Shpend Sollaku Noe’ – Dielli

DAJË ZAKU – MYRTEZA DROGU DHE NJË ËNDËR E MUROSUR

June 14, 2020 by dgreca

nga Shpend Sollaku Noè*/

Kur të mbroje ligjin konsiderohej nder/

Rasti sjell jo rrallë edhe në zbulime të rëndësishme, sidomos shpirtërore, pse jo edhe historike. Kështu ndodhi pas botimit tek grupi FB Lushnje Undergruond i një fotoje esklusive të tragjedianit të madh shqiptar Et’hem Haxhiademi. Ai kish dalë, një ditë të largët të vitit 1928, para Nëprefekturës së at’hershme të Lushnjes, në mes të dy xhandarëve. Portreti Haxhiademit tashmë është i njohur nga çdo shqiptar me sadopak kulturë. Dy të tjerët në foton e sipërpërmendur për mua dhe frekuentuesit e shumtë të atij grupi ishin krejt të panjohur. Të paktën deri tek arritja e një mesazhi nga Fatbardha Drogu Sefa: “Shpend, ai majtas tragjedianit është babai im, Myrteza Drogu! Kam edhe foto të tjera të asaj kohe. Është ai, pa dyshim!”

“Ai është dajë Zaku!?”- i them. Mua më mbërthejnë emocionet. Myrteza Drogu është daja i mamasë time, Shadies. Unë nuk kisha sesi ta mbaja mend. Ai kish ikur nga kjo botë kur isha vetëm dy vjeç. Atë figurë fisnore, sidoqoaftë, e kisha të gozhduar në mendje si nga më të rëndësishmet e fisit. Nëna ime e kishte pasë dashur shumë dhe e përmendte shpesh dajën e vet. Edhe fëmijët e tij për ne ishin vëllezër e motra të vërteta, të pranishëm të përhershmëm në jetët tona deri sot e kësaj dite.

Myrteza Drogu kish studiuar në Itali. Kish marrë mësime në jurisprudencë dhe ekonomi, i kish përforcuar e thelluar ato me qëllimnin e përdorimit të dijeve në fushën e rendit.

Si shumë bashkëkohës të tij edhe ai nuk mbeti në Itali. Magneti i Shqipërisë tërhiqte fort rreth vetes. Të panumërt shembujt e intelektualëve – artistë, shkrimtarë e specialistë – që u kthyen për të forcuar shtetin e ri shqiptar.

Shteti kish nevojë në konsolidimin e forcave të rendit me njerëz të ditur dhe të përkushtuar.

Myrteza Drogu e pranoi me entuziazëm emërimin si Komandant Xhandarmërie në Kolonjën e at’hershme të Myzeqesë, qendër e rëndësishme e zonës. Aty, si edhe më pas, në Lushnje – siç e risjell fotoja me Haxhiademin – rezultatet qenë të shkëlqyera, deri në shifrat më të ulëta të kriminalitetit ordiner në rang vendi. Dhe këtu mos më sillni shembujt e myzeqarëve të butë, pasi ato janë vetëm barcaleta. Ndërkaq myzeqarët, lushnjarët në veçanti, hynin e dilnin në Itali pa asnjë lloj pengese, të mbështetur nga një administaratë e efektshme. Pronat dhe aktiviteti i tyre tregtar ishte i mbrojtur nga zbatimi i fortë i ligjit – liri veprimi që solli në ato vite një bum të vërtetë në ekonominë lushnjarë dhe në Myzeqenë përreth.

Eh, Dajë Zaku. Ime më të kujtonte shpesh, dhe mburrej që pajën për t’u martuar në Berat ia kishe falur ti, të gjithë të blerë në Itali, mëndafsh e ar, qëndisur me dorë dhe materiale të tilla që mbijetuan deri në ditët e sotme. Kishe shkuar posaçërisht në Bari për t’ia blerë.

Dajë Zaku – Myrteza Drogu i lindur dhe i rritur në Krujë, trapiantuar në Lushnje për dashurinë ndaj punës e njerëzve të tij.

Andej, nga krutanët.

Kështu cilësohej pjesa e lagjes Teqe në Lushnje, kur duhej të merrje një drejtim apo të të adresonin për diku.

Krutanët e parë në Lushnje qenë Myjët, në fillim të shekullit të kaluar.

Shaban Myja, babai i nënës time, ka një histori që meriton vëmendje të vetën. Ai ishte pinjoll i një familjeje të lashtë krutane me tradita bektashiane. Familja e gjyshit u detyrua të transferohej larg qytetit të Kastriotëve për diçka që në ato kohëra u quajt hasmëri, por që, në dritën e hulumtimeve të mëvonshme, mori gjithmonë e më shumë kontorne politike. Myjat kanë qenë latifondistë. Familja e tyre kish përkrahur pa rezerva, me forza njerëzore dhe ekonomike, lëvizjen për pavarësinë nga Turqia. Kjo përkrahje ish bërë edhe shkaku që gjysh Shabanit tʼi bëhej atentat nga një proturk i paguar prej pushtuesit. Në çastin e atentatit Shaban Myja ishte i shoqëruar nga një kushëri i tij me mbiemrin Kaçaçi, edhe ai ndër përkrahësit e Pavarësisë. (Nipi i Shabanit- avokati Mustafa Kaçaçi, më vonë u bë figurë e spikatur e Luftës së Dytë në Shqipëri. Ai u shpall, pas vrasjes në Krujë, «Hero i Popullit»). Me të ishte dhe një krutan i tretë, njeri i besuar.

Kur mercenari krutan, mes pazarit të Krujës, kërkoi të zbrazë armën kundër Shaban Myjës, kushëriri Kaçaçi ish tregur më i shkathët: qëllon atentatorin dhe e lë të vrarë. Shabani dhe dy të tjerët shpallen të kërkuar prej administratës turkoshake. Kaçaçi dhe i pranishmi i tretë largohen me emra të rremë për në Turqi. Gyshi im, përkundrazi, nuk deshi të braktisë Shqipërinë.

Familja e tij u trasferua në Lushnje, aso kohe një qytet i vogël, i papreferuar, në të cilin menduan të maskoheshin duke ndërruar edhe mbiemrin nga Myja në Kruja.

Në ato vite Lushnja, nga banorët e tjerë të Shqipërisë, konsiderohej vend i izoluar, pranë kënetës, me njerëz të mirë, prandaj mund të quhej një vend i sigurtë për të përndjekurit. Lagjia në të cilën u vendosën Myjët në Lushnje ishte periferike. Në rast bastisjeje, që prej shtëpisë së tyre mund të largoheshin në kodrat përreth me shpejtësi. Me ardhjen e tyre në atë qytet nisi edhe këmbimi i mbiemrit nga Myja në Kruja.

Ata u përshtatën mirë me vendasit që në fillim, duke u bërë miq shtëpie me Sefët, Haxhinjtë, Xhafët e të tjerë, më vonë të konsoliduar edhe me anë krushqirash.

Kolonia e krutanëve të Lushnjes u konsolidua sidomos pas ardhjes në këtë qytet të Myrteza Drogut. Ai ndoqi pas Myjët për të mos i lënë vetëm përballë një hakmarrjeje të mundshme. Edhe emërimi i tij në Lushnje është bërë sipas kërkesës së vetë Myrtezait në administraën qendrore të kohës. Në Krujë mbeti vëllai tij, babai i Teqesë Islami, të cilit sot i kushtohet Turbja e ringritur në Krujë. Nëpërmjet të bijës së babait të teqesë, Zyrasë, apo Syrit, siç e thërrisnim ne, krutanët e Lushnjes i mbajtën të gjalla lidhjet me Krujën. Një ndër të paktat foto të Islam Drogut, m’u soll prej mbesës së tij, Dhurata Qesja Osmënaj, që sot jeton në Vlorë.

Krutanët e Lushnjes nisën të merren me aktivitet që i menduan më të mundshme për të mbijetuar: hapën bujtina, klube e restorante. Ndërsa burrat merreshin me këto lloj aktivitetesh, gratë ndërkaq kishin hapur shërbimin e punës së dorës, sidomos, të qepjes së jorganëve dhe dyshekëve, që shpuri në një zëvendësim të shpejtë të rrogozave nga një pjesë e mirë e popullsisë vendase. Brezi i ri i krutanëve. i lindur në Lushnje, u integrua më së miri në shoqërinë vendase, u arësimua brenda kushteve të mëvonshme, dhe ka dhënë një kontribut të rëndësishëm, sidomos në arësimin, artin, letersinë dhe mjekësinë lushnjare, pse jo edhe në artizanatin e saj.

Ajo shtëpi mbi gronë

Në zonën e krutanëve kam kaluar një pjesë të fëmijërisë. Isha i lidhur më atë ambient jo vetëm sepse atje kisha dajë Hajdarin, teze Xhemilen dhe hallë Bulen, të shoqen e dajë Zakut. Atje kisha shumë moshatarë apo afër moshës time, duke filluar që nga fëmijët e dajave Xhemali, Shqiponja, Fatimeja, Eduarti, Mirela, Rezana, Mimoza deri tek Shpëtimi i tezes apo Çimi i Bules. Të tjerët, Dashnori, Shabani, Fatimeja, Kija, Hyseni, Alushi, Mustafai, Lumturia, Fatbardha, Begatori e Natasha, ishin me moshë më të diferencuar prej nesh, por kjo nuk na pengoi aspak të ruanim deri tani një miqësi të ngrohtë vëllazërore.

Luanim sidomos dokër, katipiti, polic-hajduti, kush e ka, orthi minorthi, Bëzzz!. Vraponim gjithë ditën, fshiheshim rishfaqeshim, qeshnim e ulërinim aq sa na e mbante gërmazi. Kodra, grona, shpella e prrocka ishin skena e spektakleve tona të mahnitshme, shoqëruar shpesh nga kënga e peligorgave, në qetësinë fantastike kur duhej të fshiheshim.

Kjo ishte zona e krutanëve. Me ne përzjeheshin edhe fëmijë e shtëpive përreth me të cilët na lidhte sinqeriteti dhe miqësia e pakushtëzuar. Një lagje e mrekullueshme, ndoshta e pagjendshme asgjëkund. Për të arritur atje, shpesh, pas mbarimit të mësimeve, ia jepja vrapit, nga lagjia ku kishim shtëpinë deri atje. Për t’u shfryrë me të gjitha forcat.

Pa dyshim vendi më ideal për të luajtur ishte ai përballë gronës së madhe. Kështu e quanim vendin mbi të cilin ngrihej shtëpia e Dajë Zakut.

E parë nga poshtë – një shembëlltyrë kështjelle. Një ambient i brishtë, plot lule e pemë, me një hije të këndshme si askund, gjatë vapës së madhe. Përreth saj nuk më harrohen rrushtë, shegët, fiqtë dhe hinxat. Dhe frika se mos bije poshtë nga grona, siç i thoshim thepisjes nën oborrin e shtëpisë.

Ajo rrugicë e ngushtë që shërbente për të çuar tek Drogët, i ndante ata nga një kopësht tjetër i habitshëm, ai i Koduzëve, i mbetur në mendjen time me pemë të larta, sidomos ullinj, por edhe sepse prej atij kopshti të pakufishëm ne fëmijët kuptonim ardhjen e vërtetë të pranverës: atje çelnin për herë të parë manushaqet.

Në fund të asaj rruge- shtëpia e një tjetër personazhi të rrallë të fëmijërisë time: Rakip Kurti – dibrani i mënçur e zemërmadh, burri i tezes time Mile. Nuk e di sepse s’më hiqet nga mendja e dhe një qen i madh i xha Rakipit, që quhej Lule. Lulen ne e kishim frikë, edhe pse nuk na kishte sulmuar ndonjeherë. Ajo i ngjante shumë, të paktën nga madhësia, një San Bernardo-je, si ai i filmit “Beethoven”. Mbase ka qene i racës Deltar Ilir, sjellë nga i miri Rakip Kurti prej Dibre, ku edhe kjo racë ka qenë dhe është mjaft e përhapur. Mbase.

Mbi këtë skenar e kam inkuadruar gjithmonë shtëpinë e dajë Zakut.

Mbizotëruese e gjithë kësaj zone të përshkuar më sipër. Me pyetjet e pashmangshme të fëmijërisë time: Pse kaq lart, pse kaq imponusese, pse në një vend kaq të mbrojtur?

Tanimë jam në gjendje t’i jap përgjigje jo vetëm atyre pyetjeve spontane.

I gjej ato përgjigje tek përmbysja e jetës së Myrteza Drogut pas 1944. Ajo që kish qenë virtyt para atij viti nisi të quhej ves dhe krim. Ish komandanti i rendit përfundoi magazinier, në një depo të rezikshme që mund t’i merrte jetën nga çasti në çast.

Djali i tij i madh, Begatori, si dhe mbesa e tij, nëna ime Shadia, kujtojnë se, deri ne vitin 1959, kur dha shpirt i pezmatuar nga një infarkt, ai ushqente shpresa në përmbysjen e rendit me ndihmën e aleatëve dhe të diasporës. Për të mos u gjendur i papërgatitur në rastin e një rrethimi të shtëpisë nga komunistët, ai kish fshehur në mur një arsenal të vërtetë armësh – dhe ishte gjithmonë gati për të luftuar deri në fund.

Ndërkaq nuk kthehej kurrë në shtëpi pa disa kg frutash për fëmijët dhe Bulen e tij, kujton vajza e madhe Fatbardha Drogu Sefa.

Ashtu e kujtonte edhe ime më, Shadia, si njeriun që kërkonte si e si të ëmbëlsonte të tjerët.

Në një shoqëri që ushqehej e ushqehet akoma prej helmit.

Diciturat e fotografive:

1- Ethem Haxhiademi dhe ne te majte te tij Myrteza Drogu ne vitin 1928

2- Myrteza Drogu ne vitin 1944

3- Myrteza Drogu dhe e shoqja Makbule, vitet ’40 .jpg

4-Baba Islami dhe Syri Zyra Drogu, ne vitin 1935.jpg

ISMAILI DHE E DREJTA PËR TË HESHTUR

May 23, 2020 by dgreca

nga Shpend Sollaku Noè/

E kemi gjykuar sa herë flet. E gjykojmë edhe sa herë hesht. Pasi ai përbën lajm, edhe kur ecën, edhe kur tështin, edhe kur, i vetmuar, pi një freskuese.

Çakallët atë presin, t’i këpusin ndonjë të kafshuar, sidomos nga prapa shpine, sidomos kur gjindet i pavëmendshëm.

Sidoqoftë, Kadare, veç faktit që llogaritet si një figurë e shquar, është edhe Ismail. Me të mirat dhe veset e tij. Me të drejtën për t’u lënë i qetë kur ka dëshirë të pushojë. Ai është i vitlindjes 1936; jo edhe aq i ri. Në atë moshë supreme gjithkujt i lejohet edhe të heshtë, por jo atij. Edhe pse ai nuk është vetëm Kadare por, dhe sidomos në këto 85 pranvera (me gjithë këtë të fundit), është edhe Ismail.

Ndokush nga ata çakenjtë që e sulmoi ditët e fundit, pasi i kërkoi një opinion rreth prishjes së TK, nuk e vlerësoi të drejtë përgjigjen e tij. Hapu dhe të futem! Kadareja të mos shprehet?

Po sikur të ish shprehur “më vjen keq!” ç’do t’i kishin thënë? Që po t’i kish ardhur keq duhej të kishte bërë këtë apo atë, duhej të kishte thënë kështu dhe jo ashtu…

Po sikur, larg qoftë, të kish thënë “bënë mirë që e shembën”? Prapë do t’i kishin treguar ferrin që meritonte. “Si more bënë mirë? Pse e thua këtë? Ke frikë se të ndëshkojnë ty? Asgjë nuk mund të të bëjnë. Kush, tjetër ka patur dy muzera me emrin e tij qysh për së gjalli? Një në kryeqytet e tjetrin në vendlindje. Atëherë i trëmbesh represioneve ndaj familjarëve të tu? Epo, edhe dikur, ke lënë të kuptosh, që ke qenë i detyruar t’i bësh elozhe dikujt, edhe pse kishe patur mundësi të arratiseshe shumë më parë se ajo që kreve me shumë vonesë. Edhe atëherë, me ç’kemi lexuar prej teje, këtë frikë kishe pasur. Jo, mor, jo, t’i nuk ke të drejtë të kesh frikë. Ashtu si nuk ke të drejtë edhe të heshtësh, asnjëherë. Sepse ashtu na pëlqen më shumë ne çakenjve.”

Sipas kësaj logjike perverse Ti Ismail nuk ke të drejtë as për t’u plakur, as për t’u sëmurur, as për të thënë që nuk ndihesh mirë. Largqoftë sikur të të shpëtojë nga goja: “Mos më ngatërroni…”.

Ajo çfarë të ndodhi këto ditë më solli ndërmend një personazh të madh italian, bankierin Enrico Cuccia. Atij i qepeshin zagarët e shtypit sapo dilte nga shtëpia e deri atje ku duhej të shkonte. Shpesh ndodhej në këmbë. Ai kish një durim të mbinatyrshëm. Nuk i përgjigjej asnjërës prej pyetjeve të panumërta që i drejtonin, shpesh edhe provokime të hapura. Vazhdonte të ecte gojëqepur dhe me një fytyrë të padeshifrueshme.

Ashtu si të provokojnë edhe ty. Për të të shkëputur edhe një fjalë të vetme. Ajo fjalë për çakenjtë do të thotë lavdi: arritën ta provokojnë atë, të llastuarin e pushteteve.

Por edhe ti, mbaje të kyçur atë gojë, gjithmonë, sidomos rrugës, sidomos kur nuk je duke i dhënë intervistë një gazetari të verifikuar si të tillë. Sidomos kur të ngatërrojnë me politikën e sotme. Dikur u ngatërrove, me apo padashje, edhe ta kujtojnë e do të ta kujtojnë pareshtur.

Por nuk është ky qëllimi i këtij shkrimi.

Arësyeja që u shkruan këto rreshta është një e vetme: edhe ti ke të drejtë të heshtësh. Këtë ligji ta garanton edhe në gjyq, në rolin e të pandehurit.

Ajo që më shumë duhet të dinë çakenjtë, injorantët dhe konkurenca e dështuar është e drejta e gjithkujt që të plaket në qetësi e kthjelltësi. Këtë ia uroj edhe armikut, e jo më ty, Ismail. Ata duhet të dijnë që ti, edhe dikur, ke ecur jashtë rreshtit, e jo më tani, që nuk ka bir nëne që të mësojë hapin rreshtor.

Me ty gjithkush duhet të mësojë të jetë i drejtë. Nëse vërtetë kërkon të jetë i marrë në konsideratë. Dhe jo vetëm me ty. Këtë duhet ta mësojnë edhe ata që përpiqen të të kafshojnë nga mbrapa, kur mendja kush e di ku të fluturon. Sepse kam përshtypjen që edhe ata që të shajnë, thellë-thellë të dashurojnë. Fshehurazi edhe vetes së tyre.

Kostandin Sotir Lefta – Kur nisi rrënimi i dinjitetit të pronës

May 13, 2020 by dgreca

–I shikon dhëmbët e parë të atij polici të gjatë? – më pyeste im atë kur isha fëmijë, sa herë që ai na dilte përpara. – Janë nga florinjtë e gjyshit tënd, që ky me dy të tjerë ia sekuestruan!/

Kostandin Lefta tregtar i njohur i Beratit, dale ne vitin 1926 /

nga Shpend Sollaku Noé/ Kanë ekzistuar disa familje në Berat që, sapo kam nisur t’i njoh më mirë, më është dukur vetja pjesë e tyre. Njëra nga ato është padyshim familja Lefta. Prej këtij mbiemri më ishte bërë virtualisht i afërt njëri prej tyre, profesori i matematikës Kostandin Lefta junior, sot në Louisville të SHBA. Më vonë gjeta rastësisht njëherë një nga fotot më interesante të risjella nga mjeshtrja Parashqevi Sahatçi. Bëhej fjalë për Ndini (Kostanndin) Leftën. Portret i shkrepur prej fotografit në një çast të qetë, që përcjell siguri edhe tek ata që e kundrojnë. Kur gjej dëshmi të tilla historike unë nxitoj t’i postoj tek grupi që administroj, Only Berat. Pastaj arrin gjithmonë diçka interesante që bën të kalojë në plan të dytë paparendësen. Rrallë ka të fakte të tillë që të mbërthejnë vëmendjen për më shumë se një ditë. Në këto pak raste i rikthehem disa herë atij fakti, deri sa t’i hyj në thelb. Diçka e tillë më ndodhi me foton që më bëri së pari të njohur Ndini Leftën. Ajo vetëm të joshte në mënyrë të drejtpërdrejtë, por edhe të tërhiqte t’i hyje më thellë njohjes më të. Kush ka qenë ky burrë kaq i sigurtë në vetvete? Si ka vazhduar dhe është përmbyllur parabola e tij?

Prona si metaforë e djersës.

Rrëmoj dhe gjej që i jati Kostandin Leftës senior ka pasë qenë quajtur Sotir. Që vetë Ndini ka lindur në vitin 1885: djalë i vetëm me katër motra. Viti i lindjes së tij është edhe nisja e mbarësisë për të jatin, Sotir Leftën. Ai përforcon veprimtarine e tij tregtare me themelimin e një firme për lëndët e ndërtimit – kapitali fillestar prej 8000 frangash ari, jo pak për atë kohë. Selia e firmës ndodhej në qendër të Beratit, prapa ish Kinemasë Nacionale (kinemaja e vjetër). Hapësira në të cilën Ndini Lefta sistemonte lëndën e ndërtimit ishte e rrethuar me mur. Ajo, që më pas u bë kinema verore, prej shtetit të kuq duke ruajtur muret fillestare si rrethim për spektatorët.

Vasilika, Kostandini , djali i madh i tyre Trifoni . Ne prehrin e Vasilkes i biri Dhimitri, ne preherin e Ndinit vajza e vetme Viktoria . Ulur duke filluar nga e majta djemte Jani dhe Llukan. Siper ne kembe, mbrapa gjysherve Persefoni Shpofi, mbesa e Vasilikes.

Aktiviteti i Leftës senior u rrit dhe u konsolidua sidomos pas viteve 20’, kur ai nisi të importonte materialet prej Italisë. Leximi i dokumentave të shitblerjes është një shembull i shkëlqyer i reciprocitetit , ndershmërisë dhe korrektesës midis palëve. Veprimtaria e Ndin Leftës shtrihet ne më vonë në qytete të mëtujtshme të Shqipërisë, deri në Prizren e Prishtinë. Ajo tashmë jep shtysë edhe për të hapur veprimtari të tjera, si qe edhe rasti i Hotel “Vlora”-s, apo edhe i ullishtave, i banesave apo edhe i dyqaneve të shumta.

Fotoja eshte e vitit 1960. Nga e majta – Dhimiter Lefta, Trifon Lefta, Papu Theodhor Lako, i biri Dhimitraq, Kozma Stefa, Jani Lefta, Ilia Lefta. Ulur femijet Kostandin Lefta dhe Pavli Stefa.

Ato vite qenë edhe kulmi i lulëzimit të ekonomisë beratase, kurrë më të përsëritur më pas. 80% e beratsve u forcuan si pronarë me më shumë se një aktivitet. Të tjerët u punësuan tek të parët në mënyrë aq të ndershme saqë nuk njihen kontestime të rëndësishme midis të dyja pjesëve të popullsisë beratase të kohës. E gjithë ky lulëzim bashkëqytetar kishte si shtysë nga nëndheu atë më fisniken e investimeve: djersën e trupit, të mendjes, dhe nderin e vënë në pëllëmbë e dorës, për t’u parë qartë nga të gjithë, shtet e popull. Këta ishin tregtarët e Beratit të athershëm, prej vepritarisë së ndershme të të cilëve lulëzuan edhe dege të reja të ekonomisë, u ringjallën ato të vjetrat, sipas ligjit më të hershëm të shoqërisë së qytetëruar njerëzore: atë të ekonomisë së tregut.

Ndini Lefta, e shoqja Vasilika dhe vajza e vellait te tregtarit, Persefoni. /

Kriminalizimi i tregut të lirë si rrënim i dinjitetit të njeriut.

Të gjithë – me përjashtim të kohës së flamës së kuqe – hidhnim apo dhe hedhim në treg diçka për të mbijetuar apo për të përmirësuar jetesën. Dikush nxjerr në shitje talentin, dikush shet edhe trupin, dikush tjetër blen nga të tjerë dhe e shet pak më shtrenjtë për të nxjerrë fitimin. Këta të fundit njihen me emrin tregtarë. Në përgjithësi janë këta që kanë impaktin më të drejtpërdrejtë më popullin. Nuk besoj që kjo kategori të ketë kaluar kohëra më të vështira se krizat botërore. Kjo, sigurisht, vlen nëse punonjësve apo sipërmarrësve të saj nuk u qëlloi fati i keq që të kishin lindur në vendet ku pllakosi murtaja e komunizmit.

Këtu edhe fati i Ndin Leftës ngjan si dy pika uji me atë të qindra e mijrave shqiptarëve që ishin pasuruar me punë të ndershme, të tregtarëve në veçanti, por edhe më gjërë, sidomos të atyre që u shpallën kulakë – pronarëvë të tokave.

Si prelud i një fatkeqësie kombëtare, edhe në Berat nisën sekuestrimet, lënia rrugëve e familjeve fisnike, heqja e triskave të Frontit. Kjo për Leftët, në veçanti, zgjati deri ne vitin 1949, kur 64 vjeçari Ndin Lefta arrestohet dhe i nështrohet torturave. Qëllimi kryesor ishte që, pasi e keshin zhveshur prej pronave të patundshme, t’i zhvasnin edhe floririn dhe gjërat e tjera të çmuara. Ai reziston e nuk flet. Ata i sjellin në qeli edhe djalin e tij të madh, Sotirin. I torturojnë bashkarisht, por pa rezultat. I bëjnë presion duke i sjellë në qeli të shoqen. Ndini ka frikë se do ta torturojnë edhe atë. I pëshpërit: “Kur të shkosh në shtëpi, mblidhi fëmijët dhe thuaji: më mirë babanë apo floririn?”

E shoqja shkon e kthehet me përgjigjen. “Më mirë babanë.”

Ishte sinjali që gjërat e çmuara nuk mund t’i fshihnin dot më.

Prej shtëpisë së Leftëve në Kala zbritën poshtë në qytet pesë teneqe djathi të importit, atij italian, të mbushura me flori. Për të plotësurar poshtërimin, dy prej kutijave ia varin në qafë Ndini Leftës si hejbete që mbanin fshatarët, dhe e zbresin në këmbë të ngarkuar nga shtëpia në kala deri tek burgu. Gjatë gjithë itenerarit turpërues kishin kishin vënë në të dyja krahët njerëz të kënaqur që ulërinin: Poshtë tregtarët, poshtë kulakët!

Pas muzgut të gjatë, pak thërrime

Dekadat e kuqe prunë vetëm dëshpërim, papunësi, përçmim e shumë psherëtima nën syrin vëzhgues të Sigurimit. Në vitin 1955 Ndini Lefta u largua nga kjo botë në mjerim të thellë ekonomik e shpirtëror. Si të githë familjet e “prekura”. (O zot, kush e përdori i pari këtë term? Të prekur nga cila sëmundje, e civlizimit?).

Familja e Kostandin Leftës junior, viti 2018 . Nga e majta Kostandin Dhimiter Lefta, Anthulla Lefta Curri, femija ne krah Gabriel Hoskins, Fotina Lefta Hoskins, Zacharia Hoskins, Anisa Lefta, Mellani Lefta.

Fati i pasardhësve të tij qe ai i shumicës së familjeve të ish pronarëve të para komunizmit.

Shpresat e mëdha të pas 1991-isht u shpërblyen me zhgënjime të njëpasnjëshme. Në gostinë makabre të grabitjeve të mbështura nga një ligj kriminal pronarëve të ligjshëm u mbetën vetëm thërrimet poshtë tryezës. Pasardhësit e Ndini Leftës arritën t’i kthejnë familjes vetëm një dyqan të vogël dhe dy baçe me ullinj. Për floririn e grabitur as që bëhej fjalë. Rreth objekteve të tjera Leftëve u kanë mbetur në dorë vetëm dokumentat e pronësisë.

Pronat si meteoritë të ngecur në majë të bajonetës.

E tillë ajo mbetet vetëm në shtete me regjime totalitare ose në derivatet e tyre. Shqipëria është shembulli tipik i këtyre derivateve. Bijtë e atyre që dje vishnin dhëmët me floririn e tjetrit, sot kanë përvetësuar edhe terrenet, edhe objektet e shpëtuar, i kanë shembur, i kanë modifikur apo kanë ndërtuar objekte të reja mbi mbi gërmadhat e mëparshme. Me vete kanë si mbështeje ligjin që e kanë miratuar ata vetë. Pasardhësve që kërkuan t’u rikthehen në mënyrë të ligjshme u treguan rrugët e mërgimit, si treguese më të mirë të idesë se atë që dikur baballarëve ua morën me forcë, sigurisht nuk kanë ndërmend t’ua dorëzojnë të tjerëve në tabakanë e mirësisë. Tashmë ata janë edhe më të armatosur se të parët shtetëzues me dhunë. Dhe dhuna vetëm me dhunë mund të përmbyset, sipas tyre. Në çdo veprim që lidhet me pronat ta thonë hapur: Jeni të zotët t’i merrni? Hajdeni, ne po ju presim, me gishtin në këmbëzën e armës.

Tashme ata të përqeshin jo vetëm me dhembë, por edhe me bedena të florinjta. Të kështjellave që vazhdojnë të ndërtojnë mbi turpet e pafund.I shikon ato bedena? të thonë sot bijtë e bijve. Janë të babait tim.

Dy dorëshkrime të çmuara të 1800-ës të Hafëz Xhelalit

April 24, 2020 by dgreca

– Një Kuran në gjuhën arabe/

– Një libër lutjesh në osmanisht/

– që të dy vlerësuar lart nga orientalistët si të përsosur gjuhësisht dhe të një kaligrafie model/

Nga Shpend Sollku Noé/

Kur hordhitë e rinisë së kuqe të shkurtit të 1967-ës rendën të përdhosnin, shktatërronin e digjnin instituzionet fetare, Hyrì Sollakut – xhò Hyria e thirrur me shumë respekt nga beratasit – nuk i kishte shkuar ndërmend që kishin për të mësyrë edhe shtëpinë e tyre në kodrën poshtë Bregut, përballë Biftës, në Berat. Ajo, e veja e Hafëz Xhelalit, nuk besonte që, pasi kishin mbyllur e plaçkitur xhami, kisha, teqe apo vakëfe, ata do të kishin vënë shënjestër edhe shtëpitë e shërbyesve të fesë.

Ishte akoma java kur Shqipëria ishte shpallur shteti i parë ateist në botë, teksa ajo bandë të rinjsh ia mbërriti përpara portës së Sollakëve. Ashtu si edhe tek insitucionet fetare, ata kërkuan të sekuestrojnë bilbiotekën e Hafëzit. Sikur ta kish nuhatur që më parë, xhò Hyria i kish fshehur më të çmuarit e librave poshtë sofasë ku, në vitet e pleqerisë së thellë (ajo jetoi pothuaj një shekull), rrinte dhe kundronte ecejaket e lagjes përballë, në të cilën kishte edhe shtëpinë e vajzës së vetme – Madè. Sofaja ishte e gjatë sa edhe faqja e murit të përbërë kryesisht prej pesë dritaresh të njëpasnjëshme. Ajo e kish parë atë grup të hakërryer të kalonte mbi urën e përroit, përtej të cilës niste ngjitja drejt shtëpisë së tyre. Por nuk ia donte mendja që do t’i binin me grushte edhe portës së saj.

Pa ndonjë urdhër nga prokuroria, ata u futën për kontroll në shtëpi, dhe dretpërdrejt tek biblioteka e Hafëzit. Ishte e pasur, me libra të rrallë, shumë të vjetër, një thesar i vërtetë, kryesisht në gjuhët që kish pasë njohur hafëz Xhelali: shqip, persisht, osmanisht, arabisht e turqisht. Pjesa dërmuese ishin blerë prej tij që kur kish qenë student në Izmir, por edhe më vonë, gjatë udhëtimeve për në Mekë. Në atë bibliotekë gjendeshin edhe shumë dorëshkrime të tij, punë e një jete, të filluar që në kohën kur vazhdonte medresenë.

Gjithçka gjetën harbutërit e rinj e hodhën në oborr. Dikush prej tyre, djalë i lagjes, që u paraqit si sekretar i rinisë, kish marrë me vete edhe një shishe me benzinë. Spërkati nëpërmejt saj pirgun e librave dhe i vuri flakën.

Ndërkaq Hyrì Sollaku, me lotë në sy, ish ngritur nga sofaja, dhe, pa e përmbajtur dot veten, u kish thënë: Ju deshët të shkelmonit zotin, por ato libra që po digjni nuk flisnin vetëm për të. Cili prej jush ia lejon padituria të kuptojë se ç’thuhet në ato fletë?

Kaq u desh që ata të riktheheshin edhe njëherë brenda shtëpisë. Më të egërsuar se herën e parë. Njëri prej tyre, nëpërmjet baxhasë, futi duart edhe mbi e nën çati. Një tjetër arriti të gjente edhe librat e çmuar poshtë sofasë. Edhe kjo plaçkitje përfundoi në zjarrin e madh që tashmë bubullinte e kërciste në oborr. Pasi u siguruan që librat nuk munt t’i shpëtonin më zjarrit, hordhia e të rinjve mori tëposhtë, për t’i vënë zjarrin ndonjë pasurie tjetër të paçmuar.

E veja e Hafëzit nxitoi të shuante zjarrin me të vetmin mjet që mund të përdorte: ujin. Prej gjithë atij pirgu diturie arriti të shpëtojë, edhe pse të dëmtuar, vetëm dy prej dorëshkrimeve të të shoqit: Kuranin në arabisht dhe Librin e Lutjeve në osmanisht.

Sapo gjeti rastin, që të dy këto libra i dërgoi me njeri të besuar tek e bija Madè, në lagjen përballë. Madeja i fsheu me xhelozi në tavanin e shtëpisë së saj. Herë pas here, nëpërmejt kapanxhës, ngjitej atje i vetmi njeri i shtëpisë të cilës e bija e hafëzit ia kishte besuar sekretin: mbesa Entela.

Këto dy libra e panë dritën e diellit vetëm pas 1990-ës. Fatin e tyre Madé Braçe ia besoi Entelës, me prosinë që t’i ruante si sytë e ballit. Ajo i mori në Itali që ditën e emigrimit të saj për atje. Qoftë kuranin, qoftë Librin e Lutjeve, i kam ekzaminuar personalisht, i kemi digitalizuar në familjen time, dhe, në mirëkuptim me kushërirën Entela (Dedé ka qenë halla ime) po presim që të gjejmë ndonjë muze të përshtashëm për t’i ekspozuar përgjithmonë, sipas një protokolli serioz.

Minivitae i Hafëz Xhelal Sollakut, me shpjegime të shkurtra rreth dorëshkrimeve të Kuranit dhe të librit të Lutjeve.

Ky Kuran në arabisht, foton nga brendësia e të cilit po ju paraqes, është dorëshkrim nga gjyshi im i Beratit, Hafëz Xhelali, shkruar kur ai vazhdonte Medresenë në Izmir. Aty kish mbaruar studimet me rezultate të shkëlqyera, që i dhanë edhe titullin “Hafëz” menjëherë me diplomën. Ky titull u jepej vetëm atyre që e dinin Kuranin përmendsh. Specialistët, që më ndihmuan më këto hollësira, thonë që ky dorëskrim është i një kaligrafie tipike arabe dhe i një cilësie të mrekullueshme të të shkruarit. Lulet dhe pikat e verdha janë prej ari. Libri është shkruar diku para 1890-ës.

Hafëz Xhelali ka qenë mëngjërash (sollaks), pra shkruante me dorën e majtë. Prej tij kemi trashëguar edhe mbiemrin Sollaku.

Xhelal Xhelali – Sollaku, më mirë i njohur si Hafëz Xhelali, kish lindur në Berat, më 11 prill 1870. Ka qenë një orientalist i përmendur beratas i kohës së tij, kryesisht për fenë islame. Siç është përmendur më sipër, ai kish kryer medresenë sunite të Izmirit. Deri vonë në shtëpinë e tij gjendeshin libra të shumtë, të vëllimshëm e me shumë vlerë, shumë syresh edhe antikë. Disa prej tyre i kish shkruar vetë. Ai shkruante shqip, persisht, arabisht e osmanisht e turqisht. Sot gjenden të shpëtuar vetëm dy prej tyre, Kurani dhe një Libër Lutjesh. Të dy të shkruar me dorën e tij. Sipas specialistë të Islamit, por edhe atyre laikë, që të dy këta libra janë të një vlere të pallogaritshme historike e kulturore, jo vetëm për fenë Islame, por për gjithë trashëgiminë e kulturës shqiptare. Libri i parë është një dorëshkrim i mirëfilltë, i shkruajtur në një arabishte të pastër, me një kaligrafi të mrekullueshme, perfekte, të gjuhës në fjalë. Ky libër ka tërhequr vëmendjen sidomos të studiuesve të rinj në Shqipëri.

Hafëz Xhelali kish qenë mëngjërash edhe kur punonte, jo vetëm kur shkruante. Atij ia kishin harruar mbiemrin në Berat. Për të gjithë ia kish qenë gjithmonë i shumërespektuari Hafëz Xhelali. Aq e vërtetë është kjo, saqë, kur u bë regjistrimi i popullsisë, asnjërit nuk iu kujtua mbiemri i tij. Vetë hafëzi ishte në Mekë. Atëherë, siç ndodhte rëndom në ato kohëra, thërriteshin në ndihmë zanatet apo nofkat. Për Xhelalin të tërë u kujtuan që ishte sollaks, prandaj e regjistruan me mbiemrin Sollaku. Pas tij e gjithë familja dhe zhvillimi i saj trashëgoi këtë mbiemër. Shumë orientaliste të rinj të mëvonshëm janë orientuar apo kanë marrë mësime prej tij. Një emër mbi të gjithë, i riu Vexhi Buharaja, me të cilin e lidhte edhe një miqësi e hershme familjare.

Thesari i dytë i shpëtuar zjarrit të të kuqve është Libri i lutjeve – “Dua”. Edhe ky libër është dorëshkrim i shkruajtur në osmanisht, por, siç ma konfirmon edhe miku Genc Çurgu, ka në brendësi edhe disa faqe në arabisht, të evidencuara me korniza të kuqe, ashtu siç bën Hafëzi edhe tek libri tjetër i tij i sipërpërmendur. Ndryshe nga Kurani që është riprodhuar përmendsh, po pa asnjë grimcë të ndryshuar, libri i lutjeve është krijesë e vetë Hafëzit. Që të dy këta libra dëshmojnë saktë vlerën shumëpalëshe të autorit të tyre.

Hafëz Xhelali ka qenë nga kundërshtarët e parë të komunistizimit të Shqipërisë. Ai u nda nga kjo botë më 20 Shtator 1942, nga një vdekje e papritur në rrethana misterioze. Xhò Hyria e kujtonte gjithmonë vdekjen e tij si eventin më të beftë të botës: Një mollë ishte, e bukur dhe e fortë, që bie prej degës papritur. Asnjë krimb sëmundjeje nuk e kish brerë më parë. Erdhi në shtëpi si gjithmonë, me misterin e zoti në sy. E piva kavenë tek… më tha. Dhe u mbështet mbi sofà si për të pushuar pak, me vështrimin nga Meka.

Çaste të dhembsura mbi disa dëshmi të çmuara historike

April 20, 2020 by dgreca

Nga Shpend Sollaku Noé/

Ndonjëherë fotot flasin më shumë sesa diçiturat, ato kuptohen vetë, pa patur nevojë për sqarime të shumta. Të tilla janë edhe këto që po ju paraqes. Në të parën – një sërë figurash kombëtare, rrallëherë të gjendura kaq shumë bashkë: Ndër të tjerë – Gjergj Stefa; Kostandin Kristoforidhi, Thimi Mitko, Jani Vruho, Dhori Xhumerteka, Kozma Stefa. Fotoja është shkrepur në Graz të Austrisë në vitin 1870. Kohë iderash që zjejnë nën tokë e mbi tokë, kohë që po përgatitin të ardhmen e kombit, të cilit këta burra iu bënë flebo e pazëvendësueshme në çastet kur edhe mund të kish dhënë shpirt.

Personazhet historikë Stefa, Kristoforidhi, Mitko…(lexoji emrat brenda fotografise)

Kjo foto është vetëm si haporeks për rreshtat e mëposhtëm. Fisnikëria ndjek zakonisht linjën e gjakut. Ajo vazhdon të përsëritet në brezat që venë e vijnë. Nuk e di nëse sot gjenden në Berat burra të kamur që mendojnë të shpenzojnë në fushën e kulturës, apo të bëhen mecenatë të ndonjë talenti të vërtetë. Po ju percjell këtu përkthimin e një dokumenti të vitit 1847 sipas të cilit Kristoforidhi, bashkë me Hoxha Tahsinin, janë përpjekur të organizojnë një shoqëri kulturore në Berat, së bashku me shumë patriotë të qytetit, siç vihet re në tabelën e mëposhtme, me kontributet e gjithsecilit prej tyre.

Tabela e kontributeve/

Kjo tabelë eshte ndërtuar sipas një dokumenti origjinal në greqisht, të gjendur në Arkivin Qendror të Shtetit, me numër 5142, shkruar prej vete Kristoforidhit. Dokumenti është autentifikuar nga Alfred Stefa.

Në dokumentin e tretë, me armë në dorë, Telemak Vangjel Stefa, patriot i shquar, veprimtar për çështjen kombëtare. i njohur edhe zyrtarisht si i tillë prej shtetit shqiptar, siç dëshmon një dekret i 2 shkurtit të vitit 1993, i firmosur prej presidentit të Republikës të Shqipërisë.

Telemak Stefa/

Breza patriotësh Stefët, akoma të pavlerësuar siç duhet as edhe në Berat. I fundit prej tyre i sakrifikuar në altarin e demokracisë, i shquari Kostaq Stefa, një figurë që pret ende të zbulohet e vlerësohet plotësisht.

Kostaq Stefa…