Xhevair Lleshi – Page 10 – Dielli

NËNTË IKONAT E MËDHA PËR NË PARAJSËN E ARTIT

March 6, 2016 by dgreca

IKONA E PARË: LEONARDO DA VINÇI/

Ese nga Xhevair Lleshi/

Po. Të zgjedhësh për ikonë një autor të madh, të pavdekshëm! Jo për t’u bërë si ai, por duke e pasur idhull, një kandil për të ndriçuar rrugën tënde të vështirë. Ti mund t’i biesh violinës, mund të jesh këngëtar, skulptor, të pikturosh në kanavacë, si dhe mund të bësh mozaikart. Pra, je Sajmir Strati i madh. S’di prej kujt mund ta kem këtë trill, thoshte Sajmiri një mbrëmje të bruztë. Mundet prej aromës së trëndafilave, sepse kjo lule e rrethuar nga gjembat vetëmbrojtës ka një përsosmëri të pakrahasueshme, magjike. Aromë dhe ngjyra të pakrahasueshme. Mendova se duke luajtur gjatë fëmijërisë sime në natyrë, në bar e lule, me dallgët e detit, madje duke e parë detin nga lartësia e fiton me siguri artistin. Atje në malin përmbi det trillon, pavarësisht se çfarë, por të rrëmben engjëlli me krahë trilli. Ku mund të shkoja kur të rritesha? Në ç’vend? Në ç’det? Dhe për të gjitha këto u zgjova nga letargjia e tmerrshme mjaft vonë, atëherë kur ra gongu im. Po. Ky do të ishte Leonardo da Vinçi. Ikona ime e parë. Sepse, pavarësisht mjeteve të përdorura (gozhdë, pikërisht ato që mbërthyen Krishtin në kryq!) unë mund të ngrija një madhështi tjetër bote. Kisha lexuar shumë për të, kisha menduar gjatë për rrënjët e fuqishme të madhështisë dhe ngadalë-ngadalë ajo madhështi më ngriti në krahë, më frymëzoi, më bëri të palëndët, një frymor të qiejve. Dhe s’mund të isha më në lartësinë e malit për të parë detin, por nga lartësi të papara qiellore për të zgjedhur rrugën më të përshtatshme për të shkuar drejt Artit të Madh. Ky yll magjie u shërben të gjithëve për t’i bërë njerëz. Mendo, Leonardo po aq urtësisht do të merrte në krahë edhe një dáun, edhe një fukara dhe do të frymonte në qiej bashkë me ta. Dhe e mendova kthjellët plot drithërimë. Ai mund të ishte edhe njëzetepesë metra lartësi dhe një bazë që do t’i shkonte bustit dhe torsit të tij të shumëfishuar. Pastaj mjekra do të varej poshtë si dallgët e detit në sublimitet. Por fillimisht mund të ishte me përmasa të vogla dhe njëherësh eprane e me to të luaja me ngjyra, me thërrmija, si hojet e bletës që instinktivisht ndërton diçka të mahnitshme. Kjo do të thotë se duhej t’i dorëzohesha instinktit, nuhatjes së pavdekshme, që rron me ty edhe pasi ke mbaruar punë me këtë botë dhe i dorëzohesh një bote tjetër… Më dukej se do të rrija shtrirë mbi bar, duke vështruar qiellin lart, me sy mbyllur, nëpërmjet përfytyrimit dhe fytyra madhështore e Leonardo da Vinçit herë zmadhohej dhe herë zvogëlohej. Mendoni pak nëse i jeni dorëzuar vetes ndonjëherë kështu? Thashë që sikur të mendoheshit. Dhe për mua duhej vizatuar gjithçka nëpërmjet magjisë së Artit të Tij. Dhe me dridhje jo konvulsive, por nga ato dridhje të ëmbla që t’i fal vetëm Arti, të rrija përballë fasadës bosh, ndoshta siç bënte Onufri i madh para se të pikturonte ikonat e tij. Jo, mos mendoni që unë të paktën ta lë mënjanë Onufrin dhe një prej ikonave të tij. Por në këtë rast le të shkoja tek njëzetepesë metrat lartësi, pse jo në një nga fasadat madhështore të Tiranës, fundja edhe të Nju Jorkut. Se Onufri u përket të gjithëve, botës dhe shpirtit të saj, ndonëse Berati i çmendur pas birësimit, nuk lë dy gurë bashkë për ta mbajtur të fshehur në gjirin e Kalasë. Them nganjëherë se ashtu mund ta çosh edhe atë, Beratin, në qendër të botës, në Nju Jork. E, pra, le të kthehem te Leonardo…

Puna me të ishte sikur t’i kthehesha një vizite të zakonshme te gjyshja ime, buzë detit në Vlorë. Ajo teksa më mbante për dore, qeshte me erën dhe valët, më përkëdhelte mua, nuk ma lëshonte dorën dhe më pas më linte të lirë, të vrapoja buzë detit, të thithja gjithçka mundja, të ngrihesha kas e të bëhesha gati për fluturim. Kjo ndjesi më ndoqi gjatë gjithë punës. Lodhja fluturonte diku sipër meje. Skela herë zmadhohej e herë zvogëlohej ndërsa syri im bëhej qiklopik. I madh. I madh dhe ndalonte pak te drita e diellit. Sikur ndizej e gjithë bota në flakë, ndërsa pika e djersës, si kripë deti futej ngadalë brenda syrit tim dhe ma përcëllonte pak. Ndërkaq ngjyra para meje bëhej si e bruztë duke e larguar dritën të zbriste poshtë valëve të mjekrës. Domethënë se asaj dritës tjetër, nesër që do të projektohej poshtë portretit të madh, duhej të krijonte një sintoni energjie së poshtmi, nga Toka, aty ku qëndronte përjetësisht ky njeri i qiellit, i botës së etertë. Ky do të ishte trillimi i të vërtetës artistike dhe unë fare mirë së këndejmi mund të filloja rrugën time të lartësuar artistike. Këta do të ishin ikonat e Artit të Madh, ikonat e mia të madhërishme. Ikonat! E pse jo. Më ndihmoi Onufri i madh, Leonardo da Vinçi shqiptar që ta gjeja formulimin e vërtetë. Dhe ai do besuar patjetër, se është biri i shenjtë i tokës sonë, ikonë më vete, bashkë me ikonat e vjetra. Onufri si dhe Leonardo da Vinçi mos vallë më mbajnë për mendjelehtë? Jo pse iu futa një rruge të tillë, që çdo dembel tjetër, çdo qenie njerëzore që merr frymë do të largohej prej kësaj sëmundjeje e çdo frymori me një fat të shenjtë. Kur isha i vogël gjyshja më mësonte ato që edhe vetë nuk i dinte mirë, se nuk i përkiste ortodoksisë, më thoshte që të gjunjëzohesha para Shën Mërisë që mbante Jezu Krishtin në krahë dhe se si duhej të qaja. Ajo ishte një ikonë e Onufrit, por mjaft që ishte e Zotit. Mjaftonte. Edhe emrin e ka të bukur thoshte gjyshja. Mëria e shenjtë, që askush tjetër nuk do ta pranonte. Po kjo Mëri e shenjtë (jo Mari e shenjtë!) më shihte në sy teksa vendosja një pas një mbetjet e kthyera në mjete artistike e për t’i vendosur në portret, duke ruajtur raportet e burimit të dritës, thyerjen e saj, këndin, vendosjen, refraktimin e saj, lidhjet, hapësirat. Dhe lodhja gjithnjë largohej tej duke më vështruar e përmallur, e dëlirë, e këndellur. Atë ikonë të trashë e të brejtur, me ngjyra të drithëruara gjyshja ime myslimane jo e thekur nuk dihet nga ç’kohë e mbante në arkëzën e saj me ngjyrë më të zvetënuar nga ikona. Gjyshja e mbështillte me shami mëndafshi dhe e vendoste në vendin e saj duke belbëzuar ca fjalë të kthjellëta dashurie. Nuk e pyeta dot asnjëherë, nuk e kisha atë fuqi magjike për të arritur deri tek pyetjet, ndonëse kërshëria më gërryente së brendshmi. Vonë sigurisht do ta dija saktë se gjyshja ime e trashëgoi atë ikonë, ashtu siç e kishin trashëguar të parët e saj, derisa arriti gjer tek unë, duke më mbajtur para syve e duke më ushqyer me Artin e Madh, me dritën e saj të mekur që t’i shihja gjërat brenda çudisë së tyre, edhe pse drita kurrë nuk mjaftonte… A duhej të sakrifikoja më shumë se kaq, ndonëse trembesha mos më prishte punë befasia e mënyrës së vështrimit të gjërave më të mëdha se unë. Eh, ikona ishte e vogël, aq sa mund të mbështillej me një shami të trashëguar mëndafshi që mbante erë ftoi… Ndërsa unë ndodhesha përballë ikonës sime të madhe: Leonardo da Vinçit. Me shqisën e Onufrit, me sytë e detit të Vlorës, me shikimin e vendosur qiklopik. Pa këtë sy s’mund të bëhej ajo vepër. Po edhe me durimin e harbuar mbi veten time, shoqëruar nga intuita dhe me lëvizjen e smirtë të instinktit të sertë, agresiv. Duhej shkuar përpara, duhej bërë edhe pak më shumë sot, se dje. Dhe flija në këmbë si kali, ndonëse me përfytyrim të ndezur, si somnambul. Somnambul të Artit. Vetëm kjo ndjesi mund ta mbante në këmbë idenë, pa më tradhtuar asnjë sekondë. Të drejtën, këto që ju rrëfej janë gjëra të shpirtit, të padukshme, të pamjaftueshme kurrë që të ngrihet në këmbë e tëra, që të lëndohet paksa e djeshmja, që… O Zot! Ç’po bëja? Ndoshta një mëkat tjetër? Ndoshta një imazh të kthjellët, prej të verbri? Ndoshta. Atë ikonë më duhej t’ia falja jo kishës, por gjithë botës, duke ia lënë në gji mëmës, vendit tim, i cili më bëhej se më shihte shtrembër, madje edhe pa përkrahje, të dridhesha në duart e erës. Qeshja pakëz me trishtim, sepse kjo qe bërë për mua, pa më bekuar kush, pa ma dhënë uratën kush, duke më nxitur indirekt drejt një rruge pa krye, pa mecenat, sepse këto ikona nuk i ka për zemër askush dhe unë këtë gjë e dija kaherë dhe bash për këtë duhej të më vente mbarë. Po flisja me gjuhën e plakave, po me atë vështrim të vagëllyer përmes trishtimit. Se ka forcë të habitshme trishtimi. Ua them unë. Trishtimi sakrifikon edhe ikonat, edhe Leonardon tim, edhe Onufrin, sigurisht për mua. Po e vërteta rron, rrojnë edhe mecenatët me dorën e largët të uritur, ose më saktë për të më mbajtur kurdoherë të lodhur e të uritur. Duhej t’i kthehesha ikonës që ma kishte lënë trashëgim gjyshja, që kurrë nuk i dha emrin e ngatërruar të Shën Baba Aliut, as e ngriti mbi Tomorr, as e çoi në rrëzë të Nemërçkës, as e lëndoi me ngatërresën e emrave të tjerë. Dhe darkave kur sigurisht edhe unë prehem ledhatoj shaminë e mëndafshtë të ikonës onufriane, mbetem si pa frymë duke mos menduar kurrë më për mecenatët, për Makbethët, për Shekspirët. Ah, Shekspiri! Shekspiri i madh ulëritës, agresori më i madh që kam njohur, dashnori i lavdishëm, ikona njerëzore pa dritë të jashtme por me dritë magjie. Pse jo, ai duhej të ishte një ikonë tjetër e mua s’duhej të ma prishte marrëdhënien time me Leonardon dhe Onufrin. Ishte vendosur një raport i rrallë, një marrëdhënie biunivoke dhe e pa tradhtuar nga ide të tjera… Po shihja se portreti po merrte formë. Ditë pas dite. Eleganca e gishtave që më dukej se zgjateshin pa fund, që drithëronin edhe ata me ndjeshmëri. O Zot i madh! Çfarë paskam pritur! M’u bë se kjo ishte shqisa ime e tetë: gishtat. Harroja se ata janë simbol i prekjes, e vërteta e kulluar e prekjes. Dhe kështu jo shqisë e tetë, e tepërt, por krejt e njohur. A nuk marrin formë edhe vetë format nga lëvizja plot solemnitet shtypës dhe këndelljeje të majave të gishtave? A nuk bëjmë të mundur të zgjojmë dashuritë e fjetura me majën e gishtave, sidomos me mollëzën e parë të tyre? A nuk japim jetë e dashuri me prekjen tonë magjike? Ishte vetë prekja e lumnueshme, vetë magjia e saj? Ndaj dhe merrte formë përditë e më shumë Leonardo im, duke pasur pranë edhe syrin e Onufrit tim, ndoshta edhe të vështrimit të fshehtë të ikonës sime të vjetër…

Por së brendshmi rritej edhe frika. A do ta përfundoja? Sytë, vështrimi pak i errësurar. Format e plota të fytyrës, mjeshtëria e lartësuar e ballit, këndi i dritës. Ah, kjo dritë lemeritëse që ma trazonte aq keq shpirtin e mbyllur brenda një pike vështrimi. Tundja kokën me vete dhe e shihja nga kënde të ndryshme, duke vrapuar, duke ndenjur një orë të tëra se ku mund të mbyllej depërtimi i vështrimit të atyre syve të jashtëzakonshëm. Me sa ngjyra e shihte ai botën, me ç’dritë e mbështillte pikën ku ngulitej i përqendruar? Si në një film për Leonardon. Ku mund ta shihja apo thjesht më ndihmonte imagjinata ime e pakursyer? Duhej të ishte një skenar madhështor diku në Firence ose në Romë, apo më saktë në Mangalemin e Onufrit, një nga njëmbëdhjetë ikonat e mia. Po për këtë duhet dashuri tjetër. Se edhe Mangalemi mund të ishte një ikonë për njerëzimin. Edhe ai do të kalonte nëpërmjet këtij kaleidoskopi krijues? Pse jo? Një rrafsh Gjirokastre po ashtu, një lab duke kënduar e duke qëndruar si shkëmb, një malësor Veriu duke i rënë lahutës, një… Zot i Madh, ku më vete mendja! Jam me Leonardo da Vinçin tim! Dhe pikë! Këtu të robtohem, këtu le të vdes! Kjo është ikona ime e parë për njerëzimin. Bota do të kujtohet për këtë. Bota më përket mua. Përse? Për… Kurrë jo! Bota nuk ma shpërblen dot kurrë, edhe sikur të isha nën sqetullën gjigande të ndonjë Sorosi. Hm. Pikërisht atëherë do të ndodhte dhe tragjedia. Do të plakesha, do të rrëgjohesha, do të luaja mendsh me siguri. Se tjetër gjë më fal kjo punë. Tjetër shpirt. Tjetër kënaqësi: e lëbyrtë, plot drithërimë, aq shumë frymë dashurie!… E them solemnisht: nuk mund ta kem, madje as të kem të bëj me këtë gjë…

E pashë tek e mori formën. Mora frymë thellë për t’u siguruar që do të jetoja. Se një ikonë edhe të merr me vete, të mban në gji, duke menduar se së shpejti të ngjall përsëri. Eh ç’nuk bën fryma e shenjtë. Mund të marrësh sërish rrugën për të qenë në bregun e Vlorës dhe të shohësh lëkundjen e përshpirtshme të valëve të detit dhe pastaj të hedhësh vështrimin nga Çika. Brrrr. Ç’do të thoshte kjo? Çika mund të ishte sogjetimi i tretë drejt klasifikimit të ikonave të mia. Retë që vallëzojnë sipër. Një vallëzim makabër, i përbindshëm, duke dashur ta bëjnë për vete vashën, çikën, dritën e syrit. Përfytyrojeni pak. S’ka Perëndi që e mposht këtë frymëzim qiellor e të shenjtë për të vajtur te Çika! Ky frymëzim i maleve mund të më shpjerë tek Tomorri, te Bjeshkët e Namuna, te Gryka e Rugovës, tek solemniteti i Grykës së Kaçanikut, tek Qafështama që bekonte Skënderbeun, ose Skënderbeu duke vështruar detin nën furinë e erës në Kepin e Rodonit… Dhe ndalem, do t’i lë pak mënjanë malet dhe do të kungoj ikonën time të parë, ta lajë me dritë dielli, madje t’ia lë diellit, reve, shiut, syve njerëzorë dhe… kurrë mos u mbylltë në magazina të mëdha pritjeje. Se një ikonë, qoftë edhe Arti, duhet të jetë për njerëzit, ata duhet t’i falen, pikërisht në atë udhëkryq ku kalojnë më shumë, ndoshta në një grykë Gjibraltari ose në një grykë Otrantoje dhe të vështrojë detet. Se edhe ikona do hapësirat e saj, ashtu siç i kërkon me këmbëngulje sytë njerëzorë. Kjo më kujton Danten e gdhendur prej erës në Duino, pa hyrë në tunel. Si e gdhendi era Danten? Si? Pse të mos gdhendë era edhe Leonardon? Mos vallë kjo frymë Perëndie, Era, do ta gdhendë edhe Leonardon? Cila dorë skulptori do ta bënte këtë? Cili Fat do të përlindej për të rënë nën duart e daltës së Erës? Zot, ma jep këtë fuqi shkatërrimtare, këtë ndjesi të freskët puhize, për të vajtur tek e vërteta, për t’i vënë pikën e fundit Leonardos. Dhe e vështroja. Thellë, atje ku vështrimi bëhet një pikë e vetme. Dhe mbylla sytë. Dy lot kokërrmëdhenj më shpëtuan. Bekuar qoftë! Kjo është ikona e parë, rekordi im i parë Guinness… Amen!…

Tiranë, më 05.03.2016

ARISTIR NAKO, NJË MAKBETHIAN

March 1, 2016 by dgreca

Ese nga Xhevair Lleshi/

Ishim në vitin e tretë të shkollës së mesme, atë vit i largët, 1963. Sa pat filluar nëntori dhe vjeshta s’kishte ndërmend të dorëzohej aq lehtë. Domethënë shtronte gjethe të verdha dhe do të vdiste në shtrojën e saj. Një nga pasditet tona, jashtë mësimit, Aristiri na gjen duke folur për të rejat e shkencës, sepse profesori i fizikës Pandi Vakëflliu donte patjetër të merrej me diçka në kohën e lirë. Dëgjova se të nesërmen do të vinte i vëllai i Aristirit. Më vjen gjithnjë para syve edhe Arisitiri, edhe i vëllai, të cilin e kujtoj me emrin David a Grigor. Nuk mund të jetë mëkat për mua që ndenja a s’ndenja tri a katër ditë me të dhe, veç të tjerash e hapi gojën vetëm sa për të marrë frymë, se zërin nuk ia dëgjuam. Ah, po, një pasdite luajti futboll me ne dhe Guxim Mukli, futbollist dhe trajneri i ardhshëm i «Tomorrit» që bëri emër në futboll, e konsideroi talent. Se, të mos harrojmë që ai talent i madh ishte edhe vetë. Aristiri dhe i vëllai ndenjën bashkë atyre ditëve, madje edhe në klasë gjatë mësimit. Pëshpëritnin vazhdimisht, nganjëherë edhe qeshnin, por pa zë. Fytyra e Aristirit, e bardhë, ndërsa e vëllait pak e zeshkët, hunda e Aristirit e vogël dhe si e ndërprerë mes, duke u ngritur pastaj dhe ashtu mbahej mend lehtë, ndërsa e të vëllait ishte e drejtë dhe e bukur. Balli i Aristirit dukej sikur rrëzohej, kurse i vëllai ngrihej lart. Edhe flokët u ndryshonin. Aristiri sytë i kishte kafe dhe me dy vija të shkruara, kurse i vëllai sy të zinj korb. Nga trupi ishte i mbushur dhe me gjatësi mesatare. Buzëqeshjen ia mbaj mend si pika e vesës, e shndritshme, kurse Aristiri qeshte, ai njeri nuk buzëqeshte. Buzët e holla, mjekra me një gropë të thellë dhe trupi i gjatë. Në orën e letërsisë, mësuesi ynë Ksenofon Ilia i pat thënë njëherë makbethian. Aristiri u skuq i tëri, aq shumë sa fytyra iu bë si lafshë këndesi.

Ditët e Aristirit me të vëllain në shkollën tonë mbaruan. Erdhi e shtuna dhe ata të dy ikën dhe nuk u kthyen më. Ne na mbetej të komentonim. Pse Aristiri e mbante aq afër vëllain? E pse ai erdhi në shkollë dhe ndenji me të? Si i lejuan të rrinin në klasë? Mirë në dhomën e konviktit, por në klasë si ishte e mundur? Drejtori i rreptë Skënder Kameniku priste si teh thike, s’i dilej përpara. E si qe e mundur që e mbajti në mësim edhe Andon Sinjari, duke u bërë si me miell nga shkumësi dhe tymi i tij, duke shpjeguar matematikën? Po edhe Ilia Zaka nuk bëzajti asnjëherë gjatë orëve të rusishtes, po me sa dukej ai merrej me Myrvete Kasëmin dhe Afërdita Duhanxhiun dhe kaq mjaftonte. Po Josif Tashi si s’na shpjegoi asnjëherë asgjë në lidhje me Aristir Nakon? Por deri tani ne s’kishim pse i trazonim edhe aq ujërat, sepse tek e fundit asgjë s’kishte ndodhur ende…

Fluturuan edhe e shtuna me të dielën. Të hënën shkolla, aty nga ora dhjetë shpërtheu nga habia. Aristir Nako nuk erdhi në shkollë dhe emrin e tij e mbanin të gjithë në gojë, por neve të klasës III-C na ra barra e vërtetë. «Krimineli! Batakçiu! I poshtri! Paska qenë i tmerrshëm! Si nuk e ke marrë vesh? U bu bu bu! Ka vrarë të ëmën, vëllain dhe motrën. Edhe gjyshja është në spital, vetëm sa ia ka zhvatur çaçkën e kokës! Si?! E llahtarshme! Po atij s’i dëgjohej fjala! Si qenka e mundur! … » Të gjithë edhe flisnim, edhe s’flisnim. Përfytyronim skenën tragjike dhe na ngrihej leshtë përpjetë. Fantazia e shfrenuar e moshës ku nuk na çonte. Aristiri befas e pa u ndierë fitoi përmasa të jashtëzakonshme. E paskemi mbajtur gjarprin në gji dhe se dinim! Dhe luanim, qeshnim, mësonim, rrinim kot duke parë yjet e vjeshtës apo të pranverës me të. Shprehnim ëndrrat tona, dëshirat e zjarrta. E mbaj mend si fliste kur ngrihej në dërrasë dhe përherë i qeshur. Fliste me zë të ulët fare dhe mësuesit që pillonin veshët për t’ia marrë vesh ç’thoshte. Dhe Aristir Nako fliste «heroikisht» mbrapsht. Domethënë «ishte» e thoshte «etshi» dhe pastaj mijëra fjalë rresht. Se, duket që në Myzeqe, apo në fshatin e tij flisnin mbrapsht, së prapthi. Dukej sikur flisnin në gjuhë të huaj, që s’ekzistonte në asnjë vend të botës. Aristiri ishte kampion. E shihte Alqi Klemon që bënte ushtrimet gjimnastikore dhe bëhej rrodhe derisa ta mësonte edhe vet ushtrimin në unazë. Pastaj edhe Josif Tashi nuk e linte të qetë me ato ushtrime. Agim Doko kur e shihte ashtu, aq të preokupuar, nuk ia kursente lëvdatat. Vetëm Andon Sinjari në matematikë nuk e krahasonte me askënd. Sepse në orët e tij të algjebrës apo të stereometrisë ai nuk tregonte vëmendje… Ziente shkolla dhe orët e mësimit ishte e pamundur të zhvilloheshin. S’mbaronin pyetjet për Aristir Nakon. Si, qysh, tek. Por askush nuk mund të shpjegonte dot. Në diskutimet tona, në pyetjet dhe përgjigjet, në interesimin për shokun tonë dhe sidomos për atë ngjarje të tmerrshme që kishte ndodhur, ne donim të dinim të vërtetën. Si kishte ndodhur ashtu, aq papritur, e me buzën në gaz? Se askush s’mund të shpikte dot fjalë të tjera për Aristir Nakon, veç portretit të tij të qeshur, e cila tani qe vizatuar me gjak. Edhe duke i rënë mandolinës, sido që Misir Bano fshehurazi ia çakordonte nganjëherë, apo kur Teli Prifti ia ndërronte mandolinën me të tijën. Vetëm një çast, kur i bërtiti Andon Sinjari për një ekuacion të pazgjidhur, veç atëherë ai e barazoi zërin e tij me të mësuesit. Por kjo ishte e vetmja herë. S’do të ndodhte më kurrë…

Edhe nofkën «makbethian» që ia dha si me të ndrojtur Ksenofon Ilia, i skuqur flakë nga tensioni i fjalës, për diçka që nuk shkoi mbarë kur mësonim Makbethin dhe detyrimisht edhe vargjet përmendësh, komentet dhe vlerësimet, ai befas qeshi. Atë sikur e kishte dënuar Zoti që vetëm të qeshte. Ndoshta do të bëhej një aktor planesh pa folur, sepse fytyra e Aristirit ndryshonte bojë, nga e verdha në të kuqen e flamurit, madje nganjëherë dhe i nxihej ose i zbardhej tej mase. Vapem. Këtë çudi ne e komentonim kur nuk e kishim mes nesh shokun tonë. Edhe të donim ta harronim, ai s’na harronte kurrë. E kishe aty. Nuk është se ia ruajtëm vendin bosh në bangë, as edhe t’i çonim ndonjë lule, këto nuk ndodhnin, sepse ajo që bëri ishte katastrofë, tmerr, e papërfytyrueshme…

Hë, hë, aty-këtu, vinin lajme ndryshe. E dinim që Aristiri ishte burgosur, por ende nuk kishte mbushur shtatëmbëdhjetë vjeç dhe konsiderohej i vogël. Mos ishte i sëmurë mendërisht dhe askush nuk e dinte? Mos vallë i dhanë për të pirë ndonjë bar dhe ai u tërbua? Mos ndoshta ia ka mpirë trurin ndonjë i afërt me shpifje a me fjalë detyruese? Përveç hundës së hollë e si të ndërprerë ai s’kishte asnjë shenjë tjetër shëmtie në fytyrë dhe në trup. Ai njeri të mundte menjëherë vetëm duke qeshur, sado që ajo e qeshur na qe kthyer në zhgënjim të llahtarshëm. Atë njeri, me ta njohur do ta doje patjetër. Edhe Piro Tase, që ishte i ftohtë akull, edhe ai ngrohej prej të qeshurës me stil të Aristirit. Faruk Bollëke nuk ia mbante, ia kthente të qeshurës së kthjellët të Aristirit me shpërthim të qeshure, sa që Palush Çepele zinte veshët me duar. Ose Iliaz Bregu që s’rrinte dot pa e kruar hundën me mish të huaj dhe buzën e sipërme të përveshur lart (të cilat i dhanë motivime aktoreske më pas!), i përulej të qeshurës aq të sinqertë të Aristir Nakos. Ne nuk e mbanim në gojë, por ai ishte kurdoherë në mendjen tonë. Si të thuash ne vijonim komunikimin tonë të heshtur me të. Dhe kjo do të ndodhte gjatë gjithë jetës, si një mrekulli.

Aristiri i kishte të gjithë miq në klasë, po edhe në shkollë dhe për çudi, edhe pas asaj kasaphane që bëri, askush s’ia ktheu shpinën. Nuk di pse, por të gjithë e donim. Edhe kur ishim në maturë, edhe kur dilnim shëtitje, edhe kur luanim, po të doni edhe kur flinim ai ishte kurdoherë me ne. Gjithmonë e gjithkund. Ç’ sekret fshihej këtu? Mos vallë Aristiri kishte gjakun e ëmbël? Megjithatë e mohonim duke nënvizuar se dukej një gjë aq e thjeshtë. Po atëherë si ishte e mundur? Si ndodhi ashtu? Dikush thoshte se e ëma qe ndarë nga i ati. Se i ati ishte shofer dhe nuk mblidhej në shtëpi. Se ai e shtynte ta urrente të ëmën, të motrën, vëllain, gjyshen. Se e ëma e kishte tradhtuar dhe ai duhej të shkëputej prej tyre… I dëgjonim dhe nuk na hynin në veshë. Ose tek e fundit, nuk na pëlqenin të qenë të vërteta. Se Aristiri nuk ishte tip që futej në thes dhe aq më keq të përdorej. Ai njeri në dy vite nuk qe grindur me ndonjë prej nesh. Edhe Alqi që ia bënte borxh, edhe atij nuk ia merrte për keq. Ai vishej bukur, pastër (me ato që kishte, por ama ishte ndryshe nga të tjerët, sepse duket që i sillte diçka edhe i ati. Por askush nuk i shtynte këto ura. Veçse truri ynë analizonte dhe sillte ndërmend edhe gjërat më të largëta. Merrej edhe me një bisht fjale, pse jo edhe për ta mbrojtur, pavarësisht asaj që kishte bërë. Nuk gjenim dot fijen e humorit në makabritetin e asaj që kishte bërë… Afër e afër me të vëllamë. Hëngrën darkën bashkërisht, dremitën pak me fjalët, treguan gjërat që kishin ndodhur andej e këtej dhe më në fund i pat mundur gjumi. Pas mesit të natës (Aristiri ishte shtrirë por nuk flinte). Kishte dalë në korridor, pat marrë sëpatën e druve dhe (ky qe varianti përfundimtar i tragjedisë së pabesueshme!) u qe sulur me radhë së ëmës, motrës, gjyshes dhe… o Zot, vëllait! Kasaphanë. I lyer i tërë me gjak. Klithma, rënkime, grahma të fundit… Dhe ai me sytë hapur, me sytë nga tavani dhe i zhyer në gjak!… Do të ishte i pakët roli i Makbethit, ndoshta edhe i një makbethiani të rëndomtë. Mirëpo fjalët nuk mbaronin këtu. Fjalët, sido që të ishin vinin edhe gjer tek ne. Dhe neve na mbetej t’i përtypnim… I ati, kishte ardhur dhe i pat gjetur të gjithë në gjumë. Të parit i qe afruar Aristirit, qe përqafuar me të. Thonë se shoku ynë dridhej i gjithi si kundje, nga ato buzë kënetave. Pastaj kishte plasur hataja. Klithma e parë, e dyta,… Aristiri në këmbë. Ç’bën o i çmendur? Ia kapi bishtin e sëpatës dhe gjyshja vetëm sa u plagos. Pastaj tek e motra i shpëtoi. Kurse vëllai i gjorë i Aristirit bënte gjumin e madh. Nuk ndiente asgjë. Dhe e pësoi goditjen i fundit. Aristirin, që duket i pat rënë të fikët, e ngre dhe e çon në krevat, e lyen edhe më keq me gjak, i vë edhe sëpatën në duar dhe ikën. Policia vjen afër mëngjesit dhe i gjen të gjithë mbytur në gjak. Edhe Aristiri, veçse pa plagë. E diel në mëngjes herët. I marrin, doemos do t’i merrnin. Aty s’kishte më vend për askënd. Fytyrat përbindshore të lemerisnin. Tharmi gjenial i lojës makbethiane. As si lajm të bujshëm nuk e servirje dot. Mëngjesi i së dielës trembej nga vetvetja, shëmbëllente me një skenë nga ato të lashtësisë kur silleshin me filmat e mëdhenj që shihnim asokohe! Kuje e madhe, por askush nuk qante. Kuiste vetëm era e fillimnëntorit me shumë diell. Ndërsa një vit më parë të mbyste shiu dhe politika e lidhte shiun e mallkuar me provat e shumta bërthamore!…

Atmosfera e klasës ishte plot me të këtilla mynxyra. Javën e ardhshme do të vinte dikush tjetër, një i njohur i tyre dhe, si ta kishin bërë me fjalë, e përplasnin kokën tek ne. Çudi e madhe. Dhe të thuash se ne kërkonim për Aristir Nakon, s’mund ta thoshe dot. Ne nuk kërkonim asgjë. As edhe Sefedin Çela, shkrimtari i klasës, autori i Kurbatkës që e lexonim në fletoren me vija dhe me shkrim dore dhe diskutonim aq shumë për të. Sefedini s’kishte fjalë me askënd. Bluante mokra e tij mendime të mëdha, por gjithnjë me frikën se mos ngrinte ndonjë bina të madhe dhe e zinte nën vete. Fatmirësisht binaja e madhe u bë dhe Sefedinin tonë nuk e zuri dot nën vete. Po edhe të tjerët nuk i pranonin fjalët, por ato të uruara hynin vetiu në kokat tona. Hynin dhe s’dilnin më së andejmi. Kishte rrezik të na fryhej koka nga fjalët. Dhe ne qeshnim se atë çast qeshi Androniqi, Marjeta, Marinaqi, Myrveti, sidomos kjo me atë të qeshurën e fshehur nën buzë, edhe pse Pëllumb Qama nuk e linte kurrë një çast pa i thirrur «motra!». Të thuash të vërtetën, u dergjëm nga fjalët e mallkuara që s’kishin të sosur për Aristir Nakon tonë, të cilin edhe pse thuhej se bëri atë gjëmë aq të madhe, kurrë nuk e bëmë me faj. Përveç të qeshurës së tij, o Zot! Nuk e dha kurrë pa një shkak, ndoshta edhe në çastet më të këqija ai kurdoherë do të ketë qenë vizatuar nga e qeshura e tij e madhërishme. Humbi. Sigurisht humbi. Por humbja e tij s’besoj kurrë se ka ardhur prej atij vetë. Ia ndiej ankthin, tmerrin, vështrimin e ngulur të syve kafe me ato dy vija rrethore që i përshkonin magjishëm dhe… edhe unë tmerrohem me pamjen e ngjethëse që shkaktoi ajo sëpatë e lashtë mbi kokat e të afërmve. Nuk e besoj, por ndoshta kjo s’ka të bëjë me të vërtetën.

Na erdhi edhe një lajm tjetër: Aristirin e kishin çuar në çmendinën e Vlorës. Më mirë ta kishin vrarë, tha dikush. Mjerë ai! Atje në çmendinë nuk mbaron kurrë e keqja. Atje çdo ditë gatuhet një bukë me lot të hidhur, me gjak, me qurre, me të pëgëra dhe hanë të gjithë të përditshmen e pamundur. Diçka danteske dhe prej Ferri. E si mund ta kalonte kohën Aristiri në çmendinë? Mos vete ndonjë nga ata të çmendurit e vërtetë dhe ia priste kokën dhe ia fshihte në komodinë, për t’ia treguar të nesërmen doktorit? Shshsht! Doktor, mos trego, mos na ndien, se ia kam fshehur kokën në komodinë… Si thua? Dhe doktori, me siguri, ikte tej duke e mbajtur kokën lart me një seriozitet të shtirë. Do të fillonte, patjetër, të mbetej të shumtën e kohës vetëm. Vegimi i asaj dite të mallkuar nëntori nuk do t’i ndahej kurrë. Çdo gjë do t’i dukej se qe përzier me gjakun dhe me trutë e nënës, motrës së pafajshme, vëllait të tij, të cilin patëm fatin e keq që ta njihnim edhe ne të klasës III-C të shkollës pedagogjike «Babë Dud Karbunara». Askush nuk na ngushëllonte dot, as vetvetja jonë, as lodhja që na përvidhej me të keq, as vajzat, as shokët. More asnjë. Edhe atij, besoj, kështu i ndodhte. Vetëm e qeshura e tij mbetej pezull…

Aty nga fundi i vitit të katërt, kur po bëheshim gati të fillonim provimet e maturës, vjen dikush një pasdite dhe na thotë se do të vinte në provim edhe Aristir Nako. U drodhëm nga një emocion i çuditshëm. Të ishte e vërtetë. Kujt i erdhi ndërmend kjo shaka e ligë? Mos vallë Llambro Lamajt, atij kockë-e-lëkurës, të cilit i kishte mbetur vetëm hunda, apo Pandeli Salcës? Kush e di! Nuk u gjet dot. Edhe Izet Xhindi që mezi e hapte gojën, edhe atij i hipën xhindet nga kjo thagmë. Ne na ziente koka nga gjuha shqipe, provimi i parë. E në këto çaste morëm vesh se në sallën e teatrit kishte ardhur teatri popullor i Tiranës dhe do të shfaqte Makbethin. Makbethin? Vërtet? Po, do vemi, se ne e kemi një lidhje me Makbethin. Ne jemi shokët e makbethianit, ndoshta të vetë Makbethit. Dhe sytë, pa dashur i kryqëzuam tek Nazmi Muhameti (Bregasi) që mbahej më me sqimë. Pastaj ne i kishim dy tre kokrra shkrimtarësh, ose që mbaheshin të këtillë!) dhe s’kishte lezet të mos shkonim. Ja këto shtonim dhe e gjetëm. Premë biletat dhe e pamë tragjedinë e shquar të Shekspirit. Gjakun. Tmerrin. Fjalët e arta. Mrekullinë teatrore dhe s’dihet përse sillnim në mendje Aristir Nakon. Vetëm për atë batutë që i hodhi në mënyrë spontane mësuesi ynë, Ksenofon Ilia! «Aristir Nako, ti je makbethian!» A e kapi dot njeri thelbin e brengës së tij? Po ç’them, të tragjedisë së tij të jashtëzakonshme, të vetëdijshme. Se të vërtetën e saktë e di vetëm i ati i tij që thonë se e varën në një degë rrapi, apo dhe vetë Aristiri i gjorë! Më tremb edhe sot ideja se mos po shpik ndonjë gjë të paqenë! Vërtet, ç’ishte ky njeri? Do të thosha me vete: një shpirt i qeshur, njeri i dhënë pas përjetimit të fiksuar të imazhit të fundmë e që s’mund t’i shqitej dot nga sytë e bukur! A i përjeton tani ato gëzimet e vogla njerëzore, apo ka humbur në hijen e madhe të asaj që i ndodhi. Ndoshta ka vdekur, sepse atje në çmendinë ka qenë me siguri shoku më i ngushtë i tij…

Nuk vonoi dhe ne u ndamë. Shumica filluan punën si mësues, të tjerët vijuan shkollat e larta. S’kishte mbrëmje, s’kishte mëngjes që të mos ishte pranë nesh Aristir Nako dhe e qeshura e tij e bukur, vështrimi i syve të tij të shkruar që s’do të na ndahej kurrë… Dhe unë bashkohem me ta. Dhe ja mua më ndriti fati. Ishte korriku i vitit 1990. Në Plazhin e Vjetër në Vlorë. Një mesditë shoh një burrë të gjatë që ecte i veshur me rroba të lehta verore (të cilat, thosha më vonë kishin ca njolla gjaku të çuditshme!). M’u bë se po vinte drejt meje dhe se po më shihte me ngulm. «Aristir!» thirra. Ai mbajti këmbët, më pa drejt në sy dhe ia dha vrapit drejt detit. U hodh brenda në ujë dhe pastaj me not u largua. Pranë meje u afruan dy djemtë e mi dhe po shihnim se si njolla e tij largohej në thellësi të detit derisa humbi krejt…

Tiranë më 05.02.2016

KAPEDANI I DETIT MURAT ÇEPAJ

February 25, 2016 by dgreca

Ese nga Xhevair Lleshi/

Prej brengës i kam të gjitha, pikërisht prej asaj që nuk e dëshiroja të ulur kështu këmbëkryq në jetën time. Herë-herë më duket se po më merr frymën, aq ngushtë më zë. Shpesh më bëhet sikur po më ikën dhe largohet tej, si ai qeni që pasi të kafshon, leh mbyturazi dhe të shikon me vëmendje asgjësuese, o për t’u sulur sërish kundër teje, o për t’u larguar më tej. Ideja se fajtore për gjithçka është brenga ime e pandashme, ma forcoi dita kur më erdhi në shtëpi për t’më ngushëlluar Murat Çepaj, nga Muradia e Vlorës. I prerë në fytyrë, me një hije lojcake të syve, me buzën e sipërme paksa të ngritur lart dhe me buzëqeshjen më të ëmbël midis burrave. Fjalështruar dhe zëulët, ai gjendej kurdoherë krahë teje. U takova me të duke m’u dridhur shpatullat dhe me një ndjesi të hapur dhimbjeje. S’kisha ç’fshihja më. Ishin ditë të pritjes së tmerrshme të kufomës së tim biri nga Italia. Dy javë të tmerrshme, shoqëruar me egërsinë e mahnitshme të pritje-përcjelljeve të njerëzve, të lëndimit të gjithnjëshëm të plagës së hapur. Tmerr më vete. Prisnim me shpresë se nuk do të kishte vonesa, njëlloj si shprehja «në duart e Zotit». U takuam dhe Murati më ndenji afër. Ky do të ishte takimi i fundit midis nesh, sepse do të vinte një kohë tjetër edhe më e egër se kjo dhe ne do të ndiheshim si jetimë të fatit tonë, pa duar e këmbë dhe pa një qeveri mbi krye…

«Ç’ke që e ha veten kështu?» – e pyeti im atë, i mbështetur para vetes mbi dorak, një shkop i gdhendur bukur e me merak ustai. Murati ngriti sytë dhe e pa me vëmendje tim atë, sikur të kishte marrë ndonjë goditje prapa kokës. Vërtet ishte një gjendje që s’të mbante dot me aq mirësi, për më tepër që burri para meje, detari i famshëm, ai që na mbante si ujët e pakët po dukej aq i leqendisur nga kjo dhimbje e hatashme që të çorientonte me gjithsej. Viktima e parë isha unë për momentin, po të mos shkoje në dhomën tjetër ku ime shoqe, nëna e tim biri, pothuajse nuk përmendej fare. E drobitur. Edhe Murati mungonte që ta rrëshqiste gjendjen në teh të thikës e ne të ndiheshim aq fatkeq. «Ah, Murat, biri im, është e tmerrshme, por bëj gajret për mua, për tim bir, për atë njomëzakun që humbi jetën, për…» Zëri i tim eti u përhumb…

E kisha njohur Muratin, kapedanin e anijes, në Vlorë, në një nga pushimet tona të verës në bregdet, gjatë fundviteve shtatëdhjetë. Shkak u bë shoku dhe miku im Qatip Mara, i cili më bëri përshkrimin e duhur dhe unë i përvetësova të gjitha fjalët. U takuam afër drekës, kur sapo doli nga Porti dhe erdhi drejt kabinave të Plazhit të Vjetër. Kishte marrë me vete, si duket nga gjahu i asaj nate, një arkë me sardele. Kurrë nuk kishim parë aq peshk. Dhe nuk vonoi t’i shtronim si duhet drekën, bisedën, studimet, punën, fëmijët dhe të merreshim vesh për bukuri. Ja, iku pesëmbëdhjetëditëshi po thoshte Murati, vjen i riu dhe mblidhemi te shtëpia ime. Zemrën e kishte të madhe, edhe pse nuk kishte shtëpi për vete: i sapomartuar dhe ku ngrysej nuk gëdhihej. Vështirë ta merrje me mend. Gruaja rrinte te prindërit e saj dhe ai në det. Anija ishte shtëpia e tij. Kurse dita kalonte nëpër hijet e pemëve. Gjashtë vjet hije më hije dhe veç ëndërronin për më tej. Ajo kishte mbetur pasuria e tyre. Ta shikoje ç’qeshje e ëmbël ia rrethonte fytyrën prej njeriu të mirë. Urimet, shëndetet me gota rakie (ende s’kishim qullosur në verë!), zëri i vobektë dhe si i ngjirur, madje i mbështjellë si karamelet me letër heshtjeje, barsoletat e bukura me detarë e peshkatarë, toni i ngritur për pjesëmarrjen patriotike, dëshira për të qenë gjithnjë i pari në çdo «betejë». I tillë ishte gatuar që në vogëli: kripa e detit aq sa duhej, bunaca e admirueshme, dallgët e kreshpëruara sa herë e zinte fortunali në befasi, vështrimi nga malet pranë si për t’iu larguar ngërçit në bisedë, shakatë e ëmbla. Të ishe në det netëve me furtunë do të duhej të viheshe kurdoherë përballë rrezikut. Ata gjuanin shumicën e rasteve brigjeve të Karaburunit, dilnin edhe matanë Sazanit dhe në faqe të Jonit, ngjiteshin sipas rrymës drejt Veriut ose mesit të Adriatikut. Një muskul vertikal e shoqëronte dinamikën e fytyrës së tij kur tregonte dhe kjo i jepte një hijeshi të pazakontë. E pëlqente vëmendjen e të tjerëve. U premtoi të dy djemve të mi se do t’i merrte në anije dhe se do t’iu bënte një xhiro në det. Thua se djemtë i mbante vendi? Dhe Murati aq donte, sa t’i nxiste për t’i futur në valle. E ku nuk vraponte imagjinata e tyre! Kapedanit i ishte mbushur mendja se mund të bënte shumë për dy djemtë dhe ata e pëlqyen menjëherë. Madje arriti puna që i madhi t’i bashkohej vrullit të mikut tonë të ri për një eksplorim të lumit të Vlorës, Shushicës. Se ai lumë qenkej i paeksploruar, de! Mendo ç’peshk do zëmë në zgafellet dhe gjeratoret smerald të kulluara të lumit! Peshk origjinal! Edhe këtë s’e kisha dëgjuar…

Si ajo ditë e parë erdhën edhe shumë të tjera. Atë verë ne kishim zënë po atë kabinë për dy pesëmbëdhjetëditësha radhë dhe do të kalonim gjysmën e muajve të pushimit në det. S’kishte ndodhur tjetër herë. Murati u kthye në njeriun e familjes. Vajtëm ku mundëm. Një mbrëmje e gjeta buzë detit tek po rrinte duke vështruar në thellësinë e bruztë. Ia vura re vuajtjen, madje ai vuante nga një brengë e pashërueshme, por gjithnjë e groposte brenda vetes me një dhimbje të padurueshme. Flladi ia merrte sytë gati të perënduar. S’kishte faj. Ajo që bënte ishte një vuajtje e madhe. Puna e rëndë, por vetvetiu e pëlqyeshme për atë që ishte mësuar me detin dhe me tekat e tij, e kishte bërë të bronztë. Historitë me detarët e mbytur në det netëve të egra e plot stuhi, të drithëronin e të shkaktonin një trazim të madh. Shumë më tepër vuante prej hapësirave që nuk i rrokte dot, prej hapësirave (edhe pse në det) bëheshin përherë e më të pakta. Murati priste të ndodhte diçka e bukur në jetën e tij. Vëllezërit, motrat, nipërit. Mbesat, e ëma, i ati dhe gjithkush tjetër ruanin një vend të madh në jetën e tij. I futur në punë që në vogëli, ai kishte fituar autoritetin e prindit mbi ta. Dhe jo se nuk e luante atë rol. Mundësia, të themi të vërtetën, i jepej shpesh. E kërkonin, e mbanin të mbyllur brenda, e prisnin me beft, i luteshin ta kryente ai dhe vetëm ai një punë, i kërkonin të mundshme e të pamundshme (kërkesat ishin të pafundme!), ai qe rob i kohës që vazhdimisht ndryshonte. Luhej teatër tejet absurd, i varfër, i pa mëshirshëm, teatër i përshkuar nga magjia e lëmoshës, sikur një dorë e një sy i largët në qiellin me yje a me rrufe, i filmonte… Vazhdimisht ndodhte e njëjta lojë e egër. Kush s’ka jetuar në det nuk arrin të kuptojë asgjë nga jeta. Përndryshe edhe kur ke fatin e të tjerëve në duar bëhesh vrasës ordiner. Kurse deti të mban dorën, frymën, të bën tjetër. Edhe malli të merr ndryshe, edhe takimet me njerëzit të nesërmen në Port janë krejt të tjera, habitshëm më të sinqerta, më të bukura, të rralla. Detari i duhet gjithkujt dhe nuk i takon as vetvetes. Sepse ka një brengë të madhe detari, sigurisht ajo s’i duhej më kujt, por njerëzit i kujtojnë gjithnjë me mall bëmat e tyre jo aq të rëndomta. Detarët e mëdhenj të kohëve që njohim nga librat janë vetëm ca të vërteta të mëdha që duhen besuar dhe duhet të të shërbejnë vëlla… Sa bënte vdekja në det, nuk gjeje dot fjalën e duhur për ta thënë. Kur vdisnin detarët rrethoheshin nga një brejtje ndërgjegjeje dhe viheshin palë-palë kurorat për harresën magjepsëse. Në vdeksha në det, thoshte si i përhumbur, kjo do të thotë se Zoti i madh ma ka përmbushur kërkesën…

E lashë të shikonte detin ndërsa tej dy delfinë harkonin kërcimet e tyre të mrekullueshme në ujin e kuqërremtë nga perëndimi. Hijet e mbrëmjes mbështillnin çdo gjë me një butësi të çmendur. Kjo duhej të qe mbrëmje e veçantë tokësore që Murati nuk dilte në det. E habitshme ishte skena e teatrit në det, zërat bëheshin më të thellë, skenografia e dallgëzuar, muzika e thellë dhe me sfond të magjishëm e ngashënjyes që të thëthinte, pa pikën e regjisurës, ndonëse nuk përtojnë ta quajnë si të hollë e të tejdukshme, sigurisht me tonet e një spontaniteti të papërmbajtur që ndillte çudira të llojllojshme plot shije e përkujdesje të panjohura. Enigma të rrethonte ngado. Dhe ti luaje përbindëshin ose njeriun e urtë. Të gërricnin në shpirt ide të llahtarshme po edhe të një ndjenje aq të thellë për hapësirën e pamasë, paqësore ose të xhindosur s’prishte punë, pjesë e lojës sate në atë skenë të paparë… Po, ai ishte Murati, kapedani i detit, që luante në skenën e tij, që sogjetonte të papriturat e erës, të frymës, të shpirtit dhe të magjisë së epërme e sublime. Njeriu dukej aq i vogël, thërrime. Nuk i shkonte asgjë hundëpërpjetësisë, madje kjo e kthente gjithçka me këmbë përpjetë. Pa le meloditë e holla të detit, orkestra e tij e jashtëzakonshme, këngëzimet që buitnin nga thellësia herë me magji shtazarake dhe herë me një shpirt të madh e jashtëzakonisht të kulluar. Dy hapa larg ishte deti i mbyllur dhe mund të dëgjoje belbëzimin e tij të trishtuar. Sepse deti tregon gjithnjë histori të trishtuara. Ka brengë të madhe deti! Aty është origjina e të tërëve. Deti të flet shumë bukur, me një art të madh, kurrë të dëgjuara ndonjëherë në skenat tokësore. Se betejat mbi tokë janë të pashpirta, të ftohta dhe të thata. Sado që përpiqen e rreken tokësorët (ata që rrojnë në stere!) s’e kanë dot sqimën dhe zellin e artistit, të mbyllura në kullën e ndershmërisë, fare pa çmim dhe si të ujdisura me shumë pasion e durim. Kurse deti ka brenda një zemër të madhe dhe shpirt të paepur përkëdhelie. Deti ka ajër madhështor, një zezonë të bukur që të bën për vete dhe të përpin derisa t’i mëson edhe ty sytë e shpirtit. E gjithë kjo madhështi supreme ka një çmim të lartë, shumë të lartë. Aty gjeje kësisoj qetësinë e shumëpritur, të amshuar, të largët, fshehur nga sytë e banalitetit tokësor. Eleganca e detit të përpin, të rrëmben, prandaj dhe ke dëshirën e marrë për të vdekur aty…

Do ta shtronim patjetër darkën, pa sajuar asgjë të tepërt. Asaj darke donim të sajonim enkas gjëra të vogla tërheqëse rrethuar me habi të padurueshme, por të domosdoshme ama. Do të tregonim gjëra të jetuara në det e në tokë dhe ndërkaq e dinim që stima e Muratit do të ishte e pakrahasueshme, e madhe, gati-gati me një elegancë të trashëguar nga deti, sepse ai njeri kishte lindur në prehrin e varfërisë dhe i qe drejtuar detit. Vinte që menatë buzëdetit, fisnikëria e të cilit i jepte për të ngrënë, për të veshur dhe sulej me not brenda tij, zinte peshkun me dorë, gjente gjithë çfarë hidhnin marinarët në thellësi:bidonë të mëdhenj, bidonë të vegjël, disa edhe të mbushur me letra të shkruara, gazeta, revista, najlonë, qeska të bukura, foto, takime, sende të çmuara. Të gjitha përfundonin në «tregun» te sofati i portës dhe Murati asaj dite do të ishte i lumturuari i madh: kishte siguruar gjëra të mëdha, një çapë bukë. Kjo mjaftonte sa vetë jeta! E kush ia falte? Deti! Sepse ai ishte fëmija i parë që puthej me detin. Dhe deti e mori, e bëri kapedan. E, me dashjen e tij, anijes i vuri emrin, duke ia gdhendur: «De Rada». S’ka më bukur. Rëndom mungonte estetika mbi stere, kurse në det do të çante dallgët me një pavarësi të kërthndezur De Rada. E tepronte ca me ato që bënte e që pas gjumit të paradites i ritregonte duke ripërtypur mendime. Se njeriu dallon nga kafsha, apo jo? A nuk ripërtyp ushqimin bagëtia? Poo. A nuk ripërtyp mendime njeriu? Poo. Ja, pra. Po ndoshta kjo ishte enigma e tij dhe e detit që e rrethonte. Do të donte që të shkëlqente si në një film që bëjnë regjisorët e mëdhenj me detin. E, ndërkaq, ai ia kalonte çdo regjisori të madh që ishte aty. Ai kurdoherë do të vinte me një shpirt të madh deti, duke zgjedhur melodi të rralla që uturinin përbrenda me një madhështi të pa treguar, si vepër e lartë mjeshtërore, tërë intimitet të madhërishëm shoqëruar kurdoherë me fllad të ëndur nervozizmi. Ngutej, gjithnjë pa kohën e mjaftueshme, i rrethuar nga një brerore pengese e zilie. Një grusht detarësh në De Radën e rij, brenda vetmisë së bukur e të thellë të detit, melodisë së tij plot finesë, shoqëruar me korin asgjësues të frymëmarrjes gjigante, duke përshpejtuar misionin fisnik, famën e lodhur, kryengritjen më të madhe të jetës, kredhur nën hijeshinë e një dashurie asgjësuese, një gjë e rrallë dhe me një ngjashmëri të hatashme me vdekjen, sa që s’duroje dot pa marrë frymë edhe njëherë për herë të fundit dhe sidomos pa buzëqeshur, pa qeshur me të madhe, se buzëqeshjen as e shihte dhe as e dëgjonte njeri. Të paktën të dëgjonin…

Dhe erdhi një ditë që deti e mbajti në gjirin e tij, do të çahej De Rada, ndoshta për t’ia parë burrërinë edhe një herë. Mos qe etur De Rada? Lexonte shumë Murati, kapedani i detit. Romanet e lexuara prej tij janë atje në Çole te shtëpia që arriti ta merrte një ditë. Por librat e Muratit i gjen edhe në Muradie, rrëzë Kuz Babasë, atje ku lindi dhe u rrit, por mund t’i gjeni edhe në fund të detit atje ku fle ende De Rada i tij si i dalë nga mitet. Mua përherë do t’më sillet në kujtesë ajo dëshira e tij për të luftuar në Kosovë, përkrah vëllezërve të gjakut. Kishte një gjë krejt të vetvetishme e të bukur ai njeri. Dhe tani, ka njëzet vjet gati që bisedon me detin. Sozí e njeriut të përjetshëm. Asket i Adriatikut të shenjtë dhe i ujërave të tij! Aty është guva e thellë ujore ku lutet e lutet pa fund për fatin e njerëzve mbi stere dhe kjo kohë e gjatë është sakrificë e skajshme që pret t’i shfaqet shenjti i madh, Bindi i lavdishëm i ujërave dhe Lebetitë e qiellit. Dritë, jeta kërkon dritë. Dhe ai, Murat Çepaj, kapedani i madh i detit, s’mund ta mbante për vete dritën në fund të detit. Por deti sikur t’ia kuptonte qëllimin e ruajti përjetë aty në guvën e tij të thellë e të përshpirtshme. I bekuar do të shpallet një ditë, me siguri. Shtegtonte shpirti i tij nëpër ujëra…

Ndoshta s’do të kridhesha kaq thellë po të mos ishte ajo batutë e tim eti. Kishte parë vërtet një dritë të veçantë në sytë dhe shpirtin e mikut, të cilin e nderonte si shenjë mbarësie, si dalje në dritë… Mos vallë, që nga ai çast edhe ai po nisej, për të parë tej botës sonë, në qiell dhe në det? Vetëm një plak i madh çuditshëm mund ta kuptonte këtë. Diçka përdëllyese.

Shihte i përmalluar, ndërkohë që lotët dhe britmat i la mënjanë. Po refuzohej diçka e madhe dhe e padrejtë, duke mbajtur mbi krye një kurorë xigluese fjalësh. Janë kurorë e bukur fjalët dhe Murati i ardhur nga thellësia e asaj që aspironte, ndjente që velej shpejt prej dëshirës që të dëgjonte atë që gatuajnë raste të tilla të rënda fatkeqësie. Ai mund ta kuptonte kotësinë e gjërave pa peshë dhe, ndonëse synonte larg, me një dritë të paimagjinueshme, hidhte dritë mbi vetveten. «Më dhemb shumë kjo gjëmë!» «E, prandaj janë gjëmat, për të dhembur e për të provuar burrat» Pas këtyre fjalëve të tim eti, Kapedani mori frymë thellë. T’ia ndije frymëmarrjen e kuptoje menjëherë brengën e thellë, drobitjen e madhe, si diçka të pandreqshme. Një hije thjeshtësie thuajse ia përshkoi fytyrën e dhembshuruar, brenda përdëllimit dhe dritës që ruante përbrenda. E kam vërejtur me shumë kujdes fytyrën e atij njeriu ato çaste. Vërtet të kaplonte një ëndërrim i çartur si sensacion i fortë, ndoshta për hir të tensionit të rëndë të vdekjes. M’u bë se po mendonte çastin e rëndë të asaj çfarë kishte ngjarë, po edhe ëndërrimin e tij për detin dhe guvën në thellësi të tij.

E dallova se ai donte të shprehej përsëri, por e shtypi dëshirën e brendshme e të pa shprehur, që nganjëherë humbet e tretet teksa kërkon të shpërthejë e ngashënjyer pse jo prej dritës së fuqishme që buron vetiu. Sa e kam njohur atë çast nuk pata kurrë mundësi ta njihja më parë. Një çast vlen sa një jetë. S’mund të të mashtrojë e as të lërë në baltë, sepse mendimi nuk vithiset në humbëtirat e brendshme. Jeta vjen një ditë dhe merr tatëpjetën, por mbetet në një hir të mjaftueshëm për të arritur tek suksesi. «Faleminderit Murat, biri im», tha im atë. «Burri i fortë në të keq duket dhe fjala e tij mbahet mend…» «S’të ngushëlloj dot, baba…» «Fjalë që vjen erë deti, bir. Të ka hije!» Dhe mua, meqë ishte takimi i fundit, ajo hije burri më mbeti në mendje, kur deti nuk e nxori në breg kapedan Muratin dhe e mbajti në thellësinë e mrekullueshme të gjirit të të tij të errët, duke rënkuar thellë herë pas here me një sqimë dhe elegancë të përsosur. Shpesh më bëhet se takimi me të ka qenë thjesht një ëndërr e mrekullueshme, sidomos pse më tingëllojnë ende ato fjalë të fundit. Njeriu mbahet mend edhe prej një fjale, sigurisht nga ato që mbajnë erën e detit dhe vijnë nga shpirti i tij përfund thellësisë, që u bë shtrati i përjetshëm i kapedanit Murat Çepaj…

Tiranë, më 22.02.2016

LIRIKAT E PAPËRSËRITSHME TË SKËNDER RUSIT

February 16, 2016 by dgreca

Ese nga Xhevair Lleshi/
S’ka dyshim se sot më tepër se kurrë njeriu e ka kthyer fytyrën nga harresa, jo se i pëlqen atij posaçërisht, por sepse kjo është kthyer në modë. Qoftë kushdo ky njeri, edhe poet. Mirëpo disa prej poetëve nuk janë harruar asnjëherë dhe nuk mund të harrohen kurrë, sido që vetë harresa është një mrekulli e jetës. Nuk është harruar asnjë ditë, asnjë orë, asnjë çast edhe Skënder Rusi. Poezitë, lirikat e tij të mrekullueshme përveçse në libra gjezdisin gjithë botën edhe në facebook. E lexojnë dhe e duan të gjithë. E ai më vjen çdo çast pranë nga Korça e tij e bukur në Tiranë (ashtu sikundër shkoj edhe unë tek ai), me fletët e printuara në dorë dhe më lexon lirikat e mbrëmshme, ndonëse dora e zëri i dridhen ngapak. Të bën për vete Skënderi edhe me pamjen emocionuese të Sergej Eseninit, po edhe me inteligjencën e Pushkinit. Është poet i të gjithë emrave të mëdhenj, po mbi të gjitha bën përshtypje vetë emri i tij tingëllues. Sigurisht mbiemri i tij s’ka të bëjë aspak me rusët. Me Devollin po, me baltën, me ujërat e kulluar, me barin, ma ajrin e xigluar. Por, sido që të jetë, është miku im i mirë, dhe mos harroni një lirik i jashtëzakonshëm, dhuratë nga gjenia poetike e shekujve.
Mund të ishte emëruar mësues në fshatrat e Devollit e të Korçës, mund ta gjeje edhe sot atje, por ai i flaku tej shkumësin, fletorkat e hartimeve, rregullat e drejtshkrimit dhe iu qas teatrit, duke mbetur bashkë me lirikat e tij përjetësisht. Më pas erdhi edhe një tjetër vend i shenjtë: biblioteka, një ngushëllim letrar, që i vlente jo vetëm atij, por të gjithëve. Dhe jo më kot u bë biblioteka më e pasur në Shqipëri, pas Bibliotekës Kombëtare. Dhe me të erdhën panaire libri dhe zuri rrënjë një projekt krejt i veçantë, idealist: Netët poetike të Korçës, që mbledh poetë nga Ballkani dhe Diaspora, poetë edhe nga shumë vende të tjera. Atëherë lirika u bë shpirt i tij, jeta e parë, e dytë, e tretë. Aty, me lirikat e tij të mrekullueshme është çdo çast, herë troket si Migjen, herë me parqet e bukura të Korçës, herë me gjimnazistet e bukura dhe studentet që pëshpëritin lirikën e jetës së tyre, pastaj rri nën qershinë aq delikate e intime, që i troket te dritarja. Ngushëllimi i tij në ca çaste poetike të pazbërthyeshme bëhet shpejt një mik, kushdoqoftë ai, (vetëm fjala mik i krijon asociacion të çuditshëm dhe e hedh menjëherë në vargun melodioz, duke pikuar pjalmin e mjaltit të tij të pakrahasueshëm), aty janë në delir personazhet pa emër, bukuritë e thella dhe shpirtrat e njomë, të cilët i mban mënd përmendësh dhe t’i reciton me zërin këngëzues. Lirizmi dhe emocioni i thjeshtë njerëzor i vargjeve të tij ecën krejt ndryshe nga rryma poetike përkrah, që vjen natyrshëm e me aromë malesh e pyjesh, dëbore të dendur duke ngacmuar fort edhe fantazinë e kujtdo që i mban nën jastëk a mbi tavolinë lirikat e tij.
Që student u lidh një trio e mrekullueshme poetike që vinte si satelit pranë një ylli poetik si Frederik Reshpja në Shkodër: Visar Zhiti, Skënder Rusi dhe Simon Vrusho, po edhe mjaft poetë të tjerë. U krijua qielli poetik i Institutit në Shkodër dhe yjet u përhapën në qiellin poetik të Shqipërisë. Mund ta dëgjoje që ato vite zërin e ngrohtë poetik të Skënder Rusit, mërmërimën e gurgullimtë të rimës, psherëtimat dhe ngasjet e ndryshme lirike që bëheshin puthje, vajza të bukura, zjarr i ardhangët, limaksje e qetë dhe elegancë e mrekullueshme si mjegullnajë thjesht poetike. Asgjë nuk dramatizohet në krijimin e tij, veç shijes së lartë e që të krijon mbresën e një nostalgjie të çuditshme, përjetimin e dikujt tjetër, po që bëhet patjetër jotja.
Hera-herës të krijohet përshtypja e përshkallëzimit poetik dhe e një figuracioni enigmatik, ndoshta një prozë realiste poetike plot gjetje të imta befasuese, që zbulohen me finesë të rrallë, situata plot brengë e mall, prova të qarta besnikërie, ulërima të befta dhe të mbushura me një inat shfarosës, të cilat shpesh përputhen edhe me shijet e mia. Pastaj malet. Deti. E panjohura. Njerëz të thjeshtë, të njohur, puthjet në dyert e apartamenteve, vajza të bukura korçare, djem që sjellin aromë tjetër nga jashtë, që pastaj shkojnë dhe vendosen diku mes vetes së tyre…
Ç’përshtypje të lë lirika e Skënder Rusit? Moderne? E thjeshtë? Ngacmuese? Diçka që të rrëmben? Aromë mali apo deti?… Dhe ja: Sot jam ai që s’dua të jem,/Përfytyroni një pyll me asnjë ketër!/Jua kisha harruar edhe emrat njerëzve,/Ose nuk më pëlqente t’iu thërrisja
në emër!/Disa më duken tmerrësisht të vegjël,/Akoma më të vegjël më duken
të mëdhenjtë!/Unë një herë bëhem dimër me ta,/Një herë vjeshtë!/Seç mban këtu brenda kjo kokëza ime,/Lumë që rrjedh e kërkon detin!/Sot ndjehem i vetëm, përtej çdo vetmie,
As dorën nuk e dhashë të ma prekin!/Është dita që unë i kam braktisur të gjithë,/Në këtë qytet me sharlatanë tepër!/Tani do të shkoj të gjej dashuritë,/Në atë pyll ku s’ka asnjë ketër!
Mos i rëndon diçka që ende s’e dimë si mallkim? Çfarë mendon ky poet i brishtë dhe s’arrija të kuptoj se si i burojnë vetvetiu vargjet dhe si shkruhen aq shpejt në tastierën poetike të laptopit të tij? A e mban veten ky njeri për poet të shquar, si mjaft të tjerë të njohur e të panjohur? A e di ai se është tejet i kërkuar nga lexuesi? Në bibliotekën e qytetit të tij a vijnë të rinj (djem e vajza) dhe para tij, të emocionuar i recitojnë lirikat e ëmbla? A i mbeten në duart e djersitura prej ankthit poetik a prej përdorimit të librave dhe të lirikave, diçka mes ndrojtjes dhe hallit? A e lëndojnë atë fraza dashurie? A e trembin gjetjet befasuese poetike, figurat e mëdha e njëherit të thjeshta?… Nuk e di as vetë se si më burojnë dhjetëra e dhjetëra pyetje, duke i rrokëzuar së brendshmi lirikat e tij.
Vështrimi i tij mbeti kurdoherë i kthjellët. Sytë vazhdimisht të qeshur. Një njeri që shpesh herë harrohet dhe i ikën vetes, si të thuash arratisej nga vetja, dhe asnjëherë nuk e di përse. Shkruan ngadalë, me kërcime të krahut që ka lindur duke u dridhur (shkak për këtë dridhje të mallkuar janë lirikat!), si për ta sfiduar më fort veten, që gjithnjë kërkon të thotë vetëm të vërteta, gjërat që i njeh mirë, dhe shkruan veç për të tjerët që janë shumë të thjeshtë, punëtorë, mbresa të thella, pyje, dete, vesë, mjegull, dritë, net, joshje… Dhe vargjet e lirikave të tij burojnë ujë të kulluar, kristale, yjësi me ndriçim kozmik, drurë të veçantë pylli, aroma pa fund, shpirtra të gjallë që flasin dhe këndojnë, aq pranë qiellit, aq të firuar në frymë, aq të dhënë pas pasionit. Lirika që nuk shtiren. Kjo është e rëndësishme për lirikën. Poeti gjen kështu edhe lexues, vajza që e dashurojnë tmerrësisht… Dhe, ndërkohë, ai asnjëherë nuk i ka punët mirë me veten dhe kjo natyrisht s’është gjë e këndshme. Unë jam poet, thotë duke belbëzuar. Kam ardhur në këtë botë ja, për këto vargje. I shkruaj pasi i kam thënë mijëra herë me vete. I këndoj, duke u ngjitur melodi që më burojnë vetiu. E çuditshme? Eh, sigurisht, një herë e kam të lehtë, një herë tjetër shumë të vështirë. Xhev, unë udhëtoj në det të trazuar, poshtë kam ajsbergun tim. Edhe kur jam në Korçë udhëtoj në këtë det. Madje edhe kur fluturoj. Bëj kujdes? Jo, kurrë. Madje nuk arrij dot ta zotëroj as kujdesin vetë. As që e kam fshehur ndonjëherë poetin nga qenia ime. Shpirti i poetit është xhungël. Asgjë tjetër nuk më ka interesuar jashtë lirikës, asgjë tjetër nuk më ndez si ajo. Nuk udhëtoj nëpër pyje të tjerë, se ndjej poshtë ajsbergun tim lirik. Nuk më duan si poet? Punë e madhe. Mua më botojnë, më japin honorare, me mua psherëtijnë, këndojnë, se unë nuk jam poet i erotikës, por i shpirtit dhe mbi të gjitha i shpirtit të gëzuar, i dashurisë, i gazit dhe i dalldisë, i frymëzimit të thellë dhe natyrisht edhe i mëkëmbjes shpirtërore, e cila ta them hapur më josh pa masë. Por këtë e provon ai që vjen i lënduar, ai që jeton edhe me elegjinë. Herë-herë më kujtohet im atë, dashuria e tij e pamasë (U futa në ëndrrën e tim eti), fshati, mali dhe kur ndodhem pranë tij më kujtohet gjithnjë ajo që bëri me mua Simon Vrusho: erdhi deri afër fshatit seç pa a seç ndjeu ai dhe hunda e tij e di dhe më tha të ktheheshim në Korçë. E pashë, më tha. Tani e di se ç’është! Po të kishte bërë si gjithë të tjerët, nuk do të më mbetej në mendje… Jam i trishtuar, thua? Si jo. Por trishtimin e mbys me lirikën time e jo me duart e mia. Ty po ta them hapur, po ama dukem i qetë, i gëzuar, apo jo? Ja, ty si të dukem?
Eh, Skënder! Më lodhe, më tremb kjo lodhje që më krijon. E dinë të gjithë se ti ke një grua të bukur, mësuese letërsie në Korçë, që nuk të ndahet, madje të sjell edhe te shtëpia botuese në Tiranë, që të kontrollon me mënd, që të do fort dhe të mban si ujët e pakët duke të shoqëruar me ato parandjenjat instinktive të gruas, sepse ti i ke dhuruar mijëra fjalë të bukura, magjinë e lirikës, ndoshta prandaj dhe ka frikë për ty. Në sytë e saj, cepave të vështrimit ngacmues, ku kalon butësisht krenaria, mollëzave të rrumbullakosura ku fshihet një mbresë ngacmuese dielli, buzëve që kuqëlojnë edhe pse pa të kuq, por që hedhin shtat dhimbshëm rrudha trishtuese që fsheh një vuajtje të pazakontë. E di që duheni mrekullisht e marrëzisht dhe lundroni mbi një ajsberg, që me siguri thur plane të fshehta për t’ju goditur tinëzisht. Por mos harroni se mbi këtë ajsberg lundrojmë të gjithë. Por ama gruaja e bukur e ka hallin se bashkë me ta lundron edhe lirika e pazakontë e poetit të saj të rrallë. Racë në zhdukje poezia dhe lirika, racë në zhdukje edhe poetët…
Ja, kjo gjendje flinte tek unë deri ditën që më solle lirikat e tua të fundit, ditën e fundit të shtatorit. Më mbeti mëndja deri sa të kthehesha nga Franca, për një kohë fatmirësisht jo fort të gjatë, që t’i shihja, t’i lexoja, t’i përjetoja thellë, duke bashkuar dy tronditje njëherësh: tënden dhe timen dhe ia arrita ditës që të mbetem pa gjumë bashkë me ty dhe të belbëzoja vargje të magjishëm pafundësisht. Poeti nuk fshihet dot nga buja, nuk i fshihet dot shpirtit të poezisë së tij, nuk i fshihet dot edhe gruas së dashuruar, e cila detyrohet sigurisht nga rrethanat aspak të lakmuara për t’i bërë atentat të përditshëm lirikave të tij, ashtu siç bën edhe poeti me bukurinë e saj dhe asnjëherë tenton të mos bjerë në sy, por që sigurisht duket prej së largu.
Sa herë ndodhemi vetëm, më thotë: Do ta pimë një gotë, Xhev? Kam raki mani të Boboshticës zjerë dy herë! I ka mbetur kjo puna e gotës ngaqë në socializëm poetët gjenin prehje te rakia. Pastaj poetët vinin te manat e Boboshticës pët t’u dehur dhe për të thurur vargje. Mirëpo binin si mizat në grackën e mjaltit. Dhe mbeteshin aty. Dhe Korça bashkë me Boboshticën mbeteshin gjithnjë pa lirikat e poetëve. Skënderi, teksa i them kështu qesh. Por s’mund ta harrojë këtë fakt dhe thur lirikën e duhur, ku nuk lë pas dore as plakat e as pleqtë, as puthjet gazmore dhe as trimëritë boshe të njerëzve të kënduar. Vetmia, mërzia, pikëllimi, pengesat. Sa i hijshëm bëhet kur dëgjon, flet fare pak, asnjëherë nuk shan, i fsheh me guxim brengat e tij dhe tallet plot gojën me sëmundjen. E di kush ma mposhti? – pyet. Lirika e fundit që sapo shkrova. Kam dy ditë që merrem me këtë lirikë dhe nesër besoj do ta hedh në letër. Një javë mjafton për një lirikë? Sa javë mund të jetojë një poet?…
Sikur t’i bënin film lirikat e Skënder Rusit? Ç’filma do të dilnin vallë? Ja, përfytyrojeni këtë lirikë si në një film: Do të më duhet të rri edhe ca, /(Kam ende për të thënë shumë gjëra) /Ndonjëherë koha është vetëm një çast, /Edhe të duash, s’i thua dot të tëra! /Ndonjëherë,
koha jam vetë unë,/Që hapin, jo si të tjerët e hedh! /Ngado që shkoj ma bën me sy një rrugë,
/Ku asnjëherë s’më ka pëlqyer të ec! /Do më duhet të rri edhe ca, /Ju thashë, s’i kam thënë ende të gjitha! /Vetëm atëhere kur nisim e flasim përçart, /Duhet pranuar ikja!…
Vërtet mund të bëhet një film me poezinë time? Duket gjë fort e vështirë, sepse Xhevahir Spahiut do t’i qenë bërë mijëra filma! Pa le Dritëroit! Por megjithatë tingëllon e bukur.
As që më shkon ndonjëherë mëndja te fataliteti i poetit. Ndërsa tek fati fatal i lirikës po. Se ajo ecën në binarë paralel me elegjinë. Dhe s’ka faj. Aty ka shumë dashuri, shpikje, shtesa, intimitet, dekor romantik… Pastaj këngët e bukura që thuren me lirikat dhe duket sikur i këndon Elvis Presli. Pastaj Danubi blu. Qeshje poetike, qeshje me një vajzë krahaqafë, askush nuk përmbahet dot gjëkundi, as Skënder Rusi jo. Mbrëmje magjike në pyll në netët poetike korçare, duke kënduar, duke qeshur, duke u puthur e duke thithur gjer në themel pjalmin e mjaltit. Emocione të forta. Të qeshura të papërmbajtura. Jetë. Ja. Kjo është lirika e këtij njeriu që i përjeton krejt ndryshe e madje të përmbysura gjithë realitetet e kësaj bote. Po ku e gjen fuqinë vallë? Ku buron frymëzimi i tij? Ah, të kishim mundësi dhe t’i gjenim. Me siguri do të mrekulloheshim. Por hë për hë le të magjepsemi me lirikat e tij të papërsëritshme…

Selam Çollaku mendohet një orë për mbrojtjen…

February 10, 2016 by dgreca

ese nga Xhevair Lleshi/
Priti të vinte dreka dhe ta mblidhte veten. Dukej sikur nga çasti në çast do të përmbysej mbi tryezën e punës. Erdhi ora, mendoi. Tani do të filloj. Urdhri është i prerë: një orë në ditë duhet të mendohemi për kuponin tatimor! Një orë! Nuk është si shumë? Hm, kjo më sjell ndërmend një kohë tjetër. S’të kujtohet? Jo. Selam Çollaku, mo! I ati i Petritit! Ah, po, e kam shok Petritin. Eh, ikën koha, e tmerrshme. Po, hë si është historia e Selamit? Histori, si të gjitha ato të tijat! I ka të bukura dhe për më tepër, i shkonin shumë. Ja, shikoje këtë që e imiton, nuk duket skifo? Gjë e dobët. Ka vënë gishtin në tëmth dhe duket që mendohet. Por në të vërtetë e ka me « sikur» dhe kjo ia bën muu! Pastaj nuk e ndërton dot krahasimin: atëherë mendoheshin nga një orë në ditë për gjithçka, sipas fushatave, kurse sot vetëm për kuponin tatimor… Do ta tregosh atë për Selamin? Posi, jo! …
Ditë e zakonshme me diell. Selam Çollaku kishte dalë në oborrin-lulishte të kryesisë së kooperativës bujqësore të Plashnikut. Plashniku vetë, ngjitur në sup me Tepelenën, domethënë me rrethin e Tepelenës. Andej rrjedh lum tjetër, Luftinja, ka miniera qymyri, sot sigurisht të braktisura, ndërsa këtej buron nga rripat e rrjepura të kodrave që do të duhej të quheshin male, përrenjtë e Plashnikut. Një vend ku pula ha gurë dhe grill, ku edhe vezën e bëjnë në ngjyrën e grillit. Përrenjtë e Plashnikut kishin qenë me nam. Edhe në ato vite vinin ca makina të rënda dhe thoshin se kërkonin naftë… Nejse. Selami doli në oborr. Kërkoi me sy rojën e kryesisë, një burrë i shkurtër, në fytyrën e të cilit binin në sy një palë mustaqe të holla si bisht miu. Fytyra e gjerë, buçkane, e vrarë nga dielli dhe e tymtë nga hijet, ishte e veçanta e atij burri. Dukej që rruhej përditë, në mëngjes a në darkë nuk dihet. Më kujtohet parulla e atëhershme: po të rruheshe në mëngjes e bëje për të tjerët, domethënë për gratë e tjera, ndërsa po të rruheshe në darkë e bëje për tënden, domethënë për gruan tënde. Në mensën e kooperativës, roja hante drekën dhe darkën. Pastaj mbështillej në kolibe. Kurrë nuk i afrohej kryetarit. Nuk ia pëlqente humorin. Se të bënte për të qeshur Selam Çollaku…
Edhe vetë roja e dinte historinë e famshme me një nga sekretarët e komitetit të partisë të rrethit, i vinte inat e sa s’pëlciste nga zemërimi i çastit. Se trupin e kishte të vogël roja, po zemërimin e kishte goxha të madh! Sidoqoftë, i kujtohej historia dhe e dëgjoi me veshët e tij.
«Ke frikë?» – e pyeti sekretari i parë.
«Ç’ne unë të kem frikë? Pse kot rri këtyre gërxheve, për të pasur frikë?»
«Jo, kot, të pyeta.»
«Kot nuk e the. Por, ta dish, unë frikë nuk kam as nga Enver Hoxha dhe as nga Mehmet Shehu, po ama frikën ia kam Haxhi Lleshit!»
«Ou, na dole trim i madh tani!»
«Dëgjo, sekretar, atë frikë që kam unë e kanë dhe shumë të tjerë! Dhe e di pse? Jo. Se i këput një vijë (dhe shkeli tokën fort) këtu dhe ky vendi këtu nesër gdhihet Tepelenë! More vesh? Ja, kjo ndodh dhe pastaj unë ku të futem? Më duhet të kem miq ata të Tepelenës pastaj se ndryshe, naaa, s’ka më kryetar!…»
Dhe qeshte me një fishkëllimë të lehtë grykore, shoqëruar me një gërricje të këndshme. Nuk mendohej shumë për ta thënë batutën. E kishte me goditjen e parë, siç i vinte, si ata futbollistët që, sa u vjen pasi e gjuajnë me të parën dhe nuk mendohen dy herë. Dhe këtu i buronte suksesi. E dinin se Selami rrinte në Plashnik. Kthehej rrallë në shtëpi dhe me që rripat e Plashnikut s’para prodhonin gjë për të qenë, më mirë preferonte të ishte atje, i pranishëm. Aso kohe ishte gjë e madhe prania, ndenjja, merrej si begenisje, si sajdi. Dhe fshatarët kështu të nderonin. Po edhe miqtë e gjenin shesh dhe bënin përshesh. Selami kurrë nuk dehej. I dinte pikat e dobëta dhe xhonglonte me rakinë që i duhej të pinte. I kishte vegla të sajuara me kohë. Vishte xhaketën e duhur, vinte aty enën që do të mbante rakinë e koçimares dhe priste si gjahtari me çiften e bërë gati. Kë nuk dehu dhe i përgjërohej te koka. Ia numëronte të gjitha kokës së dehur, një e nga një, sikur bëjnë gratë me trimat teksa i vajtojnë dhe u numërojnë bëmat. Se Selami ishte vajtojcë e klasit të parë. E ngrinte në vend bejten ndaj të dehurit. Ti ke qenë burr’i mirë o shok,/ edhe je nga der’e parë, / ndaj të kam mik për kokë, / djal’ o sekretar i parë! Le të kishte dhe ndonjë për ta kthyer këngën. Se Selami nuk dinte të këndonte. Ai mërmëriste fjalët, tjetri i kthente dhe afronte me ato që shpërthenin nëpër dasma e ziafete. Nuk vononte shumë dhe harrohej zjarri bubulak, shpuza dhe kërcunjtë e djegur të lisave, harroheshin të ngrënat e të pirat dhe fillonte dremka. Të nesërmen ishte harruar edhe kënga e këndesit, kishte filluar kakarisja e pulave dhe blegërimat e dhenve nëpër lëndinat me zhur e me grill të Plashnikut, të plasnin shpirtin vërrimat e dhive dhe lodrat e kecave. Kryesia kishte mbetur batall, bosh. Miku i lartë këndonte përmes gërhimash të hatashme dhe Selami e shihte me keqardhje për naivitetin e tij, për mosnjohjen e hileve të rakisë. Le ta dije botën edhe në pëllëmbë të dorë, kur s’dije si t’i dredhoje rakisë, turp e faqja e zezë, mjerë për kokën tënde. E, këto ia mbanin kokën lart Selam Çollakut. Ore, ai s’pyeti dhe ia plasi në sy kryeministrit, Mehmet Shehut, e dini?…
Bëhej seminar në Dyshnik, që ishte sektor i kooperativës së dëgjuar të Lapardhasë. Kishte ardhur i deleguar Mehmet Shehu, kryeministri me famë i Shqipërisë, që të fuste shtatë pashë në dhé kur të shihte. Ka pasur hije të rëndë ai. Dhe, dikur nga mesi, kur vizitonin stallën e viçave, Mehmet Shehu e pyeti Selamin, të cilin e njihte që herët, ia kishte parë tymin.
«Hë Selam, si të duket?»
«Mirë, shoku kryeministër!»
«Mirë apo shumë mirë?»
«Notat i vini ju shoku kryeministër!»
«Lëri Selam, po më thuaj për stallën, or mik!»
«Oho, ajo dihet, më mirë viç në Dyshnik se kryetar në Plashnik!…»
Plasi e qeshura si shpërthimi i Fierzës. Nuk mbaheshin njerëzit. Kryeministrit desh i ra të fikët. Hajt ma gjej një burrë si Selami sot, të kam rixha, që ta bëjë kryeministrin tonë, Edi Ramën për të qeshur sot! S’ka burrë që ta bëjë! Kurse Selam Çollaku bëri për të qeshur atë që s’qeshte kurrë, mor jahu! Dhe mbeti seminari aty, sepse ata seminare pa skenografi ishin, aty mbylleshin. Se ato mote kishte stalla viçash, stalla derrash, kishte fabrika, uzina, parqe, hekurudha, ferma, kooperativa. Kishte, paçka se mjerimi për shkaqe që dihen ishte edhe asaj kohe i ulur këmbëkryq. Por ama që të shtrosh këmbëkryq fjalët në seminar kjo as ishte parë e as ishte dëgjuar ndonjëherë. S’ka më viça Dyshniku, e kam fjalën për viça kooperative. Prandaj dhe e qeshura e atij seminari mbeti si një përrallë e bukur. Këtë e shkaktoi batuta e Selam Çollakut. Vetëm me Enver Hoxhën nuk këmbeu ndonjë fjalë. Dhe në vend që të shtronte muhabetin me të tregonte se i kishte shkruar një letër ku i shkruante për Ali Pashain e Janinës, pashain e Tepelenës, hajdutin e famshëm të shtatë kazave dhe mbretin e shtatë mbretërive. Kishte kuptim ajo që rrëfente Selam Çollaku. Po, vajti Pashai të priste majat e flokut, të mjekrës, të mustaqeve dhe brisku t’i shkonte në fyt, përfund mjekrës për të hequr të tepërtat. Dhe i thotë berberi:
«Pasha, t’u bëfsha kurban, hë të kam në dorë?»
Pashai e pyeti si me të qeshur:
«Për çfarë?»
«Po ja, brisku, gryka juaj… he?»
«Po, e di,» – shtoi Pashai dhe u ngrit.
Iku në saraje. Dhe u tha rojeve: «Ma sillni shpejt berberin, të lidhur, këtu, tani!»
Fluturuan rojat dhe u kthyen me berberin, duke e tërhequr zvarrë. Më në fund e plasën te këmbët e pashait.
«Hë? Si ishte puna e briskut në fytin tim?
«Shaka, Pasha!»
«Shaka me zarar kjo, efendi! Roje, merreni dhe prijani kokën!»
«Shaka ishte, Pasha!»
«Edhe unë shaka po bëj efendi!» Dhe u bëri shenjë rojave t’i prisnin kokën…
Pasi e tregon Selam Çollaku vë re se është zverdhur. Megjithatë vija e të qeshurës e rrethon portretin e tij të shkëlqyer. Më në fund belbëzon me një fije zëri. «Ku kishte shaka me ta! Të mbytej fjala në grykë! Ta kini prej meje djem! Para të madhit, prapa kalit dhe para dhëndrit të ri mos dilni. Të shkelin me këmbë ose ta fusin me shkelm!» Sigurisht, ai ishte bir i të qeshurës.
«Po ajo si ishte, Selam?»
«Cila?»
«Ajo që i tha atij budallit, që e ndiqte pas?»
«Eh, i ziu djalë! I thoshte: Sa e mirë je, moj! Sa e mirë je, moj! Më në fund ajo i hodhi fjalë. Kurse ai, çakmaku, i tha: A flemë një natë të dy? Ajo, e bukura, e pa në sy dhe i ka dhënë përgjigjen më për të qeshur në botë: Çuno, për të fjetur kam burrin unë! Dhe mbetën këto fjalë në histori…
Po le të kthehemi te roja i kryesisë që ditë natë gdhihej e ngrysej tek selia e kooperativës së Plashnikut, një shtëpi përdhese me katër dhoma, një banjë dhe me një kthinë ROGL-je sa për të t’u mbajtur mend. Ato, po, mendonte roja, ato me ROGL ishin histori! Të shkuleshe. Se vetëm ato e bënin për të qeshur rojën e kryesisë! Nejse, ç’i do fjalët e tepërta. I thotë kryetari rojës: «Ej, çun, kujdes, nga ora 12.00 deri në orën 13.00 unë jam në zyrë duke u menduar për mbrojtjen e atdheut! More vesh?» «Mora, kryetar!» Dhe si ndenji pak shtoi: «Pse, kush ardhka sot?» «Fillove ti? Rrufjan! Mbylle gojën! Dhe shiko, sakën se lë ndonjë të futet në kryesi. Shtrëngoje fort belxhikun! I thonë mbrojtje, birko!» U fut brenda Selam Çollaku. U rehatua mirë në karrigen me shilte gjithë lulka dhe po shihte me vëmendje mbi tryezë. Ca letra çarçaf të hapura përsipër të tjerave mbi tryezë. Lapsa me ngjyra dhe dy stilolapsa të mëdhenj,. Një broke plot me ujë dhe gota e kthyer përmbys sipër saj. Një shishe e bukur rakie si kitarë e vogël pa tela. Shishe e çmuar, ndonjë kujtim i dikujt, ose një dhuratë e harruar e dikujt tjetër. Të rrije aty një orë ishte sakrificë e madhe dhe mjaft e mundimshme. Por, ia bënte hallall të gjitha. Të mendoheshe në atë farë feje për mbrojtjen si thoshin shaka. Duhej të zgjidhje probleme të mëdha. «Armiku» sulmonte për shembull nga Rabia dhe pas dy orësh në këmbë ishte aty. Beratin, pastaj, e bëje zap prej asaj gryke. Se zbrisje me vrap dhe zije zallin e Molishtit dhe fushëtirën e Gjerovenit dhe të Velabishtit dhe hop në Berat. Një vrap pele! Pale të kishe makinë, një xing-fu për shembull! Zot, o Zot, si ia këndoje këngën! Pastaj vinte çeta territoriale e fshatit, zboristët, lajmërimet për alarm, adresat, korrierët. Për këtë punë ishin ata të ROGL, mësuesit, infermierët, agronomët, veterinerët, zooteknikët… Vinin pastaj palë-palë oficerët, të cilëve u digjej xhani të gjenin kryetarin aty në kryesi. Darka darkë, rakia raki, e ngrëna e ngrënë, kënga po këngë, hokat po hoka, ç’të them. Të gjitha me masë, po në çdo rast ai donte se s’bën një «dëshmor», një kurban! Vuri mirë gishtin tregues në mendje. Punë e vështirë, mendoi.
Papritur dëgjoi zhurmë. I krisi përbrenda e qeshura. I doli fjala kryeagronomit, që i kishte thënë duke ngrënë mëngjesin. «Më duket se sot na vjen kryetari i komitetit.» «Ç’thua!» «Po, po, vjen, s’i përton mendja atij!» «Eh, i ziu kryetar, ia ngrofsha mendjen në zjarr!» – e lëshoi krismën Selami. E, pra, ja tek erdhi dreqi. Le që mirë e ka, sa të dëgjojë pordhët në Berat, më mirë hop në fshat. Evá tjetër, ajër, punë, një piliç në drekë dhe pastaj mirë u pafshim. Mendje, mendje! Ta pifsha dollinë o kryetar. Por, hm, këtë radhë më gjeti në orën kur mendohem për mbrojtjen e atdheut. Iku marsi, hyri prilli, filloi këngën bilbili… «Kryetar!» Po ky ç’dreqin ka që thërret. Dhe dëgjoi: «Ja, s’përgjigjet fare. Duket, se më tha vetë, po mendohet për mbrojtjen e atdheut!…» Mirë i thotë, belbëzoi Selami. T’i bëhet mësim, se na çau veshët: mendohuni një orë ditë për mbrojtjen e atdheut! Na tani! Duro edhe ti një orë sa të mendohem unë. Të ishte i mençur e gjente ai, e gjente. Futej në mensë, rrinte atje, bënte llogje dhe mua këtu ma nxinte. Por s’është nga ata, i ziu! Derdimeni i gjorë rri e llafoset me rojën!… Hi, hi, hi! Dreq o punë. Por,… s’i kam faj. Dhe përsëri dëgjoi: «Kur filloi të mendohej?» «Aty nga ora dymbëdhjetë e një çerek…» «Ou, paska edhe treçerek ore! Ah, more Selam! Pse sa herë vij unë mendohesh për mbrojtjen ti?…» Dhe Selami e shihte me sytë e mendjes teksa ai vej e vinte në oborr përballë rojës që përngrihte belxhikun dhe mustaqet si bisht miu. Mbushur me fishekun në gojë belxhiku dhe fliste si gjithnjë nën buzë roje-ziu. I kishte ardhur fati në derë atij: llafoste me një njeri të paktën. Apo s’e ngiste llafin! Tirrte e tirrte dhe i bënte lëmshenjtë e fjalëve sa një top futbolli. Kushedi sa topa me fjalë kishte fshehur në hangarët këtej rrotull ky derdenek!… E donte rojën Selami. E pëlqente si tip. A i ruante fjalët që dëgjonte si mallin, këtë nuk e shpjegonte dot, por ama kështu në dukje të linte përshtypje të mirë. Të paktën nuk do mërzitej kryetari. Kjo sidoqoftë kishte rëndësi. Sepse rregulli mbetej rregull dhe ai këmbente ndonjë fjalë… Po edhe vetë nuk po e shtynte dot. U mërzit. Nuk kishte ç’të mendonte më tej. I zgjidhi gjithë situatat luftarake, vajtje-ardhjet, emrat e korrierëve, gjendjen e çangës së alarmit, shufra prej hekuri që rrihte çangën (se bënte vaki që humbiste. Por… helbete… «E, mo, vajti ajo e shkretë ore?» – dëgjoi kryetarin e komitetit teksa pyeste rojën. «Zotrote ke orë, unë e mas me hije.» «Epo, vajti ajo hija jote?» «Hija ime, kryetar, s’ka lëvizur nga vendi. Edhe dielli akoma nuk është kthyer mënjanë.» Selami qeshi me vete. E ndjeu gurgullimën. Befas iu soll ndërmend si klithmë gjëmimi dhe vuri duart te sytë sikur pa dritën e vetëtimës. I theri në zemër. Kjo, po, ishte për t’u menduar. Qe e tmerrshme. Kooperativistët, ose më mirë me thënë fshatarët e Plashnikut, të «burgosur» në fshatin e tyre, merrnin 1 lekë e 30 qindarka pagë për ditë pune. Në realitet u takonte minus 3 lekë, por manovrat e Selamit i bënin ballë më të keqes, që ata, njerëzit e vuajtur, të kthenin në arkë diferencën. O Zot, po si ia dilnin mbanë? Mirë që qenë zonë malore dhe zotëronin diçka nga toka që mbanin si kopsht dhe ndonjë bagëti për të mbajtur frymën gjallë. U zhyt në të thella Selami. Ia vlente të mendoheshe për fatin e njerëzve. Si do të dilnin këtë vit? Ç’do të merrnin njerëzit për fund viti… Dëgjoi rrahjen e derës me pëllëmbë.
«Hë, mo, e mbarove të menduarit?»
«Po, shoku kryetar. Ja erdha.» U ngrit dhe u afrua te dera e hyrjes. I hoqi llozin dhe me pamje të trishtë, i zgjati dorën. «Faleminderit, kryetar… Faleminderit që durove duke më pritur. Por ta dish, kemi halle të mëdha në Plashnik…»
Kryetarit të komitetit iu lidh gjuha. Nuk e kishte parë kurrë aq të trishtuar Selamin. I ngarkuar sa më s’bëhej, iu afrua edhe më dhe ia plasi:
«Po vazhdon të tallesh me mua? Edhe kaq sa bëre meriton një ndëshkim të pamendueshëm, more vesh?!… (Heshtje e ngarkuar e që ndihej fort.) Më plase shpirtin. Jam kryetar komiteti dhe më le një orë jashtë! Mos vallë do të më thuash se u mendove për mbrojtjen vërtet? E ha unë atë kokërr ulliri? Si thua ti?…»
Selami lëvizi krahun. «Kryetar, më dëgjo. Lëre të menduarit tim mënjanë. Unë vërtet u mendova për mbrojtjen por aty nga mesi m’u kujtua buka e fshatarëve të mi. S’ka më kokërr gruri kryetar. Na duhet të sigurojmë edhe nja shtatë muaj. Dhe duhet ta kem që tani, ndryshe do të vdesin nga uria… Këto po t’i them me zë të ulët, por më dëgjo…»
«Po sikur…?»
«S’ka sikur. Edhe sot për drekë s’ka bukë. Unë edhe ti s’kemi thërrime buke. Por, s’kemi ç’bëjmë, do marrim diçka, do pimë dhe një pikë raki… Si thua?…»
Dhe ecën të dy drejt mensës, duke u menduar tashmë të dy jo më për mbrojtjen, po për bukën e gojës…

Tiranë, më 09.02.2016