Visar Zhiti – Page 24 – Dielli

POETI GJERGJ FISHTA, ME TË VËRTETË ATË…

December 30, 2020 by dgreca

– Emocion për praninë e tij të mistershme –/

Nga Visar Zhiti/

Kur themi Atë Gjergj Fishta, janë bashkë e të pandara emri i Poetit me fjalën parake, të lashtë sa vetë shqipja, “Atë”/ baba, që tashmë kanë marrë kuptimin më madhor, forcën shpirtërore dhe sigurinë e Fjalës të Patriarkut të letrave shqipe, që i ngriti në lartësitë botërore të eposit, duke u bërë sa ndërgjegje, po aq dhe kushtrim i shqiptarizmës në shekullin XX, në fillimet e të cilit ribëhej shteti shqiptar, pas një pushtimi mbi 4 shekullor dhe copëtimeve të rënda të trojeve.

At’ Gergj Fishta duhej të tejkalonte dhe tri vdekjet e veta, atë të pas kalimit në amëshim, vrasjen e Emrit dhe të Veprës dhe të Varrit. Edhe vdekjen donin t’ia vrisnin, por Ai mori pavdekësinë.

Mund të thosha që u ringjall, por Ai ishte gjallë gjithmonë, djalli, armiqtë e Shqipërisë, kundërshtarët, s’e mposhtën dot. Mbetet triumfator. Me një lloj misteri përtej kritikës dhe harrimeve të qëllimta. At’ Gjergj Fishtës i ra barra të mbartte amanetet e kombit, kumtet e maleve tona si të mbetura në gojë shpellash, buzëve të plagëve të shekujve, duke u bërë dhe vetë zë i madh, me fuqitë hyjnore të Mujsit dhe të Halyllit (kupto: Muji dhe Halili). Mbarti kryqin e Krishtit dhe priu me gjuhën e popullit të tij kujtesën dhe ndërgjegjet.

At’ Gjergj Fishta u bë dhe vetë një legjendë moderne, ndërkohë ishte Poeti i gjallë, biblik, plot dije dhe urti, por që shungëllonte shqip si orteqet e maleve tona, onomatopeik dimrash e betejash e i lumenjve të gjakut. Akademik roman ndërkohë, që befas kthehej në lirik, me një romantizëm po aq dhe europian, Edhe dramaturg, prozator, mendimtar, kritik letrar, etj. Gjithmonë me një si zëmërim perëndish, që nga dashuria kristiane, si poet e kthen në satirë dashamirësë, ishte satiristi më i mirë në Ballkanin e kohës së tij, por që kumbon dhe sot aktual. Disa nga shpotitë e tij ngjajnë të porsa shkruara për ata që i kemi përreth dhe në krye

Átë Gjergj Fishta është veprimtari i lartë Kombëtar, patrioti i flaktë, deputeti në atdhe, opozitar dhe diplomati nëpër botë i çështjes shqiptare. Dhe nën pushtuesin, aspak bashkëpunëtor me të në dëm të vendit të tij, ai bëri politikanin e atdheut. Prift dhe poet. Me kryqin dhe Fjalën. I dekoruar dhe nga armiqtë për paqen që sillte. Ka të dhëna se është propozuar për çmimin “Nobel nga amerikanët.

At’ Gjergj Fishta është një fenomen në kuptimin metaforik, por dhe të zakonshëm, Ai u bë shumë i njohur qysh në gjallje, por dhe pas vdekjes, jo vetëm të tij, kur Shqipëria ishte në perandorinë komuniste, me diktaturën më të keqe të saj, ashtu varrprishur, me eshtrat e hedhur me një thes djalli në lumin Drin, Ai prapë gjallonte. Enciklopedia ruse dhe sllavët e Jugut e shikonin si rrezik dhe kundërshtar pasionant, por Ai ishte kundër shovinistëve sllave dhe kujdo, Europë qoftë, nëse ishin kundër atdheut të tij. Dhe At’ Gjergj Fishta vinte mistershëm. Më shumë se nga nëntoka, vinte nga Qielli, i vetëtimtë, me dritë të beftë, i pazhdukshëm ashtu si besimi, si me porosi nga Zoti.

Do sjell shembuj të thjeshtë, por me domethënie, sipas meje. Në festivalet folklorike, që bëheshin nën diktaturë, malësorët me lahutë këndonin me vargje të At’ Gjergj Fishtës, regjimi s’kuptonte gjë, se ato ishin bërë popullore, anonime. Poeti ia kishte kthyer borxhin popullit të vet duke arritur kështu atë që pak poetë e arrijnë në botë. Kur po binte diktatura dhe njerëzit guxonin të iknin, të takoshin, të shihnin Shqipërinë Jugë e Veri, për t’ju bashkuar protestave, kudo që bëheshin, në Shkodër, Tiranë, Kavajë, Lushnjë, Vlorë, Korçë, etj, në njërin nga autobuzët dikush kishte nisur të recitojë diçka nga “Lahuta e Malcis” e Atë Gjergj Fishtës, befas ndal, ndoshta pa diçka nga dritarja apo po mendonte gjë tjetër, por menjëherë të tjerët në autobus do ta vazhdonin recitimin, dukej sikur u krijua kori antik, njëri thoshte një varg, tjetri vargun tjetër… kështu kishte ndodhur gjithmonë me Atë Gjergj Fishtën nëpër popull, në teatër, në pllaja, në kuvende burrash, por dhe në burg.

Vepra e At Gjergj Fishtës është pjesë e Vargmaleve të Shqipërisë. Së bashku me pararendësin e tij, Naim Frashërin, që ai e adhuronte, të dy së bashku ata sikur bëjnë dy kokat e shqiponjës në Flamurin tonë.

* * *

…u bënë 80 vjet, që nga 30 nëntori i viti 1940, kur Atë Gjergj Fishta mbylli sytë përgjithmonë dhe mori udhën qiellore të amëshimit. Në tokë, me baltën që u hodh mbi të, u bënë statuja të tij. Më së fundi u ribë shtëpia e tij e lindjes në Fshatin Fishtë, e rrënuar si vetë kujtesa dhe ndërgjegjia jonë, u kthye në muze. Ai nuk është thjeshtë vlerë muzeale, por frymë Kombëtare. Shtëpia e Atë Gjergj Fishtës është në shpirtin e çdo shqiptari. Besoj se Presidenca, Shteti, Parlamenti, këtë vit e kishin shpalur si Viti Atë Gjergj Fishtës, s’e di a kështu dëshiroj të ketë qenë, dhe akademitë, bibliotekat, ajo e Françeskanëve së pari në Shkodër, botuesit, media, shoqatat, grupet etj, e kanë përkujtuar me botime e konferenca, manifestime e homazhe. Kritika letrare, studiuesit, shkrimtarët, poetët, sidomos të rinjtë, personalitetet e larta të venditi e kanë thënë fjalën e tyre siç dhe do të thonë. Kështu besoj… Ndërkaq, e di, më shumë është thënë dikur, nga më të shquarit e Kombit, nga personalitete të huaja, përkthyesit e tij në gjermanisht, italisht, anglisht, etj, etj. Gurra fishtiane nuk shterr, Unë dhashë emocionin tim sot, pa asnjë pretendim, thjeshtë fola. Ardhurimin ndaj Atë Gjergj Fishtës e kemi dhe të trashëguar, nga etërit. Babi im, që kur isha fëmijë, e kutoj që na recitonte vargje nga Naimi dhe nga Fishta, atëhere kur Ai ishte i ndaluar. Ja, pos jell një strofë nga poemat e tij botuar postume. Piktori Guljelm Mosi, i frymëzuar, kompozia dhe një tablo, im atë në takimin me Atë Gjergj Fishtën. Edhe unë kam shkruar poezi për Fishtën dhe në burg, edhe më pas, edhe në gegnisht. Të rinj dhe studentë sot e studiojnë, mbrojnë diplomat me tema për të. Kështu besoj. Dhe desha të thosha, që megjithatë, edhe kur nuk e dëgjojmë, zemra e At’ Gjergj Fishtës rreh mistershëm si zemër e popullit.

POEZITË TONA PËR POETIN

HEKURAN ZHITI

(Është quajtur dhe “Gjergj Fishta i Toskërisë” për poemat e tij dhe satirën..

Një strofë nga libri “Kryengritje shqiptare në parajsë”, shkruar në vitet 1943-44, vënë në skenë në ato vite, së pari në Berat, ku jetonte autori…):

GJERGJ FISHTA

(del nga një altar mermeri)

“Edhe hana do ta dije, edhe dielli do t’ket pa,

Se përqark kësaj rrokullie si Shqipnia’i vend nuk ka!

……….…………………………..

Atje lejnë, po, Toskë e Gegë, /si dy rreze n’flakë, t’një dielli:

Si dy rrufe që shkojnë tue djegë,/kur shkrep reja nalt prej qielli.”

………………………………………….

Jehona e Fishtës

Zani m’dridhet nga dashnia,

dridhen kryqat n’vorret tona.

Po s’u ba paradis Shqipnia,

nga Qielli do zbresin me jehona…

VISAR ZHITI

(Nga libri me poezitë e burgut “Hedh një kafkë te këmbët tuaja”)

DY VARRE PESËQIND VJET LARG NJËRI-TJETRIT

Përsëri erdhën nga larg, nga shkretëtirat. Kaluan

malin e fundit. Panë detin e madh, të huaj.

Si llahtarí të kaltër, harbonjëse shtynte dallgët,

si gjokset lakuriqe të grave të haremeve. Ja çadra

e tyre si trëndafil mes mijëra çadrave ushtarake, mes topave dhe kuajve nën rrapëllimën e daulleve dhe kazanëve, nën emblemat absurde. Pluhur i para

pesëqind vjetëve. Atje poshtë ishte qyteti i vogël, i pushtuar. Kisha dhe varri i Gjergj Kastriotit, i xhindit, që xhindosi Sovranin e madh. Do të suleshin ata, gjithmonë ata, të njëjtët ata, do të shkulnin pllakën e rëndë të varrit, do të nxirrnin eshtrat e heroit si eshtrat e vetë kombit. Pastaj

do t’i thyenin, copa-copa, eshtrat me baltë, të gjata

sa shpatat. Do të thyenin kafkën si kubenë e qiellit.

Të çmendur dhe makabër. Nga një copë kockë si hajmali

do të varnin në qafë ushtarët për të pasur fat

nëpër betejat si armiku i tyre i madh. Pesëqind vjet më parë, kur dhe varret tani janë varrosur në harresë. Ra nata. Nata e kombit. Me heroizma si me gërmadha, pa skelete heronjsh.Nata me britma robërish që digjeshin si pishtarë. Pesëqind vjet natë ballkanike. Frutat e pemëve ashtu si buka s’kishin shije. Rrënjët thithnin gjak të turbullt,

të përzier. Nëpër tokë kalbeshin trupa barbarësh dhe

dezertorësh, bejtexhinjsh dhe devesh, spiunësh

e kuzhinierësh të paqes më të kuqe se lufta. Njeriu

binte e malet bëheshin më të lartë nga kufomat.

Malet u mbushën me partizanët e luftës më të fundit të

botës, plot si me pyje. Gërmadhë u bë mishi

i historisë dhe ne kujtuam se erdhën ditë të reja.

Besuam tek urat. Besuam që deti u bë e dashura

e të gjithëve si liria. Kështu thoshin këngët. Pastaj, ah, pastaj kur u hap tymi i betejave, nëpër pellgje pamë pasqyrimin e sundimtarëve të ikur, të sundimtarëve tanë

që na udhëhoqën, u përzjehej pasqyrimi nëpër pellgje,

binin si pluhuri i pushtuesve të para pesëqind viteve.

Na merreshin mendtë si këmbët. Dhe u sulëm ne, vetë ne,

jo pushtuesit, te kishat tona. Thyem kryqin e

megjithatë nuk shpëtuam dot nga udhëkryqi ynë. Në një tjetër kishë gjetëm skeletin e Gjergjit… jo, jo të Kastriotit…

të Gjergj Fishtës, më të madhit rapsod të shekullit njëzet,

e fundmja lahutë e botës. Në zjarr i kishim hedhur librat

e tij. O Zot! Jo, jo, nuk do t’ju them që pushtuesit anadollakë na vodhën skeletin e kryetrimit dhe ne, vetë ne,

me duart tona, ditën me diell, humbëm skeletin e poetit,

(s’ua ndamë letrarëve të rinj si copa hajmalish

kockat e tij), e hodhëm në lumë. Në lumin që vinte

nga sllavët. Me brinjët e poetit mund të bëhen lira të bukura.

Spaç, 14 janar 1983

(Është botuar dhe në numrin e parë të revistës “Hylli i Dritës”, kur nisi të ridalë pas rënies së diltaturës… është përkthyer dhe italisht nga poetja arbëreshe Cate Zuccaro dhe është lexuar dhe në kishën San Atanasio në Romë, etj, )

SHKODËR, (RI)VARRIMI I GJERGJ FISHTËS

(Nga libri me poezi “Thesaret e frikës)

N’varrin e shembun dhe t’harruem u gjetën

copra kocash, mbetun nga mëkati i pakalbun.

Çka mund t’bahet me to, o At’, veçse skeleti i dorës,

që mbi dhė ka shkrue eposin e vdekun të t’gjallëve

e nan dhė eposin e gjallë të t’vdekunve? Baj kryq

dhe dora m’zhvishet, bien mishi, m’bahet skelet

si dora jote e kombit. E mbushim me zanin tand si

shpatën me millin. Se e gdhendëm drunin e fatit tonë.

Ranë bujashka fjalësh n’varrin që s’do të vdesi ma.

Visar ZHITI

ATDHEU MORAL NË LIBRIN “KARTELA TË REALIZMIT TË DËNUAR” NGA VISAR ZHITI

December 25, 2020 by dgreca

Doli libri i ri “Kartela të Realizmit të dënuar”, i shkrimtarit Visar Zhiti, botim i shtëpisë botuese UEGEN. një ese, një studim i gjerë mbi 400 faqe, sprovë letrare për “letërsinë tjetër”, atë që doli nga burgjet dhe internimet duke u bërë pjesë integrale e gjithë letërsisë shqipe.

Në këtë kohë krizash të kujtesës kolektive dhe moralit shtetëror, të mbivendosjes së një diktature tjetër, dhe asaj të pandemisë së Covid-19 dhe trazirave si pasojë e tij dhe e politikës, duke përftuar dhe një si shtetrrethim absurd, dalja e librit të ri të Visar Zhitit është si një apel për t’u kthyer te kujtesa dhe vlerat e përbashkëta, për të ndrequr ndërgjegjen e përbashkët e për të njohur përgjegjesitë për të ngritur një të tashme normale dhe një të ardhme më të mire.

Ndërkaq vepra më e re e Visar Zhitit është njohje dhe kritikë, një pasqyrë e zhvillimeve në jetën social-kulturore në vend, e kontradiktave dhe qendrimeve, e dhunës shtetërore dhe e qëndresës, e kundërshtisë së një pjesë me rëndësi e njerëzve të letrave, që përbëjnë vlera dhe universalizim të tyre.

Koha që ngërthen libri është ajo që nisi mbas Luftës së Dytë Botërore, e entuziazmit të çlrimit të vendit dhe e vendosjes së diktaturës më të ashpër në Europë, pushkatimet dhe të njerëzve të letrave, gazetarë, poetë, klerikë, etj, të vendosjes së Realizmit Socialist dhe deri në rënien e diktaturës, ndryshimet e mëdha që ndodhën, duke i hapur rrugën një letërsie të lirë e në vazhdim.

Mes zhvillimeve dramatike, mes luftës, pushtimeve, ku më i rëndi u bë pushtimi nga vetvetja, ku krahas murtajës ideologjike sunduese, u shfaqën dhe epitemidë, madje ndjehet dhe kjo e tanishmja në vepër, shqiptarët qëndruan, kundërshtuan, madje bënë dhe art.

Siç e thotë dhe titulli i këtij libri, ai është ndërtuar me kartela autorësh dhe veprash, të atyre që bënë “letërsinë tjetër”, sfiduese, jo të Realizmit Socialist, të cilët u goditën dhe u dënuan. U dënuan autorë dhe vepra, madje dhe lexuesi i tyre. Për herë të parë ato dëshmohen kaq gjerësisht dhe së bashku të përmbledhura në një vepër të vetme, në vetë të parë.

Ashtu si studiues të tjerë e kritikë letrarë, edhe Visar Zhiti është marrë me këtë çështje, me këtë letërsi, menjëherë pas ndryshimeve në vitet ’90, duke u bërë dhe vetë një nga autorët thelbësorë e saj.

Eseja e tij e dikurshme, “Panteoni i nëndheshëm ose letërsia e dënuar”, e cila ndikoi në mendimin kritik edhe në letrat në Kosovë si pjesë e letërsisë së përbashkët shqipe, tashmë është në brendësinë e këtij libri të ri, e rrëfimit përsiatës të asaj letërsie që ka dalë nga nëndheu, duke sjellë të vërtetat e munguara dhe ka prirë moralisht në të gjithë kulturën bashkëkohore aktuale, duke ndriçuar të kaluarën dhe paraprirë të ardhmen.

Natyrisht mes një pritshmërie tronditëse dhe habisë së bukur që paskësh ekzistuar dhe një letërsi e tillë, mes keqkuptimeve, sprapsjeve dhe debateve, përçmimeve dhe vlerësimeve më të larta, sidomos nga krtika e huaj, të harresave të qëllimta në vend si kurrkund në letërsi të tjera, si dhe revanshit të hovëzuar, etj, dukuri këto të cilat ngërthehen në librin e ri të Visar Zhitit, me ndërgjegjen e krijuesit dhe profesionalizmin e edukatorit, me ato emocione që të jep një vepër arti.

Sipas studimit të Visar Zhitit, Realizmi Socialist mbulonte realitetin socialist duke u bërë një mashtrim i madh, tashmë i tejkaluar dhe në fakt mbetet se ka qenë zhvilluar një Letërsi e Realizmit të Dënuar, metoda me emrin më sinjifikativ që propozon Zhiti, unikale, e ushtruar në Shqipëri, ku ndonjë studiues pararendës ka dalluar, siç dallohen rrymat apo manifestey letrare, shkollat apo grupimet dhe atë të “Shkrimtarëve të Spaçit”, pra të autorëve të burgosur.

“Realizmi i dënuar” përmbledh “të gjitha letërsitë tona”, të përjashtuarat dikur dhe jo, nga ajo e dheut amë, në Shqipëri, në Kosovë e Mal të Zi, në një pjesë të Maqedonisë së Veriut, por e Jugut për ne, e asaj në Çamëri e pse jo dhe prurjet e të ikurve në diasporë, në Europë e SHBA.

Visar Zhiti ka hartuar listat më tronditëse, pabesueshëm aq të gjata për një popull të vogël, me emrat e autorëve të pushkatuar, të burgosur e të internuar, si personazhet e një drame epokale.

Redaktori i librit është botuesi i tij, drejtori i “Uegen”-it, historiani, studiuesi dhe shkrimtari, Xhevai Lleshi. Në kopertinën e librit, ku është vendosur një pikturë impresioniste e Atjon V. Zhitit, në atë të mbramen, shkruhet:

“Kartelat e Realizmit të Dënuar janë si copëza të nxehta kohësh, shqetësime dhe ide për letërsinë e sotme shqipe, për atë që mungoi dhe realitetet e saj, kur ishte e dënuar bashkë me autorët dhe lexuesit nga regjimi diktatorial, sepse kishte në botë një perandori komuniste dhe një realizëm socialist të dhunshëm.

Shkrimtari Visar Zhiti sjell dramën e madhe të letrave shqipe në gjerësinë e tyre si në një fushë beteje, ku ngërthehen informacioni tronditës, rrëfimi çertifikues dhe polemika e guximshme, ndërkohë dhe apeli për njohjen e asaj letërsie dhe për qendrime të drejta.

Ky studim, me bazë dhimbjen, të vërtetat dhe bukurinë, vlen për të gjithë, sidomos për brezin e ri, i shkruar si me sinopset e një romani të madh.”

Libri doli në kohën e duhur, në zgrip, si një përballje dhe përballim të gjendjes së rëndë, si një sfidë dhe shpresë në vazhdim të rikrijimit, sipas Visar Zhitit, të Atdheut tonë moral.

“Botuesi”

FILLIMI DHE MBARIMI NË LIBËR: Pllaka të kujtesës dhe thasë…

Duke u endur rrugëve të qyteteve të tjera, mund të jesh i huaj, pelegrin a vizitor, ndoshta në kërkim të ndonjë muzeu a librarie tjetër, teatri a po shëtit i shkujdesur, ndodh të shohësh ca pllaka të vogla mermeri mureve, përanash portave, po dhe mbi rrugën, ku ti po ecën, në të cilat shkruhen se aty ka banuar një njeri i shquar, shkrimtar, shkencëtar, udhëheqës apo pikërisht aty është shkruar një vepër e madhe, që ka bërë epokë. Ndodh të gjesh dhe vargje nën këmbë, ti po shkel mbi poezinë si mbi ngazëllime. Dhe kujtohesh se ke lexuar për këtë emër të gdhëndur aty, ke libra të tij, ndalesh për pak çaste. Mes njerëzve i lutesh atij që ndodhet më pranë që të të shkrepë aparatin tënd fotografik ose me celularin tend bën një selfie. Dhe futesh në atë shtëpi, të kap një emocion i bukur, i përthellët, dëshiron të biesh në mendime. Ku je kështu, në ndonjë panteon? Mua më kap një si dhembje, më nëpërmendet padashur panteoni i nëndheshëm i atdheut tim, sipër muret e qyteteve me pllaka të rralla të atilla, ku përkujtoheshin më shumë atentate dhe aksione guerilsash, vrasje historike a histori të vrarë. Dhe emrat e rrugëve pothuajse kështu Po filluan të bëhen muzeumet e kujtesës në posdiktaturë, së fundmi, ja BunkArti 1, BunkArti 2, “Shtëpia me gjethe”, shtëpia e… Po këto tregojnë diktaturën, forcën e saj, sofistikimet, po muzeumet e qëndresës, burgjet, kampet, qoftë dhe një shtëpi e thjeshtë ku jetonin ashtu ngushtë e dëgjonin fshehurazi stacionet e huaja në radio, lexonin libra të ndaluar, etj, etj. Po studio shkrimtarësh, ku janë shkruar veprat, të cilat studiohen nëpër shkolla? Vërtet ku janë vendet e letërsisë shqipe? Vetëm në kryeqytet? Vetëm letërsi zyrtare, po nga ajo e ndaluara, që triumfoi mbi diktaturën? Po katet e tjerë të kujtesës dhe rradhët e nëndheshëm të ferrit? Natyrisht që s’janë skrivanitë e poltronat ato që vendosin, por vlerat e fletëve të shkruara, dhe nga ato të burgjeve dhe internimeve. Po ku janë?. Arkivave? Vetëm ato që konfiskoi shteti? Ç’përkujdes tregohet për librin dhe për ata që do ta lexojnë? Kur Bibliotekën Kombëtare së fundmi një herë e dogji zjarri dhe një vit më pas u përmbyt nga ujrat? Të paktën të kishin ndodhur njëherësh, që uji të shuante zjarrin, por ndonjë media shkruante se s’pati ndonjë dëm të madh, u dëmtuan vetëm librat e pas viteve ’90, pra ata të pas shëmbjes së Murit të Berlinit dhe rënies së perandorisë komuniste, thënë troç që letërsia e Realizmit Socialist është e padëmtuar, kurse të tjerat, në rrënojat e panteonit të tyre te nëndheshëm. Aty t’i lëmë thasët? Cilët thasë? Të burgut… Pikërisht në thasë të vjetër, të arnuar, me njolla dheu e gjaku, ku të dënuarit dikur… ou, na çove larg, në rendin skllavopronar, jo, jo, është pothuajse tani, janë gjallë shumë nga ata ish të burgosur, që në ato thasë, ku mbanin veshje të tyre, që mund t’u kishin mbetur edhe prej të vrarëve, mes gjërave që haheshin, që i ruanin për ndonjë ditë urie edhe më të keqe, futnin copa letre, fletore e blloqe të shkruara, të tyret, të ndonjë bashkëvuajtësi, ia ruanin, e kishin amanet, ndonjëherë pa e ditur se të kujt ishin ato shkrime, që mezi lexoheshin, qenë ronitur, edhe minjtë kishin brejtur ç’kishin mundur, censura e tyre parake a e mëpastajme, e brendshme, njëlloj ishte, aq më mirë, se policia, po t’i kapte, s’do të kuptonin dhe aq censorët e shtetit. Po të burgosurit dinin si t’i fshihnin shkrimet… Ishte e pabesueshme, ndoshta dhe nga vetë ata që i kishin mbushur ato fletë në fshehtësi, se në thasët e burgut kishin të rrasur letërsi të ardhme, nga ajo e përvuajtura, e ndershmja, e shpëtuar nga kontrollet shfarosëse, nga djegiet, nga realizmi socialist. Dhe s’ka gjë që në arkivat a bibliotekat tona, nëpër muzeume ende s’ka një thes të tillë dhe as fletë me njolla dheu e gjaku përsipër së shkruarës. Gjithsesi ata thasë janë si shakujt mitikë të Eolit, plot tufane për letërsinë shqiptare.

REALIZMI I DËNUAR

Kartela e fundit

Sipas meje, është metoda letrare e një realiteti të dënuar, që dha letërsi:

1- nën diktaturë, burgjeve dhe internimeve dhe jo vetëm, fshehtazi, nga grupi i shkrimtarëve të burgut, një pjese e të cilëve u pushkatua apo vdiq burgjeve dhe të sivëllezërve të tyre.

2- në kushtet e lirisë si vazhdim nga grupi i shkrimtarëve të dënuar dhe jo vetëm, duke u zgjeruar me vokacion atë të vërtetë, të realitetit të dënuar dhe moralin që duhet të ketë përshtatshëm letërsia.

3- Është letërsia që sjell realitetet në kushtet e totalitarizmit, monoideologjizimit, përndjekjet dhe persekutimet dhe jo vetëm, varfërinë si një tjetër diktaturë, kaosin social dhe korrupsionin shtetëror, zvetënimin shpirtëror, tjetërsimin e individit/personazh, me pikësynim denoncimin e së keqes, përpjekjet për të mbetur njeri, edhe kur është e pamundur, për të krijuar realitete më të mira njerëzore.

4- Realizmi i dënuar është metoda letrare ekzistenciale e një realiteti të dënuar, që tregon dënimin duke pasqyruar njeriun e dënuar, për të mos qenë njeri i dënuar, që etikat e qëndresës i kthen në estetikë të përvojës letrare, në vlera dhe art si veprim emocionues dhe çlirues i jetës.

5- Tërësia e realiteteve të jetëve tona shndërrohet në jetë të tjera, në ato të letërsisë, gjithmonë me mjetet e letërsisë dhe siguron atë vazhdimësi të dy jetëve paralele, asaj njerëzore dhe asaj letrare.

6- Çdo përkufizim për metodën e Realizmit të Dënuar është kufizim i lirisë së krijimit, i fantazisë dhe mjeteve të shprehjes së kësaj metode, që bën dhe përbën vetveten, letërsinë si e tillë.

Sidoqoftë çështja mbetet e hapur. Mbase letërsia shqipe është ajo që nxori prej dënimeve të saj, më mirë se gjetiu, Realizmin e Dënuar.

“BIRI I ARMIKUT”

December 24, 2020 by dgreca

Rreth romanit “Filius Hostis ovverro il figflio del nemico” të Shpend Sollaku Noè-së./

Shkruan Visar Zhiti/

Romani i një shoku të fëminisë ndoshta si lexues të emocionon më shumë, se, perveç rrëfimit dhe kumteve, të vijnë dhe zëra të brendshëm dhe imazhe të pafshirshme nga qyteti i perbashkët, nga lagjja e njëjtë, nga e shkuara që na përndjek, që të duket se përshfaqen në librin, që të ka ardhur nga larg, në kohë dhe hapësirë dhe mall.

Shkrimtari Shpend Sollaku Noé ka nxjerrë romanin e radhës, me një titull tronditës, të përmbledhur shqip “Biri i armikut“. Vepra serish është shkruar me italishten e bukur dhe kumbuese, gjuhë e vendit ku është botuar romani dhe tashmë prej dekadash jeton autori i njohur.

Por ai mbetet bashkqytetari im, shoku i fëminisë, më i vogël se unë, me të cilin na ndante një gardh me shtëpinë e tij në Lushnjë, por ama ishte dhe një deriçkë që na bashkonte, pa çelës, e hapnim per t’u takuar prindërit apo ne, fëmijët, per t’i dhënë ndonjë gjë njeri-tjetrit, nga ç’ishin bërë në bahçet tona. Para shtëpisë së Shpendit ishte çezma ku mbushnim ujë, ndërsa te pusi im futnim shtëmbën për ta ftohur, por dhe shishen e rakisë prindërit. Fëminia jonë mbaroi shumë shpejt a s’patëm fare fëmini, “bij armiqsh”, s’na lejohej…

Kur mbushëm moshat, unë atë të burgut e Shpendi të ushtarit, se s’duhej të shkonte në shkolle të lartë, atë e degdisën në ishullin e vetëm militar të atdheut, i rrethuar jo me tela me gjëmba, por me det, me shkulmet që ngriheshin bashkë në alarmet e rrezikshme…

Ndodhi kësisoj gjenden në roman, braktisje, dyshime, mënjanim klasor, qëndresë, ëndrra, diktaturë…

Kur dola nga burgu, Shpendi tashmë e gjeta poet, kish nxjerrë librin me poezi, me titullin surrealist “Mëzat e kaltër”. Bashkë e me poetë të tjerë të Lushnjës, shokët tanë, u përfshimë në protestat e para kunder diktaturës, madje u bëmë themeltarë në partitë e para opozitare. Shpendi rrëmbehej për mirë, guxonte, kërkonte më shumë dhe u zhgënjye me të parët dhe nuk priti të vinte Europa në Shqipëri, por si mijëra shqiptarë të tjerë shkoi vetë në Europē, mërgoi në Itali dhe krahas punëve të ndryshme, bëri dhe atë të shkrimtarit. Poema dhe romane. Dhe në gjuhën e vendit. E kam thënë dhe më parë, forcë per të komunikuar si shkrimtar më gjërë, me gjuhën danteske të atij ferri aq poetik për të treguar ferrin e vendit të tij.

Këtë mision ka dhe vepra e tij më e fundit, e porsadalë, me jehonë e që e lexoj me atë ëndje si në bisedat e fëminisë.

Ajo dera e dikurshme që na bashkonte, jo vetëm që nuk u mbyll, por sikur u bë më qiellore,

derë prej ere…

Visar Zhiti

(Marre prej Murit “Miq me Visarin., 24.12.2020)

Shënim: Eshtë një drithërimë shpirti çdo komunkim me ty, Visar Zhiti. Edhe ai më i thjeshti; qoftë edhe një mail, qoftë edhe një mesazh i shkurtër telegrafik. Aq më tepër kur pena jote gjeniale merret me mua, me një libër timin, aq më tepër nëse e mban ngrohtë atë libër me mirësinë tënde. Vetëm zemra mund ta shprehë mirënjohjen ndaj teje, i dashur Visar. Po ta nis, është tashmë mbi kokën tënde. Si mburojë e papërshkueshme.

Shpend Sollaku Noé

NGA JETA NË LIBËR,

November 29, 2020 by dgreca

NGA LIBRI NË DASHURINË VELLAZËRORE…/

– Ilirjan, persoanzh në librat e të vëllait, shkrimtarit Visar Zhiti –

Ilirjan Zhiti, dashamirës i librit, që i pëlqente poezia, madje ka botuar përmbledhjen “Zili do ta kisha dhe një murg”, shkruante sentenca, etj, më parë ka qenë personazh në librat e të vëllait të tij, Visar Zhiti, në burgologjitë “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, ku tregohen qendrime të tij, kurajoja, se si i shkonte të vëllait në burg, i çonte libra dhe ushqime për të mbijetuar, etj.

Janë copëza kohe, që ikin, por ajo që mbetet është dashuria njerëzore… Po i botojmë në nderim të Ilirjan Zhitit, i cili 40 ditë me parë mori udhën e amëshimit…

TAKIMI I PARË NË BURG:

Në një nga ditët e mëpastajme më morën nga qelia dhe më lanë vetëm në ajrosje. Aty te muri i madh. Do të më pushkatonin kështu, apo do të më nxirrnin në fotografi prapë për dosjen e dënimit? Dhe atëherë, kur më vunë pas murit, dyshova se mos aparati fotografik ishte ndonjë lloj arme. Prisja plumbin me atë “trak” të thatë e të shterpët që do të fiksonte fytyrën time të dënuar, një herë përballë e pastaj në profil.

Këtu ose më tej në mur, u hap një sportel dhe përtej pashë… tim vëlla. Ah, portreti i tij si në një kornizë të rëndë, gropë e ngritur lart. Edhe ai ashtu si unë, me një polic anash.

– O-o-o-o-o! – u mahnita. – Ti, Ilirjan?

– Bo-bo, sa qenke fryrë, si të kanë bërë… shëndoshur, – e ktheu fjalën me dëshpërim im vëlla. – Si je?

– Ja, më ka fryrë asgjëja, dergjja. Pushim këtu. Më dënuan 10 vjet. Po ju si jeni?

– Na ka forcuar të gjithëve halli yt. Sëmundjet e mamasë, zemra e saj, tensioni i babait kaluan në dorë të dytë. Çdo e keqe ka të mirën e vet, – buzëqeshi për mua hidhur. – Si e kalove këtë kohë?

– Flisni për gjëra të tjera, – ndërhyri polici i tij.

– Kaloi, – thashë shpejt e shpejt, – gjallë.

– Jo biseda të tilla, ju thamë, – tani ndërhyri polici im. – Do ta ndërpresim takimin. Na vjen keq.

Im vëlla po çapëlente sytë për të më parë sa më tepër e të mbushej me mua, ashtu si unë me të. Atyre u mungoja veç unë, mua më mungonin të gjithë. Përveçse vëllezër, ishim edhe shokë dhe gjithmonë flisnim kundër regjimit, shumë më tepër se me miqtë e ngushtë, të përbashkët. Por tani goditja ishte humnerore.

– Të kam sjellë dhe libra, por… Gjakftohtësia…

– Takimi mbaroi, – thanë policët, që përsëriteshin një andej dhe tjetri në këtë anë të murit si në një pasqyrë barbare. S’mundëm të shtrëngonim duart vëlla me vëlla para se të mbyllej ajo zgavër magjike në mur. Tragjedia ime ishte e vërtetë. Unë e kisha humbur botën dhe njerëzit e mi do të më shfaqeshin pas vrimave dhe hekurave gjithnjë e më pak, gjithnjë e më rrallë…

RRËFIM I NËNËS

Mora urbanin për në Kinostudio. Kisha Ilirianin me vete, se ku i gjeja dot unë. Tirana është bërë e madhe. Kërkova Bashkim Shehun, të birin e kryeministrit, shkrimtar në vërsën e djalit tim është, e donte im bir, pavarësisht se Mehmeti na kallte datën, na shoi me partinë. “Ai është”, – më thanë. Sa zbriti nga autobusi, e ndala. Ia thashë. I erdhi keq dhe u zbardh në fytyrë. “Atje ku ka hyrë tani ai, – vazhdoi, – unë s’bëj dot gjë. E kam të ndaluar, të pamundur. Po më pyetën, do të flas mirë, ashtu siç e kam njohur.” Dhe u ligështua në fytyrë. Më përqafoi. U vra i ati, vetë a e vranë, dhe e futën në burg, s’e di a është takuar me tim bir, i shkreti.

Shkova prapë në Tiranë, kërkoja Ismail Kadarenë. Më thanë kur vinte në atë kafenenë e shkrimtarëve, jo, klub a lidhje, se s’ia angllandis dot emrin, ku mblidhen dhe llafosin, dhe pinë kafe. E dija atë pallat, është martuar Mbreti aty.

Prita ca më lart, tek sheshi. U ngjita më lart. “Po vjen”, – më tha Iliriani, që e kisha në krah. E ndala vetë, ia thashë hallin. U ndie ngushtë. Më vuri dorën në sup. “Mbahu”, – më tha. “Ç’të mbahem, – i thashë, – dhe ku?” U kthye nga e shoqja. I tregoi për mua. Se si më vështroi ajo, me dëshpërim, si ca ikona. – “S’jam në gjendje ta ndihmoj dot, besomë, jam vetë keq e s’e di kush mund të bëjë tani, – po më thoshte ai. – E takove kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve? Unë s’mundem, se… – ah, ia mbaj mend fjalët, – kurajë, – dhe bëri duart kështu, – bëftë Zoti”, – më tha, më përqafoi edhe ai dhe u ndamë… Sa e donte djali im!

Përmes lotëve pashë nga statuja e madhe e Skënderbeut. T’i lutesha atij, ndoshta ishte më pak i ngurtë se njerëzit. Për se e mbante atë shpatë? Ngrita kokën nga qielli. Lëvizi. M’u rrotullua. Sa larg është Zoti nga ne, na ka harruar. Po s’i prishëm ne kishat dhe xhamitë, jo, por shteti i komunistëve, që u përmbystë e i zëntë nën vete! Zëvendësuan kishat dhe xhamitë me komitete partie dhe komitete ekzekutive dhe… na ekzekutojnë.

TË NDIHMOSH NJË POET:

– Ty po ta tregoj të parit, sapo e shkrova, – më tha Faslli Haliti, me të cilin jo vetëm na qe forcuar miqësia, por na ishte bërë dhe e domosdoshme deri në mërzi. Më zgjati fletët e një poeme, “Dielli dhe rrëkerat”, – lexoje, – tha. Fillim pasditeje dhe ai dukej sikur sapo kishte dalë gjallë nga një makth ose do të shkonte drejt tij.

E mbarova rrugës, duke ecur. Fletët më dridheshin.

– E guximshme dhe goditëse. Të shtang, – thashë.

– E kam shkruar nga pozitat e së mirës, – u ngazëllye Faslliu mësuesmërisht.

– E fortë, – thashë unë.

Dhe vërtet, për shkak të kësaj poeme filluan mbledhjet e zymta të Partisë me letrarët e Lushnjës, unë isha i ikur, student në Shkodër, kritika për nxirje të realitetit, por poema nuk është kundër socializmit dhe udhëheqësit të saj, drejton klasa punëtore te ne, ç’është ai shi që bie ashtu si në kapitalizëm?! Mos u ul, rri në këmbë, i tha sekretari i parë Faslliut në mbledhjen që zgjati nja 9 orë, deri pas mesnate.

Im vëlla, Ilirjani, e kishte marrë vesh më parë komplotin që po i kurdisej atij, ia tregoi Bujari, gjoja disa shokë të tij gjimnazistë ishin shqetësuar për atë poemë revizioniste dhe kishin shkruar një letër, të cilën, thoshin, e kishte përgatitur më parë ai kritiku i njohur… Shkojnë e lajmërojnë Faslliun, që u alarmua dhe u nis vrik për në Tiranë, në Komitetin Qendror, kështu tregoi më pas, takoi Ramiz Alinë, i cili, për çudi, e priti mirë dhe e qetësoi, ndërkaq, me t’u kthyer, prapë mbledhje, poeti u dëbua në fshat, që të njohë jetën, të mësojë nga kooperativistët, të mblidhte dhe ai bar bashkë me ta, pleh kimik, organik, të prashiste.

Kur të merr malli të shkruash, ç’bën? E pyeti im atë, që e njihte këtë dhembje, të qenët i ndaluar, madje përgjithmonë.

Asgjë, lyej derën, iu përgjigj pikëllueshëm ai.

MES MALEVE NË FERRIN E SPAÇIT

…Te porta e madhe e hekurt, në hijen e maleve. Përmatanë Nëna ime, e vërtetë, në këmbë, me kurorën në argjend të errët të gërshetave mbi krye, Perëndeshë e gjorë, vëllezërit, Shpëtimi, që po shikonte vëngër gjithçka përreth, dhe Iliriani, si më i hollë e më i gjatë, i zymtë, dhe motra, dukej që kishte qarë Arbëresha… po im atë (gjallë është?), s’mundi të vinte dot, herë tjetër, mirë është, mirë… unë, ashtu i qethur, i mpakur, ndihesha si Gishtoja i përrallës, fajtor, por ç’kisha bërë? Që u shkaktova gjithë atë vuajtje… Jetim, por ja ku ishim… të gjithë, barku i Shën Mërisë.

Sipër portës, në të dyja anët, ngriheshin vendrojat. Ushtarët me automatik… si të hipur në re të drunjta, vëzhgonin takimin.

U përqafuam si mundëm, me hekurat në mes, që na nguleshin në brinjë, ijë, gjoks, thellë në zemër. Morëm telegramin tënd, t’u bëftë mamaja, dhe erdhëm. Mirë je? Po, po, po ju? Hallin tënd kemi. Nuk lejohet jataku këtu, që të ta sillnim. Atë në Kukës shkoi e mori Ilirjani… Shkova dhe në fshat, mora rrobat e tua e u ktheva me to në kurriz më këmbë… Eh, po mos u mërzitni, ja më afruan, Spaçi është më afër se Kukësi. Kur u nisët? Që dje, të keqen mamaja, e shkreta unë, pa ty në shtëpi… Çfarë të të sjellim? – pyeti motra. Asgjë… ka…

Kapterët po kontrollonin ushqimet e sjella. Vajin. Nuk lejoshin shishet dhe vazot e qelqta. S’e dinim. Eh, të thyeme janë sikur thikat, dihet kjo, jeni dhe nga qyteti. Djathi, ça ka mrena? Djathë prapë… Ta shofim, bajonetën, ej, sill bajonetën, copërloje! Byrek, kulaç, mesha ime, i kanë bërë nëna, motra… Sheqer, sallam, çaje! I shqyen dhe paketat e cigareve. Shumë keni sjellë. Jeni harxhuar… S’lejohen kaq, e kalojnë peshën e lejueme, e dini rregulloren? Hera e parë, z… S’ka herë të parë, ka ligje… Merrini gjysmat. Po mbajini ju. Ne s’kena dert për to, kena Partinë. Jepjani ndonjë tjetri, shokut të djalit… Nuk thoshin dot: ndonjë të burgosuri tjetër.

E sa vjet je dënuar ti? Shpërbleja familjes… e shikon ç’bajnë?

Po zbrisja mespërmes gumëzhimave, me dy trasta në dorë. Unë s’kam më rrugë për në shtëpi, as rrugë… Kam një ferr që as Dantja nuk e njeh. Rrathët e tij i kanë prerë, këputur dhe, ashtu të shtrirë, i kanë bërë copa rrugësh, që s’të çojnë gjëkundi. Do t’u vë emra, se mbase marrin kuptim, arrijnë diku…

KUR POLICI U LARGUA…

– A të kanë torturuar? – më pyeti befas im vëlla. Ndoshta kjo ishte ajo që i mundonte më shumë.

– Jo. Pastaj gjithçka është torturë. Ngaqë jemi larg shtëpisë, – shtova për t’i qetësuar disi. – Po juve ju ngacmon kush në punë? – desha të di. Buzëqeshi i trishtë. Ia pashë dhëmbin e thyer. Ende s’e kishte rregulluar. Kushtonte. Po ku e theu atë dhëmb? Si nxin vendi bosh, zgavër…

– Punëtorë krahu jemi tani. S’kanë ç’na bëjnë më. Ilirianin e çuan në fermë te serrat e Plukut, Arbëresha pa punë, unë jam te “Tokat e vdekura” në Bedat, afër kënetës ndërtohet një fshat i ri.

– Ashtu? – buzëqesha hidhur unë. – (Mund të ndërtohet një fabrikë, një burg, një urë a çmendinë, por një fshat? Ta prishësh po. Duhet e kaluara, përrallat, varret, bestytnitë, po këta bëjnë edhe atdhe të ri… mendova për një çast, por s’kishte kuptim të bisedonim çështje të tilla tani…)

– E rëndë është puna këtu? – pyeti me zë të ulët Shpëtimi.

– Përballohet, – thashë qetë.

– Ç’është ajo gryka në mal, dukej nga larg, – u hodh gjithë shqetësim nëna. – Hyni dhe dilni?

– Galeria. Atje punojmë.

– Thellë?

– Nëntoka të mbron nga të ftohtët, nga shiu, era, – thashë, – (nga jeta… – desh thashë.) Por po dridhesha duke pasur mendjen poshtë, te këmbët, sikur po më fryheshin…

– Të merr uria atje? – ngulmoi nëna.

– Jo. Tërë këto ushqime që sillni ju… uh!

FLETORET E FSHEHTA

Mbërritën në shtëpi në mbrëmje. I prisnin me padurim. Kishte ardhur dhe motra me të shoqin e fëmijët. “Nëna, nëna… ça na solle?… Më jep dhe mua një karamele tjetër…”

– Hë, u lodhët? Si ishte?

– Mirë, të fala, përqafime.

– Shëndeti, shpirtërisht, ç’thoshte? Si ishte takimi i zgjatur?

– …na bëri dhe kafe.

– Ashtu? Pati ndonjë gjë tjetër? Se si më dukeni, si…

– Eh, ja, ashtu…

– Ndonjë lajm?

– …poezi…

– …

– Të djalit.

– ?!

Dhe, kur fjetën fëmija, pasi zunë dritaret me batanije, që të mos dukej drita jashtë, u mblodhën kokë më kokë. Nxorën nga i kishin fshehur ato që ngjanin me shtresa këpucësh, tabanë, u prenë penjtë e qepjes leckave, i çmbështollën, fletore të përthyera më dysh, i hapën, u dridheshin duart, lexonin ç’ishte shkruar, me stilolaps e shkronja shtypi, një titull, strofa e parë, shfletuan, një strofë tjetër, poezia e gjithë. Lexoje dhe një herë. Babai dëgjonte. Ai pothuajse qe verbuar. Terri i plasaritej me vija drite, që zhdukeshin shpejt. “Jam ndarë për së gjalli me djalin, – thoshte. – Unë, edhe po të jem, s’do ta shoh dot kthimin e tij”. Vazhdoi leximi i poezive deri afër mëngjesit. U pataksën. “S’qenkan lirika përmallimesh, trishtime burgu, por akuza të rrezikshme, metafora më të forta se ato kur e dënuan, hapur, kërkëllijnë si zinxhirët… “Bo-bo!” – i ra ballit babai dhe s’e hoqi më dorën prej andej. Nëna qante heshturazi. Edhe motra. Shpëtimi me Tomin nxinin.

– S’lexoj dot më, – gati rënkoi Iliriani.

– …

– Po ku do t’i lëmë?

– Duhet një vend i sigurt dhe i fshehtë.

– Bëj unë një arkë metalike në ofiçinë dhe… do të hap një gropë në kopshtin tim.

DASMA LARG E ILIRJANIT, NJË KËNGË:

Rende për në depon e ushqimeve, nxore pakon e madhe të llokumeve nga thesi yt, e ruaje për këtë ditë, e diel dasme, e shqeve me duart e harbuara, i dhe një rojës së burgosur të depos, pa i thënë asgjë, dhe e mbajte frymën te Valeri. “Dua një këngë, – i the i ngashëryer, (Sot po martohet im vëlla…) – merre dhe një llokume tjetër.” “Shkojmë te Sherifi?” I dhe llokumen e urimit. Po këto të tjerat? T’i hamë të gjitha. Ashtu kokë më kokë të tre, pas murit para shkallëve të korridorit të zyrave të riedukimit.

– Ejani, – tha këngëtari, – futemi në atë që gjoja është dhoma e kulturës. M’i kanë lënë mua çelësat, ngaqë di t’i bie fizarmonikës, – dhe, me të mbyllur derën, i hodhi rripat e atij instrumenti krahëve. Sikur dyfishoi krahërorin e vet. Zbrazi frymë. Se si t’u duk, si në një torturë. Fluturoi lehtë gishtat nëpër tastierë, tinguj, një melodi, kaq e ëmbël… muaj mjalti… kështu kishe lexuar nëpër libra, të porsamartuarit shkojnë e mbyllen në një dhomë hoteli, shohin shiun nga xhamat, pyllin, veturat, çifte kuajsh e s’dalin fare, bëjnë dashuri natë e ditë. Në diktatura s’lejohet. Zëri i këngëtarit të rrëqethi. Ajrin e shndërroi në cicërima gjithë flatrime zogjsh, që s’dihet se si ikën. Po i këndonte dashurisë, zëri forcohej, malli bashkë me të, por jo me tone të larta, jo, jo, nuk duhej të dëgjohej jashtë, një ngjirje mahnitëse sikur zëri të qe fërkuar në kurrize dritash në botën e tejme, me qytete të gjallësh. Kënga ecte e lumtur nëpër këmbësore, anash vitrinave llamburitëse, po, po, kishte prapë të tilla, ku rrotulloheshin veshje grash me shkëndijime të befta, fustane të ujvarta, çizme me majë të hollë sa takat – me t’i veshur duhej të vallëzoje vetvetiu – magnetofonë që përsëritnin këtë këngë, krehra, lëviznin vetë mbi floknaja muzgjesh, të kuq buzësh, mund të shkruaje xhamave me të: “Të dua”, por papritur fjala e kuqe shndërrohej në vazhdë gjaku. Këngëtari kishte anuar kokën e rëndë mbi fizarmonikë, e ngriti dhe buzëqeshi. Nisi të këndonte anglisht këngën e vet, atë që kishte kompozuar me mend në qelitë e Buu-uh- rrr-bbrrr-e-e-l-i-i-t-t, “When I am dead, my dear!”. “Është poezi e Kristina Rosetit”, – tha shpejt dhe zëri i tij nisi të ndizte qirinj, flakët e të cilëve, nga shkaku i lotëve, ngjanin si brerore të rubinta. Pastaj solli bregun e detit, dallgët që kërkonin të shuanin një emër të shkruar mbi rërën e lagur, emër vajze, i së fejuarës së këngëtarit – detin, detin të kesh rival në dashuri. – Dhe “Këngën e nënës, – iu lutët ju, – do ta këndosh?” “Patjetër!” Të ecësh krah për krah me nënën, nën borërimën e dhembshme të moshës, njeriu plaket, e ka dramën e vet, të bukur e madhështore. Pse shpiken dënime të tjera? Ah, zëri shtrihej, donte të mbulonte gjithësinë, pastaj hovte, hidhej nga njëri yll në tjetrin dhe vishej me argjend, po, po, e gjete, këngëtari ynë ka zë të argjendtë me gdhendje pikëllimi dhe t’u nëpërmendën servise fisnikësh, korniza, shandanë, pasqyra, bastunë dhe pena pranë një telefoni të zi, të mbledhur kutullaç si një kotele. Ti je supersticioz, macet e zeza s’ke qejf të të dalin përpara. Po është mace shtëpie! U ngrit dhe iku te pragu i dasmës, ku dëgjohej kënga. Si ta ruajmë këtë zë? Është yni!

Shfryu fizarmonika ose ai, a të dy bashkë një brengë, aq të madhe tani, teksa Sherifi e la mbi tryezën e pluhurosur. Buzëqeshi dhembshëm. “S’mund të bëja dot më shumë, kaq mundesha”, – dukej sikur thoshte. “Po ti bëre shumë, falemnderit, më dhe këngën, atë që s’duhej të mungonte tek unë sot. Të jam mirënjohës përgjithmonë.”

…

Kush e solli atë letër nga toka dhe iku? Nga nëntoka, nga ferri i saj. O Zot, ç’letër e mrekullueshme, pikërisht tani, me vulën e burgut. Po pse tani? Ta kishte lënë për pas dasme, meqë nuk e solli dot para saj. Ta ketë bërë me qëllim postieri?! “Ç’do të thotë burg, të lutem, thuama”, – pyeti një re e vogël puplore. “Herë tjetër, – iu përgjigjën, – po shko dhe mbaji fustanin nuses nga pas.”

Ngashërime, po qanin, jo me zë, jo, mosni, është dasmë. Letra… nuk e lexonin dot, sa prekëse. Leko, Frisko, u thoni të pushojnë, se juve ju dëgjojnë ata… Zonjë, je mamja e tre djemve dhe e një çupe, secilit i takon gëzimi i vet që është i të gjithëve. Jemi dëshpëruar bashkë, kur ishte për t’u dëshpëruar, të gëzohemi bashkë tani që duhet të gëzohemi. Është dhe porosia e tij, e ka shkruar në letër. Këndoni, ju lutem, një valle, dasma vazhdon…

DOSJA E DIKURSHME…

Po shfletoja. Gjyqi, dialogët e rëndë. I dija, nuk i harroja dot. GJYKATA E LARTË, hë, ç’thanë kur bëra apelimin… atëherë në shekullin e shkuar, jo se besoja në drejtësi a në zbutje të tyre, por doja t’i shihja deri në fund sa të këqij ishin dhe si i shkelnin edhe ligjet e tyre. Ethja për t’i njohur e…

Vajti im vëlla, Iliriani, madje i kundërshtoi dhe e kërcënuan se mund ta dënonin edhe atë. Pa ta shoh ç’kanë shkruar, qenka e gjatë:….

SHKRIMTARI VISAR ZHITI I SHKRUAN SHOQATËS SË SHKRIMTARËVE SHQIPTARO-AMERIKANË

November 24, 2020 by dgreca

-Që më bëtë anëtar nderi tuajin, e them me sinqeritet, ndjehem dhe i prekur, dua të flas hapur si mes miqsh, si me gotën e verës ndër duar, pra, me ngazëllimin që të jep ajo dhe ca si gjatë…

Duke ju dëshiruar gjithë të mirat të gjithëve, juve dhe veprave tuaja, arritje të tjera dhe gëzime, dua t’ju falenderoj me zemër që më bêtë “Anëtar Nderi” të shoqatës tuaj, që, siç e thotë dhe vetë emërtimi, ky është një akt nderimi për mua dhe jo vetëm kaq, por dhe mikpritje, vlerësim, një si dhënie dore tjetër, asaj shpirtërore, dashuri…

Që në SHBA është Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, ka rëndësi të shumëfishte, kulturore, kombëtare dhe ndërkombëtare, do të thosha, të një përkushtimi intelektual, të lartësisë së shekullit XXI, të ngritjes së një ure të gjallë mes dheut amë, Shqipërisë dhe atdheut të dytë, SHBA-së dhe, edhe pse të shkruarit është veprimtari vetanake, e ka të nevojshme të qenit bashkë, për të njohur dhe shpalosur vlerat e përbashkëta, për t’i përuruar ato me bashkësinë, me lexuesin pa kufi, me kohën dhe për t’ia përcjellë atdheut dhe ardhmërisë.

Unë i di emrat tuaj, di dhe nga veprat që keni nxjerrë, të botuara në të “dy atdhenjtë” e shumëkund, janë pasuri e letrave tona në “gjuhën e perëndive”, siç e quanin rilindasit shqipen tonë, por dhe në anglishten e madhe e të pasur, të fuqishme si vetë njerëzit e saj.

Që më bëtë anëtar nderi tuajin, e them me sinqeritet, ndjehem dhe i prekur, dua të flas hapur si mes miqsh, si me gotën e verës ndër duar, pra, me ngazëllimin që të jep ajo dhe ca si gjatë…

Qysh në fillim do desha të thosha se unë nuk kam qenë ndonjëherë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, përkundrazi, jam dënuar prej tyre, kur ishte diktaturë dhe vendi ynë bënte pjesë në perandorinë komuniste, i ndarë dhe prej saj ndërkohë, i mbyllur si një bunker i madh, asfiksues. Kisha përfunduar studimet e larta, isha mësues i ri maleve të Veriut tonë, në kufi me Kosovën, në një fshat skajshmërisht të varfër, por me virtyte dhe më arrestuan për poezitë e mia. Nuk janë të realizmit socialist, thanë gjyqtarët, janë të trishtuara, hermetike, armiqësore. Poezia është vetëm poezi, sipas meje. Në gjyq shtuan dhe akuza të tjera, që pse kisha lexuar letërsi të ndaluar dhe dëgjoja “Zërin e Amerikës”, “Radio Vatikanin”, “Radio Prishtinën”. Më dënuan me 10 vjet burg. Dhe në ferr shkruajta fshehurazi poezi, u besoja atyre si lutjeve Zotit, doja të dëshmoja, të shpëtoja ç’mundej nga vetja, të krijoja emocionin e poezisë edhe atje ku nuk lejohej. I nxora nga burgu krijimet e mia. Dola dhe unë, por më ishte hequr e drejta e botimit. Vazhdoja të shkruaja fshehurazi, deri sa erdhi dita, u shemb Muri i Berlinit, që ndante botën më dysh, por dhe njerëzimin, ra perandoria komuniste, jo vetëm prej vetvetes, por dhe nga përpjekjet e botës së përparuar kapitaliste, nga humanizmi aktiv i SHBA-së dhe Europës se Bashkuar. Dhe Shqipëria, vendi më i vogël me diktaturën më të egër, ndryshoi, u hap, u bë e lirë, aq sa mundej, mori udhën e drejtë, atë të lirisë dhe të përparimit, të aleancës Euro-Atlantike, siç themi tani.

Edhe unë u bëra pjesë e kësaj lëvizjeje, e ndryshimit të madh, aq shumë të vështirë, të domosdoshëm, me plot sakrifica. Isha si një dallgë në dallgët e pafund të popullit tim. Nisa të botoj poezitë e mia, shpika gjininë e “burgologjisë”, botova artikuj, ese, tregime, romane, tregova përndjekjen që na bëhej dhe qëndresën e kundërshtarëve, martirizimin e tyre, të vërtetat tona, që i bëmë dhe të vërteta letrare, kjo kishte shumë rëndësi, sipas meje, që të pasuronim jetët tona me sa më shumë jetë të tjera, dhe me ato që ishin shuar apo ndërprerë, të marrnim dhe të japnim, kujtesë dhe ndjesira, gjak dhe frymë, kohë të kaluar për kohët e ardhme, metafora të dhimbjes, pra libra…

Kishim mall për botë dhe shumë shqiptarë nuk pritën të vinte Bota tek ne, por ikën te ajo, nëpër Europë dhe Amerikë. SHBA mbetej ëndrra. I iknin së kaluarës dhe takonin të ardhmen. Ne jemi populli që kemi diasporën më të madhe, jemi më shumë jashtë se brenda ashtu siç dhe jemi vendi i vetëm që kufizohet gjithkund me trojet e veta. ndërkaq tani jemi dhe dy shtete shqiptare në Ballkan, që gjithsesi na përfuqizon si komb. Diasporën e kemi të përbashkët, shëmbëlltyrë dhe unikale. Të kujtojmë atë shekulloren, e arbëresheve në Itali, më magjepsjen që mund të gjendet, që na ka dhënë poemat, themele të letërsë tonë; janë dhe arbneshët ilirikë në bregun Dalmat, arvanitasit aq shumë dramatike në Greqi, arnautët në Turqi, shqiptarët në Rumani, ku u shtypën librat naimjanë të Rilindjes tonë dhe që po rilind prapë, etj, deri dhe në Rusi, por dhe për këndej, në Egjipt, etj. Janë dhe diasporat më të reja në Gjermani, Francë, Belgjikë, Zvicër, në Vendet Nordike, në Spanjë, nëpër Mesdhe, lulëzojnë kudo, sidomos përtej oqeanit, në kontinentin e ri, në Amerikë. Diaspora shqiptare në SHBA është dhe ajo e superfuqishme, me rëndësi dhe veprimtare, që valëvit pa frikë dhe krenare dy flamujt, atë me shqiponjën me dy krerë, ndër më të vjetrit në botë, të dheut amë dhe atë me 50 yje, të atdheut të dytë, superfuqisë botërore, kampion i lirisë dhe demokracisë, potent dhe në kulturë e arte, patjetër dhe në letërsi… Shqiptarët e Amerikës mbi një shekull kanë qenë të përkushtuar ndaj fatit të Shqipërisë, të pavarësisë së saj, të moscopëtimit më pas, pra të ekzistencës dhe vazhdojnë dhe sot, bashkohen, manifestojnë për çështjen kombëtare duke qene qytetarë aktivë amerikanë, lobojnë, arrijnë deri në Kongres, në Senat, te Presidentët dhe kërkojnë, ndikojnë në mbështetje dhe zgjidhje të çështjeve kardinale kombëtare, që nga denoncimi i dhunës diktatoriale, shpërdorimi i demokracisë, genocidi në Kosovë, etj e te mbarëvajtja ekonomike, por dhe kuturore. Si ikona kemi imazhin e Shenjtes tone Nënë Tereza, “Qytetare Nderi” në SHBA dhe të Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, për të cilin është thënë se pa atë, mbase edhe Amerika do të ishte ndryshe.

Po e kujt ishte këmba e shqiptarit të parë që zbriti në brigjet këtej oqeanit? Të parët zbarkuan arbëreshët e Italisë, një mërgim tjetër nga mërgimi. Ata sollën me vete gjuhën, veshjet e bukura, këngët, krenarinë. E dëshmon shkrimtari i shkëlqyer argjentinas-arbëresh, Ernesto Sabato, të cilit, kur erdhi të vizitonte Shqipërinë, unë i dhashë një grusht me dhé nga Arbëria e ëndërrt e tij. U mallëngjyem të dy… Shqiptari i parë që shkeli Amerikën lidhet me poezinë, që sikur donte ta parandillte mbrothtësish dhe këtej për bashkatdhetarët që do të vinin. Ai ishte poet dhe i burgosur, abati nga Mirdita, Preng Doçi. Erdhi këtu gati një shekull e gjysmë më parë, shkoi dhe në Kanada dhe u kthye sërisht nga erdhi siç ia donte shërbimi kishtar. Por ai që mbeti është Kolë Kristofori nga Korça, erdhi në 1886. Duhej një monografi për të, e shkroi dikush dikur, një i gjithseciltë, e ndjeu për detyrë, kujtesa është urdhër, dhe fatmirësisht ai botim u parapri nga parathënia e njërës prej penave më të shkëlqyera e më të rëndësishme të letrave shqipe, Fan Noli, dhe u përkthye dhe në anglisht si zanafillë e integrimit. Pra shqiptarët e parë në SHBA e kuptuan se do t’u duhej libri, po aq, në mos më shumë se ç‘ju deshën anijet me të cilat ravguan.

“Biblioteka që ecën”, siç e quajti poeti francez Apolineri, do të shkëlqente në krye këtu Faik Konica, shkrimtari dhe esteti mahnitës, kritiku i Doktrinës së Rilindjes Kombëtare e bashkë me të Imzot Fan Noli, shekspirologu më i madh i kohës së tij, që do të themelonte “Vatrën” e shqiptarëve ashtu si kishën autoqefale. Dihet, janë në kronikën e lavdishme të diasporës tonë në SHBA. Gjithmonë kam ëndërruar një shtatore të Faik Konicës me Fan Nolin krah për krah. Ku? Atje ku ata bashkëpunuan mes kundërshtive a ku ka shqiptarë më shumë a mbase para ambasadës së Shqipërisë në Washington si ambasadorët me të mëdhenj të historisë dhe të kulturës shqiptare, intelektualë të nivelit botëror.

Shqiptarët, por sidomos ata të letrave, me SHBA-në i ka lidhur po aq shumë liria e mençur, gjenin këtej atë që u kishte munguar, për të cilën do të luftonin. Erdhën ata që vendi ynë, kur u çlirua nga bisha nazifashiste, por u pushtua nga fitimtarët komunistë, i kishte dënuar me vdekje, kundershtarë, lidera, burra shteti, por dhe njerëz të letrave ndërkohë. Me t’u vendosur diktatura komuniste, i ikën përndjekjes biri i Frashërllinjve të mëdhenj, kryetari i nacionalistëve, shkrimtari Mit’hat Frashëri, albanalogu universitar Stavro Skëndi, shkrimtari dhe filozofi, laureati i Sorbonës, Isuf Luzaj. Po kështu dhe personalitetete të tjerë të historisë si Kolë Bibë Mirakaj e Kadri Cakrani që shpëtuan mijëra herbrenj nga përndjekja, por nuk shpëtuan dot nga vëllezërit e tyre, familja kryeministrore e Dinajve të Dibrës, e ministrit, historian dhe antropolog Ago Agaj, etj.

Kujtova nga ata që u kam parë libra, memoaristikë. Por s’mund të rrija pa kujtuar dhe shkrimtarin tjetër prijëtar, Ernest Koliqi, që vizitoi SHBA-në dhe romani i tij “Shija e Bukës së Mbrume”, që u botua jashtë Shqipërisë, kur atje po kërkohej të dilte romani i parë i realizmit socialist, tregonte jetën në mërgim në Itali dhe SHBA. Në Shtetet e Bekuara, siç e quanin Amerikën mërgimtarët e hershëm, dolën artistë të mëdhenj shqiptarë si vëllezërit Belushi apo fotografi i imazhit artistik, miku i Pikasos, Gjon Mili. Dhe nga këtej u kthyen në atdhe motrat Qiriazi, që të hapnin shkolla për shqiptarët, por fitimtarët i trajtuan si mos më keq, përfunduan burgjeve dhe çmendinave, të braktisur…

Një bashkëvuajtës yni, mik dhe poet, Pano Taçi, u burgos, edhe pse kishte qenë partizan, se donte të vinte në Amerikë, ku kishte gjyshin e tij të mërguar.

Me të dalë nga burgu i diktaturës një tjetër poet, studiuesi i shquar Arshi Pipa, u arratis për në SHBA me poezitë e burgut me vete, të shkruara në letra të holla cigaresh. Një dëshmi e rrallë e letërsisë në botë. Ja, që dhe shqiptarët dinë ta shpëtojnë librin. Pas burgut u arratis dhe Dr. Sami Repishti, që tashmë është “Anëtar Nderi” i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptarë të Amerikës së bashku me poeten e njohur amerikane, Carrie Hooper, që e ka nxënë aq mirë gjuhën tonë.

Më vonë dhe shkrimtari çam, Bilal Xhaferri, me babanë të pushkatuar si kundërshtar, kur u arratis për këtej, mori me vete dorëshkrimin e romanit të tij për Skënderbeun. Po sa e sa të rinj më pas, ah, u vranë pranë telava me gjëmba të kufirit, i zvarritën duke përgjakur borën në shpate malesh, i shëtitën kufomat e tyre mbi karroceri makinash nëpër fshatra e qytete për të tmerruar popullin.

Megjithatë dhe i riu Gjekë Marinaj ia doli të arratisej pa rënë diktatura. Shkak u bë poezia e tij e njohur tashmë, “Kuajt”. Siç dukej, mes tufës së tyre ishte dhe Pegasi i tij, që me flatrat mitike e mori dhe e solli në SHBA. Me nismën e tij u themelua shoqata e shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë, e mrekullueshme, do të thosha, si fakt dhe bëmë.

Dhe ju, President i saj i tanishëm, z. Adnan Mehmeti, keni botuar një libër, ku shpalosni veprimtari të Shoqatës që drejtoni dhe vepra. Është ditari i saj letrar.

Të shumtë janë librat tuaj. Mes shkrimtarëve shqiptarë në Amerikë janë mjaft emra të njohur, letërsi avangardiste e letrave shqipe sot.

Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ka shkolla shqip për fëmijët, por dhe institute e katedra të shqipes, shoqata, teatër, etj, është gazeta mbi një shekullore “Dielli”, me e vjetra e të gjitha gazetave të të gjitha diasporave në SHBA, por është dhe “Illyria”, ka media lokale, revista e tv, tempuj të besimit, kisha katolike, ortodokse, noliane së pari, mesha shqip, xhami e teqe, etj, ka studio shqiptare siç ka dhe restorante, konsullata dhe ambasadë, stress të tyre, uragane dhe suksese, tubimet dhe mall, etj. Biblioteka e Kongresit Amerikan, unë e kam vizituar, ka libra nga letërsia shqipe më shumë se sa të vendeve të tjera të rajonit dhe është më e pasura nga të gjitha bibliotekat kudo në botë, pas atyre Kombëtare në Tiranë e në Prishtinë. Mbi të gjitha është instutucioni i gjallë i bisedave shqip.Këtu ka shpirt Shqipërie.

Shqiptarët, si të diasporës së hershme, dhe asaj të re, erdhën dhe për një jetë më mirë, për standartin e lartë ekonomik, mirëqenien dhe jo vetëm. Dhe i gjen kudo, në të gjitha punët, në ndërtime e biznese, në gastronomi, në biblioteka, aeroporte, banka, në përkthime, edhe nga anglishtja në shqip dhe nga shqipja në anglisht, madje dhe të poezive, i gjen në art, pikturë, sporte, patjetër në “Zërin e Amerikës”, që flet dhe shqip, në ushtri dhe mbrojtje, në burg e çmendina, në drejtësi dhe mjeksësi, etj, në kinematografi deri dhe në Hollivud, në administratën e lartë shtetërore, deri dhe në Shtëpinë e Bardhë, në shkencë, deri dhe te çmimi Nobël. Shqiptarët i gjen dhe skulptura…Dhe fat që ka dhe shkrimtarë e shkrimtare, poete e poetë. Që shkruajnë shqip. Por dhe anglisht. Që kanë shoqatën e tyre, konstitucion i brendshëm shpirtëror. Që mund të kërkosh librarive amerikane dhe të gjesh dhe libra të shqiptarëve.

Gjuha shqipe është pasuri botërore. Ajo është e vjetër dhe bën pjesë në 10-11 gjuhët më të rëndësishme, do t’u thosha të rinjve këtu, është rrënjë në gjuhët indo-europiane. Dhe ajo duhet ruajtur dhe të parët që duhet të përkujdesen për të me dashuri dhe zell, jemi ne, shqiptarët. Prindërit dhe mësuesit, që t’ua përcjellin dhe t’ua mësojnë brezave dhe shkrimtarët që ta kultivojnë duke vazhduar të ngrenë Katedralen e Gjuhës Shqipe, hijerendë dhe këtu. Letërsia shqipe ndërkaq është letërsi martire, ndoshta ndër më heroiket e letërsive, ajo u lëvrua dhe atëhere, kur gjuha shqipe ishte e vetmja e ndaluar në perandorinë otomane. Dha vepra të mëdha dha dhe nën perandorinë komuniste dhe pas rënies së saj, doli një letërsi tjetër, e shkruar fshehurazi burgjeve dhe internimeve, që solli ato realitete, që mungonin, por dhe të vërtetat e moralin, në fund të fundit solli vetveten dhe është pjesë e vyer e letrave të përbashkëta shqipe.

Ndërkohë ndodhi dhe e kundërta e bukur, një si kundëremigrim, aq shumë i duhur, u kthye në dheun amë letërsia e diasporës, që vazhdon dhe jemi bërë bashkë, letërsia në Shqipëri, në Kosovë, në Ballkan, kudo në botë, më mirë se kurrë.

Më i voni, që vjen këtej oqeanit, jam dhe unë, natyrisht jo i fundit. i përkas atyre që dolën nga burgjet, nxora dhe unë poezitë mia, siç thashë, i ruaj ende ashtu siç i kam shkruar në ferr, në fletore me njolla dheu e gjaku. Ndoshta ia dhuroj ndonjë arkivi a muzeu.

Kam gjetur këtu bashkëvuajtës të mi, shokë të burgjeve, që kanë botuar dhe libra, por dhe nga ata të burokracisë së persekutimit, që dhe ata kanë botuar libra. Të dy kahet mbartin përvojën e tyre, kujtimet, urrejtjet dhe nostalgjitë, por Amerika është e pa masë, e të gjitha lirive, e shëndetshme dhe na bën bashkë në mirëkuptim dhe paqe dhe shqiptarët këtu si të gjithë qytetarët amerikanë në e jetën sociale kanë dhe kundërshti mes tyre, festa të përbashkëta, paragjykime dhe përbashkime, shije dhe të drejtën e votës, si në atdheun që lanë dhe në atë që zgjodhën, ndërsa SHBA e do dhe mbështet njëlloj Shqipërinë, ndihma e saj mbetet jetike, e mbron si përherë dhe e shikon si aleatin e vet.

Shpesh e vogla merr vëmendjen më të madhe. Dhe e madhja na bën më realistë, më të natyrshëm.

Kam ardhur bashkë me time shoqe këtu, ajo ka prindërit nënshtetas amerikanë, motrën dhe vëllanë dhe familjet e tyre dhe i pëlqen shumë puna këtej, që vlerësohet dhe të jep. Përkujdesi i saj ndaj meje është i bukur dhe prekës dhe unë dua t’ia kthej po ashtu. Na ka kapur prej duarsh engjëlli ynë, djali ynë, Atjoni, dhe shkojmë ku na prin ai, mundohemi të jemi ashtu siç do të donte ai të ishim. Jemi me atë. Më shumë se sa në tokë, në Qiell. Qielli është më njëlloj se sa trojet. Sa të madhërishëm janë qiejt e Amerikës!

Erdhëm këtej pasi unë i kreva të gjitha detyrat e mia ndaj vendit, përkushtimet dhe misionin. U përpoqa të punoj me ndërshmëri, edhe me pasion, duke i dhënë rëndësi jo asaj çfarë më ndante me ata që fitonin qeverisjen, por çfarë na bashkonte, dashuria për atdheun dhe rimëkëmbja e tij. Unë që isha dënuar për poezi me burg, po botoja gati një libër në çdo vit, madje dhe libra të të tjerëve. Kam gëzuar dashurinë e lexuesve, edhe të atyre me të cilët kam punuar, të fqinjëve deri dhe të atyre që kanë drejtuar Shqipërinë. Më besuan deputetin, diplomatin, ministrin e kulturës. Gjithmonë jam ndjerë si njeri i letrave. Isha i dënuar me to. Ndërkaq, e them me dëshpërim, e kuptova se ne, ish të burgosurit në postdiktaturë, më shumë u duheshim se sa na donin. U duheshin vuajtjet tona, idealet, aleatët, atë që përfaqësonim, por jo ne. U jepja të drejtë atyre që iknin.

Nuk e kam patur të lehtë, edhe më kanë sulmuar kur hovëzoheshin revanshet e së kaluarës, të atyre që lejuan oligarkët e rrezikshëm si shtet brenda shtetit, pra vetvetet. Goditjet mund të ishin dhe me zhurmë, p.sh. nga ndonjë televizon edhe modern, klan i ngritur mbi korrupsionet, megjithatë kombëtar, edhe nga sipër, nga ndonjë president i Republikës, që s’meriton t’ia them emrin, vinte nga ushtria e komunizmit dhe ashtu si kallashnikovi i tij dikur, nxirrte me breshërimë shpifje dhe përçarje. I durova dhe i tejkalova duke i mërmëritur vetes: po pse nuk po u ikën këtyre? Dua të them se në vendin tonë po përjetohet një demokraci e vështirë, e ashpër, nën diktaturën e varfërisë dhe tani nën rrethimin e pandemisë së Corona virusit, që ka pllakosur botën, kur ne ende s’jemi shëruar nga pandemia ideologjike e totalitarizmit si në romanin Orwellian. Pikërisht se fundmi, ja, institucionet përkatëse të kulturës në Shqipëri nuk na dhanë mbështetje për realizmin e një filmi artistik për revoltat e të burgosurve, të vetmet kryengritje politike në të gjithë burgjet e perandorisë komuniste, ku regjisori i atij filmi dhe skenaristi i tij do të ishin dy ish të burgosur politikë, ndoshta dhe një pjesë e aktorëve, që ishin pjesëmarrës në atë revoltë. Ne ende sulmohemi me filmat e dikurshëm, me librat e tyre, me qëndrimet dhe postet e tyre shtetërore. Natyrisht besoj që do të kalojë dhe kjo epidemi si luftrat dhe diktaturat, për t’u përballur me sfida të reja, që qofshin të gjitha nën emrin e së mirës! Vendi ynë ka njerëz të mrekullueshëm, një popull që di të qendrojë me dinjitet. Dhe me art.

Kurse unë doja t’i ikja një makthi dhe erdha në SHBA si ai që kërkon t’i dorëzohet një ëndrre. Kemi me vete historinë tonë dhe tragjedinë tone. Më shumë se sa largësia, se sa qetësia dhe paqja këtu, më duhet një realitet tjetër, që nuk të plagos, as të mashtron. I pastër me të gjitha kuptimet. Biseda të tjera me miq po aq të mirë, si ata të gjithmontit. Erdhi dita që të më duhej më shumë vetvetja e mbetur, për ta mbrojtur dhe për të patur kohën dhe mundësinë sa më të plotë për të thënë atë që do të doja më në fund, jo se më kishte munguar liria, që e kisha siguruar vetë. I pasur jam dhe me humbjet e mia. Dhembjen time këtu më duket se e mbaj më mirë dhe ajo po ashtu. Ku nuk më njohin. Realiteti im i ri bashkon të tanishmen me më të bukurën, që na u ndërpre fatalisht, por, që me forcën e Krijuesit, mund ta përjetojmë dhe ta vazhdojmë ndryshe, pa vendet e dhimbjes pranë, nën dritën që na dërgon Biri ynë nga Qielli, që unë, nëse do të mund ta shkruaj, do të më duhej një shtëpi ndryshe, tjetër, edhe pse me qira si vetë jeta… Pra s’kam ikur. Atdheu është po ai. Thjeshtë jam futur te ëndrra. Më lejohet…

Me besë,

siç thoshin të parët tanë,

dhe me dashuri,

Visar Zhiti

Chicago,

Roselle, 22 nëntor 2020