Shpend Sollaku Noe’ – Page 8 – Dielli

Kujtesa e shkurtër e shqiptarëve

February 11, 2015 by dgreca

Ne Foto:Pamje nga ish kampi i internimeve ne Gradishte te Lushnjes- Fotografia-Edi Salla/
nga Shpend Sollaku Noé/
Shqiptarët janë popull apo turmë? Nëse një bashkësi njerëzish jeton në të njëjtin truall që prej antikitetit, flet që atëherë të njëjtën gjuhë; mbi atë gjuhë ka hedhur themelet e ngrehinës së kulturës së tij të dallueshme lehtësisht nga të tjerët dhe, veçanërisht, ka arritur të ketë një ndërgjegje kolektive; atëherë kjo bashkësi mund të quhet popull. Nëpër kohëra që vazhdojnë deri në ditët e sotme, kjo bashkësi ka pasur tendencën të mblidhet në një shtet etnik: vendi ku populli përmblidhet e mbrohet politikisht e ekonomikisht nga kufijtë e veta etnike.
Në themel të këtij shteti qëndron kujtesa historike e popullit të tij.
Si paraqiten shqiptarët të vrojtuar në këtë prizëm?
Në këto pak rreshta nuk mund të pretendohet një revizionim sado i vogël i historisë së psikologjisë popullore shqiptare. Këto janë opinione dhe, si të tilla, pre e çakejve llafazanë të social-networkëve apo edhe të mediave zyrtare.
Si janë sjellë shqiptarët gjatë historisë? Si popull? Si turmë? Çfarë kanë pranuar si të pakundërshtueshme dhe çfarë kanë vënë vazhdimisht në diskutim? Çfarë kanë harruar shpejt e çfarë mbajnë mend pjesërisht?
Këtu unë nuk do të ndaj sjelljen e njeriut të thjeshtë që e quan veten popull sipas sjelljes së liderëve të tij nëpër kohëra, sipas logjikës: liderë të mirë – popuj të mirë; liderë të këqinj – popuj të këqinj. Në fund të fundit ata tipa udhëheqësish ky popull i ka merituar të gjithë, pasi, edhe nëse nuk i ka zgjedhur, i ka pasë duruar, i ka pasë pranuar, u është nënshtruar. Të paktën për njëfarë periudhe. Të shumtën për dhjetëra vjet. Me gjithë të drejtën për t’u vetëshpallur si popull i mirë apo popull i keq.
Sipas këtij arsyetimi, populli ynë ka ekzaltuar dhe ka mohuar vazhdimisht vetveten. Duke ekzaltuar liderin e porsaardhur, duke mohuar liderët e përmbysur. Duke bërë mishmash edhe historinë e tij. Në drejtim të lashtësisë së vet – pak të dokumentuar, shumë të turmëzuar, pa kërkuar më shumë informacion, pa u thelluar në studime – ky popull mbetet akoma peng i opinioneve. Edhe kur mundësitë për t’u dokumentuar nuk mungojnë, për shembull në drejtim të Rilindjes së vet, në lëmin e Pavarësisë, dhe aq më tepër në periudhën famëkeqe komuniste, ky popull sillet akoma si turmë: i nënshtrohet me shumicë liderit të porsangjitur mbi shalë. Duke bërë instinktivisht si të parën gjë, uljen në gjunjë para tij. Kjo ndodh edhe kur tentohet nga dikush të mbahen gjallë në kujtesë sidomos tragjeditë, që nuk duhen shlyer në asnjë mënyrë nga kujtesa e tij.
Dhe nuk ka tragjedi më të madhe që nuk duhet harruar sesa ajo e represionit komunist, që krodhi në gjak, në punë të detyruar, në burgime të panumërta që zgjatnin një jetë të tërë, në internime që zgjatnin edhe pas vdekjes, njerëz e familje të numëruara të paktën me gjashtë shifra; që zhveshi nga mendimi dhe injektoi ADN-në e skllavit edhe në pjesën e mbetur të shqiptarëve.
Të paktë janë ata që kanë ngritur si duhet zërin për moszhdukjen e dëshmive ngjethëse të diktaturës. Të shumtë për dreq, gjenden ata që janë të interesuar për zhdukjen e këtyre dëshmive, duke filluar nga të gjithë ata, që kanë qenë në krye të shqiptarëve në vitet e pas 1990-ës. Nuk po e quaj këtë periudhë postkomuniste, pasi, në të vërtetë, nëse komunizmi ra si sistem ekonomik, ai vazhdon të mbretërojë në Shqipëri si mënyrë të menduari e të vepruari. Ndryshe nuk ka sesi shpjegohen zhvillimet e sotme politike dhe kostumi shoqëror shqiptar i sotëm. Ndryshe nuk ka sesi shpjegohet qëndrimi ndaj ruajtjes së dëshmive më të prekshme të represionit: atyre të pazëvendësueshmeve, kampeve të internimit.
Dhe nuk ka vend me përqendrim më të madh në botë për to, sesa Lushnja.
I shtyrë nga ideja e njohjes së gjendjes reale të tyre, pak javë më parë vizitova ato kampe që, sipas meje, janë më përfaqësueset në atë arkipelag të dhimbshëm myzeqar: Savrën, Gradishtën e Çermë-Kampin.

Savra, lëngimi i mbetur pezull

Kur hyn atje, menjëherë të mbushen veshët me muzikë nga Përmeti apo Skrapari. Radiot apo stereot e kanë zërin të ngritur deri në fund, sikur konkurrojnë njëra-tjetrën. Një dukje normale. Me njerëz normalë, të cilët ngatërrojnë makinën tonë me atë të ndonjë qeveritari, që kush e di sa ka pa u kthyer atje. Dalin jashtë e fillojnë të paraqesin ankesat. Kur i themi kush jemi e përse kemi ardhur, ulin sytë përdhe. Na shpjegojnë se ku ndodhet rruga që kërkojmë, por askush nuk ofrohet si “ciceron”, edhe pas premtimit të një shpërblimi të vogël, që këtu do të thotë ndoshta një gjysëm pensioni, për ata fatlumë që mund ta gëzojnë. Kthehen në shtëpitë e tyre, ngrenë akoma më shumë volumin muzikës. Sikur ta përdorin si një “tobe estagfurllah” ndaj nesh që na konsiderojnë gjahtarë fantazmash.
Dhe fantazmat këtu duhet të gjenden me shumicë. Sepse ka patur shumë të vdekur të paqetësuar, larguar nga kjo botë të dëshpëruar e pa shpagim. Si ata që po shkojmë të rizgjojmë si turistë të pazakonshëm të krimit.
Një djalë i ri, që na shpjegon se nuk ka qenë internuar këtu, por që e njeh mirë atë zonë, ofrohet spontanisht, kur ne kemi marrë drejtimin për nga blloku i barakave të të internuarve. Quhet Gëzim Halili. Qëndroi me ne përgjatë gjithë kohës së hetimit, duke pyetur shpesh të tjerë rreth informacioneve që kërkonim. Informacione të cunguara, të dhëna me zor, nga njerëz të frikësuar prej zgjimit të fantazmave. Apo prej zemërimit të liderit aktual, që, si paraardhësit e tij, nuk ka dashur asnjëherë ballafaqimin me to.
Rruga e barakave ka një emërtim të ri, “Thoma Papano”, një emër që ua prish më shumë qetësinë fantazmave, të mohuara si qenie njerëzore gjatë të gjallit, të dënuara edhe pas internimit për të mbetur fantazma. Përpiqem të vjel në ajër shqetësimin e atyre. Dhe u dëgjoj zërin. I lehtë, por i mprehtë e revoltues: Ky që shihni si emërtim në rrugën tonë është askushi për ne. Pak mbiemra të shquar lënguan në këtë rrugë? Dhe nisin të m’i numërojnë: Deda, Hoxha, Markagjoni, Dine, Dukagjini, Kupi, Spahiu, Bajraktari, Mulleti, Mirakaj, Radi, Kolgjini, Plaku, Kulla… Kanë qenë shumë, por ne jemi fantazma, e na mbahet fryma nga lista e gjatë. Ah, shto këtu edhe mbiemrin Laholli… shto edhe Kokali… shto edhe…
Zyrtarisht kanë qenë shtatë baraka, tri në njërin krah dhe katër në tjetrin. Por në secilën prej tyre banonin vazhdimisht deri në gjashtëmbëdhjetë familje. Më e famshmja? Ajo me numër shtatë, atje ku edhe u martua i shumëvuajturi Ahmet Kolgjini, atje edhe ku u shua një nga figurat më të shquara çame, Rexho Plaku; atje ku u tret edhe Anton Dukagjini, atje kanë banuar edhe Vehip Hoxha, Mirakajt e sa të tjerë, të ndërruar në vite, sipas etjes gjakëse të më të zellshmëve të diktaturës. Dikush vinte nga burgimet e gjata, dikush kthehej pas hekurave, sipas një riti të kobshëm. Në cep të saj është përkthyer edhe “Orlando i çmendun”, vepër e Ludovico Ariostos e vitit 1532, prej mjeshtrit Guljelm Deda – çmim postum i vitit 2014.
U hedhim një sy barakave, ose më mirë të asaj që ka mbetur prej tyre. Sepse për mbetje mund të bëhet fjalë. Shumica, sidomos ato të pabanuarat, janë në grahmën e fundit. Dhe është një mrekulli që mbahen akoma në këmbë, falë kryeneçësisë së tyre dhe etjes për të dëshmuar. Por do të mjaftonte më pak se një tërmet, ndoshta edhe një erë e fortë, për t’i rrafshuar. Edhe ato pak që banohen akoma, nuk paraqiten më të shëndetshme: janë zënë nga njerëz të ardhur aq të varfër, që as nuk mundin t’i riparojnë. Për të mos përmendur ndërtimet e dikujt në mes të tyre, që do të jetë vështirë t’i shkulësh në rast se… në rast se…
Kjo gjendje mbetet e tillë deri në skaj të ish bllokut të të internuarve, atje ku dikur ndodheshin WC-të e përbashkëta, të rrafshuara që nga themelet. Të kthyera edhe ato në fantazma, me etjen për të dëshmuar diçka.

Çermë – turpi i fshehur

Prej të gjithë kampeve të Internimit, për atë të Çermës ndoshta është shkruar më pak. Ndoshta për faktin se atje nuk kish shumë baraka të mirëfillta që prej kohësh (kanë qenë vetëm tri, ndërtuar dikur, pas tharjes së Tërbufit, në mes të baltërave, si një vathë për të strehuar… ushtarakë), por të ashtuquajturat shtëpi të mbuluara në përgjithësi me tjegulla. Ndoshta sepse, në dukje, duke qenë më afër rrugës për në Divjakë, ishte më i dukshmi para syrit të popullit. Ndoshta…
Edhe pse në perëndim të tij ka qenë një karakoll i frikshëm, i lartë, syrit të të cilit ishte e vështirë t’i shpëtonte edhe zvarritja e urithëve.
Me gjithë këtë shëmbëllesë, ai nuk ishte më pak i tmerrshmi, jo vetëm për ndrydhjen e lirisë të familjeve të internuara, jo vetëm për demaskimet e turpshme dhe rrahjet e panumërta nga sigurimsat…
Zyrtarisht ka pasë qenë emërtuar Çermë Sektor nr. 2, në të vërtetë edhe nga banorët përreth është quajtur gjithmonë “Kamp”. Aty kanë pasë banuar pranë e pranë familje intelektualësh të internuar, fqinjësuar nga injorantë analfabetë bashkëpunëtorë të Sigurimit; emigrantë kosovarë të trajtuar si jugosllavë, përballë komunistësh që, edhe pas burgimeve, vazhdonin të donin komunizmin; poliglotë të dëgjuar pranë prostitutash.
Shumë kanë qenë të internuarit si individë, më pak familjet e internuara, të dërguara aty për t’u survejuar më imtësisht, jo vetëm prej atyre që u bënin apelin, por edhe prej bashkëpunëtorëve të padeklaruar të Sigurimit.
Kam pasë punuar si arsimtar në shkollën e mesme të Çermë-Shkumbinit dhe shumë prej të internuarve i kam pasë njohur personalisht, sidomos bijtë e tyre, që studionin në shkollën tonë. Janë të shumtë dhe nuk do të mjaftonin libra të tërë për të përshkruar vuajtjen, pasigurinë, frikën e përhershme në sytë e tyre, edhe pse, shpesh, ishin më të zgjuar e përgatiteshin më shumë sesa moshatarët e tyre pa “njollë” në biografi.
Lista e atyre që pësuan internimin më të rëndë në këtë kamp është e stërgjatë: Familja e Sefer Mujos – me Bajamen, Fatmirin, Eqeremin, Novruzin, gratë dhe fëmijët e tyre; Familja e Daut Sokolit – me Xhemilen, Kujtimin, Ritvanin, gratë e fëmijët e tyre; Familja e Islam Dobrës – me Xhemilen, dy djemtë Muhamet e Shefqet, gratë dhe fëmijët e tyre. Të gjitha këto familje i kanë pasur kryefamiljarët të arratisur jashtë vendit dhe djemtë nëpër burgje.
Më tej kujtojmë familjen fatkeqe Islami me Hajdarin, Nadiren, Klementin, Isabelën dhe Zamirën, të cilat më pas u arratisën në Amerikë; Familjen e Rrok Pjetrit – Nënë Nusha, Pjetri, Frani, Lazri, Lina, bashkëshortet e tyre, fëmijët; Familjen e Odise Tsollos – grek minoritar, me bashkëshorten dhe dy djemtë; Familjen e Theodhori Files – gruan dhe tre fëmijët; Familjen Kau – me plakun e urtë Xhemalin, Dejen, Paqon, bashkëshortja e djalit të tyre Shefqet Kau, i burgosur politik dhe fëmijët, Sajmirin e Flamurin; Familjen Gjuta – me Zaimin, Humën, Agimen, Avniun, bashkëshorten dhe fëmijët; Familjen e Gani Kodrës – me Ikbalen, dy djemtë, vajzën me dy fëmijë; Familjen e poliglotit në nivel ndërkombëtar Mitat Aranitasi; Familjen e poetit dhe intelektualit të shquar Ahmet Kolgjini, familjen e…, familjen e… Të gjitha familjet e mësipërme kanë pasur të paktën një person të familjes të burgosur politik.
Lista mund të zgjatet me “kosovarët” Hashim Toplica – 36 vjet burg, Nazmi Berisha – 20 vjet burg, autor i një libri me kujtime rreth burgimeve të tij; mandej me familjet e tjera prej Kosove: Mehaj, Prekllukaj, Çelaj, Hasa apo edhe me ato të “vendasve”: Bratko, Hoxha, Alla, Bezati, Kurti, etj., që, edhe pse zyrtarisht nuk qenë të internuar e nuk u nënshtroheshin apeleve, demaskimeve apo rrahjeve, nuk është se jetonin më mirë se “bashkëkampistët” e tyre. Nga koha në kohë aty kanë incizuar vuajtjet e tyre edhe të tjerë, që kujtohen më pak, si një farë Stavri, të cilit nuk i kujtohet mbiemri, por i mbajtur mend sidomos si një ish partizan që ka pasë pësuar rrahje të panumërta nga një demaskim në tjetrin. Ky personazh më kujton një tjetër minoritar të lagjes “Teqe” në Lushnje, që e pësoi vetëm pasi, kur dikush e kish pyetur “Ç’thotë puna?” ish përgjigjur: “Puna shuma, leka muta!”.
Të gjitha këto më vijnë ndërmend ndërsa vizitoj atë çfarë ka mbetur prej ish Kampit, pasi për mbetje mund të bëhet fjalë edhe këtu, ashtu si në Savër. Ajo çka shohim nga ish-banesat e të internuarve, mund të skedohet në dy grupe: njëri përbën atë të më të rrënuarave, shpesh të kthyera në magazina silazhi apo stalla; tjetri atë të të mbajturave më mirë, sipas mundësive të banorëve të rinj. Ish-banesa e Kolgjinëve për shembull nuk kish pësuar rrënime, edhe për shkak të kujdesit apo të mundësive të pronarëve të saj të ardhur nga Mokra. Kishte edhe më keq: Shtëpia e Dobrajve, dhe jo vetëm, ish kthyer në stallë të dikujt dhe kish filluar të rrënohej. Ajo e Islamëve, përndryshe, kish pësuar pak ndryshime, por ish në gjendje të mjeruar. Ndërsa po fotografonim pikërisht këtë shtëpi, dikush na u afrua dhe, pa u prezantuar, na the se kish qenë prezent kur, pas arratisjes së Isabelës, Klementit dhe Zamirës, policia kish bastisur banesën e tyre. Ndër të tjera, kishin gjetur rreth 800 mijë lekë të vjetra si edhe fotot e tre brezave të ruajtura me kujdes. “Ne i lamë në vend, na tha ai. Nuk morëm asgjë me vete.” Dukej se thoshte të vërtetën. Në fakt, qoftë prej atyre parave, qoftë prej fotove, Islamët më vonë nuk mundën të rekuperojnë asgjë. E dhimbshme, para së gjithash, ajo e humbjes së afekteve familjare.
Sidoqoftë, ajo që më bëri përshtypje më tepër, sidomos pas rrënimit të dëshmive historike, ishte ruajtja ende, jo vetëm në ndërgjegjen popullore, të emrit të kësaj skëterre të dikurshme: Kamp. Qe shkruar edhe në një emërtim pothuaj zyrtar: Qendra shëndetësore Çermë-Kamp. I ka shpëtuar censurës ky emërtim? Rastësisht? Qëllimisht?

Gradishta: një geyser rënkimesh

Për nga shtrirja, por sidomos për nga numri i shumtë i personave të kaluar nëpër sitën e internimeve të këtushme, pas 1969-ës e këtej, Gradishta mund të mbajë edhe një rekord, sa të trishtuar aq edhe tragjik. Një gulag tipik, ndërtuar në mes të baltës, shpesh po prej vetë të internuarve, pa kanalizime për ujërat e zeza (ato ishin gropa në qiell të hapur, që prisnin një qerre për t’u pastruar, që shpesh përziheshin me ujërat e mbetura prej larjeve të të internuarve, edhe kalonin nëpër kanale të cekët, mes barakave, por edhe anash rrugicës së ngushtë që ndante dy blloqet kryesore të banesave), pa ujë të rrjedhshëm (ai vinte i racionuar, me autobot, vetëm vonë u soll një çezmë e përbashkët, në radhën para të cilës nuk mungonin bërrylat, sherret dhe provokimet për të përçarë të dënuarit). Lista e emrave të familjeve të shquara të sjella këtu, të ripostuara gjetkë, apo të kthyera sërish, është e stërgjatë. Me pak, përjashtime, janë pothuaj ata që gjenden edhe në kampet e tjerë, por sidomos në Savër. Ndërkaq emrat që mungojnë gjenden në sektorët Plug, Gjazë, Çermë-Kamp e Savër. Ky i fundit, Savra, ka pasë qenë lëmi i grumbullimit dhe i shpërndarjes së “prodhimit armiqësor”, dhe mund të konsiderohet kampi mëmë. Që andej niste popullimi me skllevër i kampeve “bij”. Kjo mëmë sadiste i shpërngulte apo i rikthente, sipas ekzigjencave të survejimit, por edhe sipas nevojës së partisë për krahë pune në bujqësi.
Sapo mbërritëm në atë zonë, kërkuam të dimë se ku ishte kampi. Unë nuk kisha qenë atje qëkur ishim gjendur në kuadrin e një mitingu për demokracinë, në fillimin e vitit 1991, dhe e pata të vështirë të orientohem, edhe për shkak të degradimit të gjithanshëm të gjithë zonës përreth.
Këtu jemi në Ferras, më tha dikush, emërtimi kamp nuk ekziston. Dhe u përpoq të më shpjegonte diçka që në fakt e dija që më parë.
Ferras ka qenë quajtur ky vend para se të merrte emrin Gradishtë-Sektor. Ashtu siç u krijua emri Savër – Sektor, Çermë – Sektor (i mbetur pa emër tjetër edhe sot e kësaj dite), Çermë – Sektor nr.2, i mbetur me emrin që të fut drithmën “Kamp”; ashtu si Sektori – Grabian, Sektori – Plug, Gjazë etj.: kamuflim i vendeve të internimit si sektorë të ndërmarjes bujqësore.
Në ish sheshin kryesor të “sektorit” të degraduar, kërkuam dikë që të na shoqëronte. Kemi kryeplakun këtu, u hodh njëri prej frekuentuesve të klubit të atjeshëm. Edhe ai ka qenë i internuar. Unë iu drejtova grupit ku mund ta gjeja. Dikush prej tyre tha me zë të ulët: Do jenë gazetarë, nuk del gjë nga këta. Unë u prezantova dhe kërkova të flas me kryeplakun. Edhe ai u prezantua, ftohtë. Quhej Bajram Koloshi. Ishte pikërisht ai person që kish shprehur mosbesim në drejtimin tonë. I thashë përse kisha ardhur deri aty. Eh, sa gazetarë e qeveritarë kanë ardhur këtu, bëjnë intervista, premtojnë, e pastaj zhduken. Unë u përpoqa t’i them që nuk bëja pjesë në ato kategori, por ai ndërkaq ish larguar, por pasi t’i thoshte njërit prej burrave të pranishëm që të na ndihmonte. “Ciceroni” kësaj here quhej Agron Zaçe. Me të përshkuam të gjithë zonën e barakave të të internuarve.
Dhe dua të them që në fillim se në Kampin e Gradishtës gjendja ishte shumë më e keqe sesa në Savër apo në Çermë-Kamp. Këtu ishte kaluar nga mjerimi i barakave të dikurshme, në shkatërrim total. Përjashtuar ndonjërën nga barakat në të cilën jetonte akoma familja e Zenel Tërnakut, apo ndonjë tjetër bujtës, të gjitha të tjerat ishin vetëm mirazhe banesash të dikurshme, më të dhimbshme në këtë formë të re, si dëshmi në agoni. Sa më thellë të futeshe në atë realitet, aq më dramatik bëhej ambienti. Më të shpërfytyruarat baraka kishin në kujtesën e plagosur emrat e Lekë e Mojs Mirakës, Xhevdet e Bujar Kaloshit, Thanas Budës, Abdurrahman Kaloshit, Lek Pervizit… Menajt, Kupët, Dostët, Demajt, Herrajt… Staraveckët, Zevot, Resulët, Bylykbashët…
Gjithandej zot i vendit ishte degradimi: Çati eterniti duke rënë, mure prej qerpiçi e kallamash, të cilëve u kishin mbetur vetëm hunjtë e shtrembër, diku mbuluar nga barërat e këqija, diku shndërruar në stalla bagëtish, në magazina rrangullishtesh apo jonxhe, në strehë qensh.

Monumenti i dhunshëm i Lushnjes

Që shqiptarët e kanë kujtesën të deformuar, një shembull tipik e japin edhe lushnjarët. Nuk ka sesi të jetë ndryshe, kur durojnë, në sheshin e tyre kryesor – sa herë që bëjnë festa, sa herë që dalin nga klubet, apo në xhirot e mbrëmjes – monumentin më të lartë të këtij qyteti, atë të marrjes së tokave të fshatarëve. Duhej të ndërronin rrugë, por i sillen vërdallë indiferentë; duhet t’u vinin të vjellat para saj, por ata kanë stomakë të fortë, siç duket; duhet të ishin revoltuar për një kohë “no limits”, por ata heshtin.
Këtu e njëzet e tre vjet më parë, në gazetat “Ora e fjalës” dhe “Republika”, hodha idenë e dërgimit të atij monumenti në fonderi dhe ngritjen e një tjetri në vend të tij, atë të genocidit komunist. E meqenëse që atëherë asgjë nuk ka ndryshuar, po i përsëris të gjitha arsyet dikur prej meje të përmendura:
Ai monument i turpshëm është politikisht i dëmshëm, pasi kërkon të përjetësojë reformat më të përgjakura e tragjike të Myzeqesë. Pacipësisht është edhe quajtur “Toka jonë”. Toka e kujt? Ajo e atyre që ua morën? Ajo që e kolektivizuan? Ajo e atyre që zhveshën fshatarin deri në palcë? Që nuk ia shuan urinë as me bukë misri?
Duke qenë i ngritur nga komunistët atëherë kur po e kuptonin falimentimin e rendit të tyre antinjerëzor, pra shumë vonë, (në vitin 1987), ai monument u kuptua si tendencë e tyre për t’u përjetësuar. Sot, në një shtet të vërtetë demokratik, ai është edhe i rrezikshëm; është dhe, sa të jetë në këmbë, do të jetë burim tensionesh politike. Edhe pse për momentin të përgjumura.
Për arsyet e mësipërme, ai është edhe një monument historikisht i falsifikuar. Provoni të pyesni ata pak të mbijetuar të kohës së kolektivizimeve se me sa “gëzim” i kanë dhuruar tokat dhe bagëtitë! Shfletoni vetëm dokumentet e lëna pas po prej arkivave të diktaturës, lexoni shtypin shqiptar të atyre viteve, pyesni familjet e Fuat Kurtit, Demir Guberës, Hysen Bahos, Mitro Vulos, Hamdi Sefës, Veiz Kurtit, Rrap Qerretit, Naum Dajës dhe Jorgji Dajës, të dënuar me vdekje e sekuestrim të pasurisë. Nëse nuk ju mjaftojnë këto jetë të sakrifikuara, mund t’ju ofrojmë edhe ato të atyre me burg të përjetshëm… Të gjithë sepse ishin shpallur kulakë, pasi nuk u kish pëlqyer kolektivizimi.
Monumenti i turpshëm i Lushnjes duhet dërguar në fonderi edhe pse ai nuk është skulpturë me taban kombëtar (ky term i pëlqente shumë komunistëve). Përjashto bazamentin, ai kompleks në bronx është i punuar i gjithi sipas modeleve sovjetike. (Dhe kjo nuk është e vetmja skulpturë në Lushnje që vuan prej sovjetikërisë apo kinezërisë, shpesh edhe e kopjuar 100% prej “veprash” të atyre vendeve). “Toka Jonë” është edhe një vepër tipike sipas mësimeve të partisë: në njërën dorë kazmën e në tjetrën pushkën, apo sipas idesë standard të aleancës së “kllasës” punëtore me fshatarësinë kooperativiste.
Nga pikëpamja e realizimit artistik, kjo masë tre-figurëshe prej bronxi, me gjithë respektin për autorin Perikli Çuli, është tejet mediokre, prandaj me shkrirjen e saj nuk shoh as edhe më të voglën humbje për artin kombëtar.
Prandaj ky monument kaq poshtërues në përmbajtje, artistikisht mediokër, politikisht i dëmshëm dhe historikisht i falsifikuar, duhet zhdukur prej andej.
Me se mund të zëvendësohet? Me diçka të natyrshme, për të cilin Lushnjes duhet t’i njihet rekordi zyrtarisht: Me një kompleks monumental për persekutimin komunist.
Dhe jo vetë kaq. Lushnja ka nevojë edhe për një muze të këtij persekutimi të pashoq.
Po ashtu duhen bërë muzeale edhe kampet e internimit kudo që kanë qenë.
Sa nuk është vonë, sa mundet akoma të rekuperohen. Përveçse dëshmi të patjetërsueshme historike, ato fshatra – muze mund të jenë edhe burim biznesesh për popullsitë e atjeshme pasi, sigurisht, kanë për të tërhequr shumë vizitorë shqiptarë e të huaj.
Kryeqeveritari i sotëm, në premtimet e tij paraelektorale, sidomos në Amerikë, ka pasë premtuar që do të zgjidhte shumë probleme të ish të dënuarve e të persekutuarve politikë, madje e ka pasë paraqitur veten si i vetmi që mund t’i zgjidhte ato probleme. Pa asnjë paragjykim parafabrikat nga të tjerët, ai ka rastin të japë konfirmim edhe të këtyre premtimeve.
Le të shpallë një konkurs kombëtar më temën e monumentit të ri të Lushnjes, lë të përpiqet ta ndihmojë me fonde. Nëse do t’u kërkohet ndihmë edhe ish të persekutuarve, të ndodhur në Shqipëri apo diasporë, jam i sigurt që angazhimi i tyre nuk ka për të munguar.
Duhet rekuperuar kujtesa kombëtare, sa nuk është shuar akoma e gjitha. Pavarësisht nga partitë që mendojmë se përfaqësojmë. Që të mos vazhdojmë të mbetemi një gjysmëpopull, duke çnderuar vazhdimisht pjesët tona nga më të rëndësishmet. Që të arrijmë të bëhemi një komb i vërtetë, i plotë, që njeh tek lideri të gjithë vetveten, jo vetëm ndonjë gjymtyrë të saj.
(fotot nga Edi Salla)

INTERVISTA-Shpend Sollaku Noé dhe tradita evropiane

January 2, 2013 by dgreca

Përshëndetje z. Noé! Faleminderit për kohën e vyer në përkushtim të kësaj bisede. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të vecantë ç’thuhet për ju në Web. Kam mundur të kem në dorë antologjitë tuaja poetike “Atdheu i Tjetrit”, “Të zgjohesh në fund të greminës”, “Piramida të thërmuara” “Eshtë koha të ikim, Sokrat” “Pantheoni in Blackout”. Vepra e juaj, sipas shtypit, radiove e televizioneve të huaj, është përfshirë në fillin e zi të traditës europiane që shkon nga “Marionettetheater” i Kleist-it tek “Teatro della crudeltà” të Artaud-it e më tej. Kjo vepër është radhitur, madje në mënyrë të ndryshme, me veprën e një brezi të tërë poetësh (Brodskij, Milosz, Herbert, Kancev), të cilët, ashtu si ju, u shtërnguan të braktisin atdhetë që nuk mund të shuanin etjen e tyre për liri. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës profesionale dhe thelbi artistik e filozofik i penës tuaj poetike. Cila ka qënë eksperienca juaj e parë në gjininë e poezisë?

Mah! Është e vështirë të kujtosh data e vite. Raporti im me poezinë ka qenë gjithmonë i vështirë. Dikush shkruan se ka filluar të shgarravisë kur u dashurua për herë të parë. Mua, mesa më kujtohet, më ka ndodhur prej rebelimit tim të parë serioz. Ishim akoma fëmijë. Mësuesja ime e fillores, Drita Guxhumani (një profesioniste e shkëlqyer), më kish mbyllur në katin e dytë me një nxënës të “dobët”, që ta ndihmoja për të bërë hartimin. Po ai tjetri, për orë të tëra, nuk donte të shkruante as edhe një rresht. Dhe unë ç’bëra? Hapa dritaren, u kapa në degët e një ekualipti ngjitur me shkollën, dhe ia mbatha për në shtëpi. Dënimi që më dha mësuesja të nesërmen qe “i tmerrshëm”: Hartimin tim do ta shkruaja në vargje e brenda 2 orëve të mësimit! Desha, s’desha iu vura punës. Që nga ajo ditë nisa ta urrej poezinë. E shihja si mjet ndëshkimor. Pastaj ne jetonim në provincë, ku mendohej se poetët ishin njerëz të lajthitur, që, kur shkonin rrugës, u binin shtullave me kokë. Në atë periudhë fillova të lexoj fshehurazi libra që ne i quanim “për të mëdhenj”, por vetëm prozë e drama, në asnjë mënyrë poezi! Kjo ide më shoqëroi deri sa dëgjova që edhe në qytetin tonë kishte dalë një poet që pëlqehej edhe në Tiranë. Ishte Faslli Haliti. Ne e vërejtëm atë rrugës me kureshtje dhe u habitëm: Ishte njeri normal, shumë seroiz dhe … nuk përplasej me neonet!

Megjithatë ju keni gjetur zërin tuaj si poet e keni filluar të botoni që në moshë të re. Kjo duhet të ketë qënë me të vërtetë emocionuese dhe mbresëlënëse. Çfarë mendoni se ju ka dhënë shtytjen e parë drejt poezisë?

Siç e theksova pak më lart, raporti im i parë me poezinë në fillim ishte tërësisht një raport përbuzjeje. Kjo deri sa nisa të frekuentoj, në Shtëpinë e Pionierit e më vonë në shkollë, rrethin letrar. Shumica e pjesmarrësve atje shkruante poezi. Mua m’u shkrep të bëja gjëra më “serioze”: tentova dramën, tregimin dhe novelën! Skicat e shkurtra “ia lashë” një shokut tim me të cilin, në atë periudhë, për atë gjini askush nuk mund të matej: mjeshtrin e lindur Shkelzen Meçaj (sot përkthyes i shkëlqyer në Sh.B.A.). Drejt poezisë ndoshta më shtyu dhimbja. Ndoshta sepse kuptova në kohë që përvoja e pakët jetësore nuk mund të më ndihmonte në prozë e dramaturgji; ndoshta sepse kam kaluar një fëmijëri shumë të vështirë; ndoshta sepse, ashtu siç më jepte mundësinë poezia, asnjë gjini tjetër nuk mund të më ndihmonte në shprehjen e vuajtjeve që pësoja për faje aspak të miat. Në dalë të fëmijërisë e kam shkruar poezinë “Mëzi pas karrocës”, që është sinteza më e qartë e shpirtit të brezit tim të asaj periudhe: ne që dëshironim të ishim të lirë të paktën të ëndërronim, dhe ata që na kishin lidhur pas karros së tyre!

Më vonë, në gjimnaz, pak nga pak, raporti im me poezinë u bë normal e serioz. Konkurenca në rrethin letrar të athershëm ishte shumë e fortë: në të kishin bërë pjesë Fatbardh Rustemi e Visar Zhiti, militonte Bujar Xhaferri, ishte Shkelzeni që vazhdonte me skicat e tregimet e tij të mrekullueshme, ishte Gëzim Hajdari, ishte Vladimir Çuni, ishte Piro Kice, ishte Kujtim Hajdari që shkruante prozë e drama, ishte Advije Hoxha që shkruante dhe recitonte si një aktore profesioniste. Të bije në sy mes tyre duhej punë e pasion i përhershëm. Rrethi letrar i atëhershëm, i drejtuar nga mësuesi ynë i pasionuar i letërsisë Hasan Çobani, si dhe grupi artistik me dirigjent Dashnor Krujën e baletmaestër Vangjel Lalën, ishin pa dyshim realiteti më i bukur i Shqipërisë së asaj kohe, përsa i përkiste moshës së rinisë. Në atë periudhë në gjimnazin tonë “18 Tetori” u organizuan dy seminare kombëtare për talentet e reja në letërsi e arte. Ne filluam të botojmë edhe në Tiranë. Ansambli ynë artistik u filmua disa herë nga Televisioni Shqiptar dhe koncertet përsëriteshin. Qenë ato sezone që na krijuan bindjen që mund të mateshim edhe në rang kombëtar.

Ah, paska qenë një ambient i shkëlqyer dhe shumë stimulues!

Sigurisht, ne “ushqenim” me talente estradën e teatrin e qytetit. Unë në atë periudhë edhe prezantoja, edhe recitoja në teatër, edhe këndoja në festivale dhe me estradën, ashtu si edhe të tjerë të ansamblit tonë, Liliana Kanina, Sandër Bufi, Elida Korreshi, Elanda Xhelili e Merita Lola. Gjatë frekuentimit të mëparshëm të Shtëpisë së Pionierit, falë këmbënguljes së mjeshtrit të muzikës Fotaq Filipeu, iu vura mandolinës dhe më pas kitarës dhe, duke qenë se shkruaja poezi, ëndërroja të bëhesha kantautor. Në kohën e lirë, në xhirot e gjata, kishim fatin të shkëmbenim mendime me Halil Jaçellarin e Faslli Halitin. Mes tyre gjenim edhe një poet të çuditshëm, Sherif Balin. Për ata që si unë, u pëlqente edhe piktura apo skulptura, mjaftonte t’i hidhnin një sy studjove të Halitit, Maksim Bushit, Behar Sefës, e më vonë të Besim Golemit, Luan Boriçit e Ilir Çakallit. Lushnjen e vizitonin shpesh edhe Loni Papa, Vath Korreshi, Vaçe Zela, Ajete Brahimi, Ilia Shyti, Kristaq Dhamo, Margarita Xhepa e Pavlina Mani. Nuk mungonin për një kohë të gjatë as Ismail Kadarè, Dritëro Agolli, Sali Shijaku e Skënder Kamberi… Ky ishte fati i mirë i lushnjarëve, toka e tyre ishte shumë pjellore jo vetëm në bujqësi!

Por kjo atmosferë, për fat të keq, nuk vazhdoi për një kohë të gjatë. Shpejt ne do të mësonim “t’i bënim hesapet” ma ata që komandonin realisht artet dhe letërsinë. Famëkeqi Plenum i Katërt dogji më parë ëndrat e krijuesve në moshë më të madhe se e jona. Përzënia e Faslli Halitit në fshat ishte sinjali i parë që asgjë nuk do të vazhdonte si më parë. Burgimi i Visar Zhitit, që e kisha edhe fqinj e ishim miq shtëpie, na dha goditjen e knokc out-tit. Post plenumi qe për shumë prej nesh një shtyrje me forcë drejt dramash e tragjedish që lanë në ndërgjegjet tona plagë të pashërueshme.

Përse flisni gjithmonë në shumës?

Sepse dhe shock-u që pasuam ishte kolektiv. Rrugët tona do të ndaheshin më vonë, sipas talentit, punës, fatit dhe, sidomos, sipas mëshirës së komanduesve.

Ju keni një aftësi të pabesueshme të stilit tuaj poetik, që dëshmon gjithnjë e më shumë se jeni ndër poetët e shquar të letërsisë shqipe. Kur ju shkruani një poezi, cila është pjesa më e vështirë; puna me fjalën, muzikaliteti i vargjeve, kadenca, ruajtja e rimës apo figurat artistike?

Mendoj se stili nuk duhet zgjedhur paraprakisht. Formën e vargut e zgjedh vetë poezia. Autori duhet të jetë i gatshëm dhe i përgatitur t’i përgjigjet në çast trokitjes së saj në portën inkandeshente të zemrës e ta pëcjellë atë në laboratorin e ftohtë të trurit. Me fjalët unë punoj shumë, pasi ato janë treni i ngadaltë e i arësyeshëm i mendimit të vërshyer. Qëllimi im ka qenë gjithmonë ta afroj poezinë me njerëzit e zakonshëm dhe kjo bëhet së pari duke mos qenë hermetik me dashje. Metaforat e mjetet e tjera artistike janë të dobishme deri sa nuk ndërpresin komunikimin me lexuesin, ato duhet të befasojnë, por jo të vështirësojnë kuptimin e vargut. Në vargjet e mia kadencat apo muzikaliteti i vargjeve vijnë krejt natyrshëm, unë nuk i mendoj dhe as i kontrolloj ato. Thonë që kjo ka të bëjë me veshin e muzikës së poetit. Nëse kjo thënie është e vërtetë, unë, të paktën në këtë drejtim, duhet të falenderoj natyrën. Edhe rimat, sipas meje, kanë të bëjnë me muzikën. Në fakt, varg të rregullt të mirëfilltë unë nuk shkruaj më, por rimat dhe asonancat më vijnë të pa më pyetur, ndoshta kjo edhe për eksperimetet e shumta ta kohës së rinisë, kur adhuroja Çajupin, Nolin, Lasgushin apo Eseninin.

Ku qëndron forca e inteligjencës tuaj; është ambicje sfidë apo të dyja bashkë?

Nuk jam ambicioz dhe kjo më ka shpëtuar nga xhelozia – sëmundje kronike e një pjese të mirë të poetëve. Sfidë? Mund të them se po. Kam sfiduar gjithmonë brenda meje, herë alegorikisht e më shpesh hapur, fatin historik, të djeshëm e të sotëm, kam sfiduar e sfidoj vetveten, fatkeqsitë, lodhjet, sëmundjet, kohën. Arma e sfidimit ka qenë gjithmonë e njejtë: puna.

Cili është elementi më i rëndësishëm dhe më interesant për të shkruar një libër të suksesshëm me poezi?

Carpe Diem. Poezia është çast, emozion, anarki. Ajo vdes kur emocionit i merret fryma nga racionaliteti. Poezitë e pashkruara janë si gra të bukura që kalojnë vazhdimisht pranë teje. Ato më të bukurat të godasin menjëherë. Por jo të gjithë dinë t’i joshin ato e t’i bëjnë për vete. Nëse kap emocionin që ato ngjallin, poezia është shkruar vetë.

Ju keni shkruar poezi e poema me ndjenja të trishta, të thella, me ton qytetar e intelektual. Mesa di unë iu kanë quajtur “poeti rebel, i cili ka luftuar gjithmonë kundër regjimive mizore e të pamëshirshme, kundër egërsisë së diktaturës”. A ka dicka të vërtetë në këtë thënje?

Mendoj se po. Gjithë jeta e krijimtaria ime kanë kaluar nëpër shtegun e vështirë të kërkimit të të vërtetës e të të drejtës, pavarësisht se kjo tendencë më ka shkaktuar e vazhdon të më shkaktojë vuajtje pa mbarim, kundërshtarë të egër e hakmarrje.

Tek poema “Barkodë” ju shkruani: “…Nuk rrodhi kurrë gjak i mirë midis meje e sovranëve…”. Kur shkruan poeti vargje rebelë?

Kur ka revoltën brenda.

Njeri prej kritikëve tuaj thekson: Shpend Sollaku Noè shkruan një poezi të angazhuar, me retrospektiva në histori e mitologji, por për t’u kthyer gjithmonë në bashkëkohoren dhe problemet e sotme të një bote të populluar nga tiranë, xhelatë, banca të kthyera në perëndi…

Autori i këtyre rreshtave, M. Rizza, është bazuar tek poemat e mia “Mare Nostrum”, “Murus Noster”, “Check up Homerit” e “Barkodë”, të shkruara në fakt para falimentimit të Lehman Brothers-it. Më kanë dhënë kënaqësi të veçantë mesazhet e marra nga të rinjtë e përfshirë në lëvizjen 15-M, të quajturit movimiento de los indignados. Më shkruanin që poema “Barkodë” qarkullonte tendë më tendë.

Ju shkruani edhe poezi dashurie në vargjet tuaja shpërthyese. Ç’është dashuria për ju?

A² + b²= c² ? Nuk ka Pitagorë apo Jerome Isaac Friedman që i jep përgjigje kësaj pyetjeje. Dashuria është një mister aq origjinal, saqë lind e vdes brenda një trupi të vetëm. Sepse s’ka dashuri që ngjajnë. Ngjashmëritë e saj janë iluzione që na pëlqen t’i besojmë. Ne nuk jemi të aftë ta zbërthejmë atë as me njohuritë tona shkencore, as të nisur nga Bibla, Kurani apo Thorah. E shumta që mund të bëjmë është të përshkruajmë vuajtjet që pësojmë prej atij misteri të mbinatyrshëm. Flas për dashuritë tona personale. Ato të të tjerëve përpiqemi, me sukses të mjerë, vetëm t’i imagjinojmë.

Më keni impresionuar se me sa ndjenjë, profesionalizëm, talent dhe kujtesë të admirueshme transmetoni emocionet në përkthimet tuaja në disa gjuhë. Cilit parimi i përmbaheni gjatë përkthimit? Si ia arrini të balanconi krijimtarinë tuaj midis përkthimit dhe krijimit origjinal?

Kohët e fundit merrem shumë pak me përkthime, pasi koha ime e lirë është gjithmonë e zënë me shkrimin e krijimtarisë time origjinale. Që t’i vihem përkthimit duhet që të kem lexuar diçka që veçanërisht më ka pëlqyer apo të kontrolloj përkthyesit e librave të mi se sa e si i janë përmbajtur origjinalit. Duhet të them se të dyja palët, autorët që përkthej ashtu edhe përkthyesit e veprës time, vuajnë shumë prej meje. Në përkthimin e të tjerëve unë kërkoj dorë të lirë, pasi i përmbahem parimit të përshtatjes në gjuhën e sidomos në kulturën e vendit ku autori dëshiron të prezantohet. Modeli më i mirë i këtij parimi në Shqipëri ishte Noli, që nuk përkthente, por shqipëronte. “Traduttore-traditore” thotë proverbi italian. Në fakt të gjithë përkthyesit, kush më shumë e kush më pak, e tradhëtojnë autorin që përkthejnë. Por kjo tradhëti, kur lind nga qëllimi i mirë për të prezantuar sa më denjësisht autorin dhe për ta bërë atë sa më të asimilueshëm për lexuesin e ri që nuk është ai i atdheut origjinal të veprës, është një tradhëti e bukur. Për të qenë i sinqertë, ju them që, nga ana tjetër, “u nxij jetën” përkthyesve të mi dhe bëj të pamundurën që të jem “i tradhëtuar” sa më pak.

Ju shkruani në shqip dhe italisht dhe jeni përkthyer në 17 gjuhë të rëndësishme të Evropës, Azisë, Amerikës Latine e Afrikës e Oqeanisë. Librat tuaj janë shitur në rreth njëqind vende. A kanë meritë në këtë sukses edhe përkthyesit? Cilët nga përkthyesit e tu ju kanë pëlqyer më shumë?

Sigurisht që kanë një meritë të rëndësishme. Prej tyre do të veçoja Renato Vecellio (Vjenë, Austri – në gjermanisht, nga italishtja), Ana María Pizza Velasco, (Buenos Aires, Argjentinë – në spanjisht nga italishtja), Shkelzen Mecaj (Usa në anglisht nga shqipja dhe italishtja), Fanélie Chef Cointot, (Francë – në frëngjisht nga italishtja)…

Në krijimtarinë tuaj të gjërë një vend të shquar zini edhe si prozator. Vecanërisht do të përmendja: “Kolumbia e Ballkanit”, “Shekulli i shkurtër ballkanik”, “Kufiri i mjegullës” etj. , që kanë patur jehonë, por edhe janë vlerësuar mjaft nga kritika e huaj. Çfarë ju ka shtyrë për realizimin e këtyre veprave në prozë? Përse tituj kaq intrigues?

Dy librat e parë janë të karakterit hulumtues-hetimor. “Kolumbia e Ballkanit” ka të bëjë me ekpansionin e mafieve në gadishullin tonë në fillimet e viteve ’90, ndërsa “Shekulli i shkurtër ballkanik” ishte një përpjekje e dëshpëruar për t’i bërë të njohur Evropës rrezikun që i kërcënohej Kosovës. Që të dy këta libra libra janë shkruar në fillim të viteve 90 dhe janë bërë publikë në 1994-ën. Në suksesin e tyre ndihmoi shumë edhe RAI, radiotelevizioni italian. Romani i sapobotuar në Itali, në italisht, “Il confine della Nebbia” (Kufiri i mjegullës) e merr subjektin nga Shqipëria e pas shembjes së Murit të Berlinit. Është i pari botim i një serie romanesh që kam shkruar rreth asaj teme. Titujt e tyre janë intrigues, pasi dhe ç’ka përshkruajnë është e tillë.

Kur dikush pyeti Stefan King se si mund të bëhesh shkrimtar, ai iu përgjigj: “Merrni ndër duart tuaja libra të shkrimtarëve të tjerë dhe lexoni çdo gjë të tyre, mos mendoni jo vetëm si të shkruani libra”. A ndani të njëjtën filozofi me të?

Deri në një farë mase. Nuk mjafton vetëm të lexosh shkrimtarë të tjerë për t’u bërë i aftë të shkruash. I pari mbetet gjithmonë talenti. Pa të nuk shkohet asgjëkundi. Pastaj duhet zotëruar një kulturë shumë e thellë. Dhe këtu nuk e kam fjalën vetëm në njohjen e marifeteve e të të shkruarit. T’ì mbijetosh konkurencës së sotme duhet të njohësh me themele së pari gjuhën në të cilën shkruan e të kesh një kulturë enciclopediche. Pastaj duhet t’i mohosh vetes shumë prej gëzimeve “të vogla” tokësore, të jesh gati të sakrifikosh vetveten, kohën tënde të lirë, shpesh edhe miqësitë dhe ndjenjat e tua më të shtrenjta. Kur ke arritur të kuptosh se je bërë një njeri i tillë, të paktën ke filluar të mendosh si një shkrimtar. Pastaj hyjnë në lojë aftësia për të qenë origjinal, pastaj…

A ju ka rastisur gjatë jetës tuaj që të jeni takuar apo të keni pirë kafe me ndonjë nga personazhet e prozës tuaj?

Shpesh. Mendoj se u ndodh të gjithëve atyre që, ashtu si unë, kanë si pikënisje realitetin. Aforisma që i etiketon shkrimtarët si vjedhës të jetës së të tjerëve nuk është e pabazë. Të gjithë ju mendoni se jeni të pasurvejuar, në bar apo në rrugë, por atë që nuk ua kanë bërë zbulimet e fshehta, mund t’ua bëjë shkrimtari. Ju futeni pa dashjen tuaj ne dedalonë e trurit të tij dhe rilindni diku tjetër, në faqet e ndonjë romani. Sigurisht me emër tjetër, ndoshta edhe me portret të modifikuar, por ai që është më i rëndësishmi, shpirti, është juaji. Sidoqoftë jini të qetë, shpirtin tuaj nuk e presin qelitë e torturave të Guoanbu-së apo të Dirección General de Inteligencia. Shkrimarët nuk janë agjentë të pamëshirshëm, as UFO, as Karontë dhe as Shën Pjetra. Nuk do t’ju takojë të paguani asgjë. Nëse keni fatin të jeni “grabitur” nga ndonjë talent i vërtetë, mbeteni të pavdekshëm, por këtu në tokë, dhe jo duke u sorollatur nëpër mjegullat e Akeronit.

Ju merreni edhe me publiçistikë e politikë. Si i harmonizoni këto pasione me letërsinë?

Sforzimi më i madh është të mos i bëj këto pasione të ndërthuren me njera-tjetrën. Shpresoj t’i jem përmbushur këtij kushti thelbësor.

Jeni gjithashtu bashkëpunëtor dhe mbështetës i fortë e i suksesshëm i Amnesty International, në mbrojtje të të drejtave themelore të njeriut, sidomos të emigrantëve dhe azilantëve politikë. Si ndiheni për këtë?

Gjithmonë në alarm. Si pjesë e të tërës. Shumë prej azilantëve janë intelektualë të mirëfilltë. E këtu problemi nuk është vetëm human. Me emigrimin e tyre ata sjellin në Evropë e gjetkë një pjesë të rëndësishme të trurit e të kulturës së vendeve që shpesh janë të detyruar të braktisin përgjithmonë. Ligje të përbashkëta të Evropës për t’i marrë në mbrojtje nuk ekzistojnë ende, ato të vendeve anëtare kanë shumë boshllëqe. Prandaj roli i Amnesty International dhe i të tjerave organizata binjake, në shpëtimin e këtij mozaiku të rëndësishëm të kulturës botërore, është i pazëvendësueshëm.

Çfarë do t’ju pëqente t’u thonit politikanëve shqiptarë?

Nuk më pëlqen të trasformohem në një predikues. Megjithatë, nëse fjala ime ka ndonjë vlerë, uroj jenë inteligjentë për të kuptuar momentin kur koha e tyre ka perënduar e të mos druhen që t’u lënë vendin më të rinjve, sidomos kur ata sjellin ide të reja. Në një demokraci (ajo amerikane in primis) e shumta mund të rrish mbi shalë deri në 8 vjet. Ndryshe trasmormohesh në një Hugo Chaves. Kasta e sotme shqiptare është e vjetëruar. Që prej 20 vjetësh janë po ata emra. Prej tyre nuk mund të pritet rinovim – kusht ky i domosdoshëm për t’iu bashkuar Evropës.

Dhe gazetarëve?

Të jenë më shumë të pavarur prej xhepit që i paguan. Duket e vështirë, por nuk është e pamundur.

Po për inteligjencës shqiptare?…

Që ka mundësira të jashtzakonshme, që Amerika e fundit akoma nuk është zbuluar. Ndoshta duhet të jetë më pak nazionaliste e më shumë europeiste. Integrimi në kontinentin ku bëjmë pjesë imponon deri diku sakrifikimin e sovranitetit kombëtar.

Shqiptarëve të diasporës?

Të mos getizohen, te japin nga kultura jonë e të marrin prej vendeve ku jetojnë, të mësohen të mendojnë globalisht.

Ç’përshtypje ju lë kritika e sotme shqiptare?

E hutuar, e sipërfaqshme, klienteliste.

A ka ndonjë gjini tjetër që ju e lëvroni apo që do të dëshironi ta provoni?

Zbavitem me fotopoezi e murales për të ilustruar librat e mi. Më pëlqen t’ua bëj vetë edhe kopertinat. Për nesër nuk i dihet…

Kush ju mbështet shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme?

Sot gruaja dhe djali. Dhe jo vetëm shpirtërisht. Në themel qëndrojnë gjithmonë nëna, vëllezërit dhe motrat e mia të pakursyera. Pa sacrificat e tyre asgjë nuk do të kishte qenë e mundur.

Bisedoi: Raimonda Moisiu.Botoi Tirana Observer