Xhevair Lleshi – Page 8 – Dielli

VISAR ZHITI – ZJARRI QË DIGJET NËN TOKË

May 22, 2016 by dgreca

Ese nga Xhevair Lleshi/

Të gjitha zjarret digjen mbi tokë, ndërsa Visar Zhiti, vetëm ai digjet nën tokë. Dhe digjet që në krye të herës, ngadalë, por vazhdimisht dhe kështu do të digjet sa të jetë jeta, ndryshe nga të tjerët, derisa askush të mos kuptojë dot më se ç’ka qenë për njerëzimin zjarri. Dikur plakat e fshihnin zjarrin në hi dhe e ruanin për të nesërmen. Dhe zjarri ishte aty, shpuzë që nuk fikej, por natyrisht që digjej. Po nën tokë? Aty ku zjarri është në thelbin e vet, që është i gatshëm të shpërthejë me një erupsion të llahtarshëm? Aty zjarri ndihet më mirë, me siguri. Për Visarin kjo do të dukej më mirë ditëve që jetojmë, teksa e kemi veprën e tij në duar dhe një libër i tij i ri bën bujë. Me siguri të gjithëve u shkon mendja se e shkruara e tij buron nga gjiri i ngrohtë i tokës, me kumte të mëdha dhe sigurisht i mbushur me aq shumë plagë. Dhe plagët që s’t’i shëron dot mbitoka, vetë toka e njeh mirë detyrën e saj; jo vetëm që t’i shëron plagët, por të hedh në luftëra të reja, në djegie po ashtu të reja. Po të më thoshin se Visari tani nuk digjet më, nuk është më zjarr, s’do ta besoja dot. Ai gjendet ende në labirinte minierash, në gjithë labirintet e nëntokës për të ngrohur njerëzit që sigurisht jetojnë nëndheun e tij, si për të kuptuar se nënvetëdija njerëzore është zjarr që digjet nën tokë. A mund të thotë dikush, që e njeh nënvetëdijen, se ajo nuk ngjan me zjarrin? Kurrë. Po pse Visari është një zjarr i tillë? Sepse shkrimtarë si ai janë nënvetëdija e kombit. Vetëdija del në shesh të betejës me pallë në dorë, lufton si e çartur, plagoset, lëpin plagët e veta, ruan të mos i rrjedhë gjaku dhe vjen çasti që shërohet dhe sërish në sulm. Kudo. E armatosur me gjithçka. Vetëdija është dukja, ajo që shohim dhe që herë pas here na rrëmben, na bën për vete, ajo që perceptohet direkt, që triumfon ose humbet, që përfytet me jetën, që lyp, që sfidon, hap e mbyll ç’të gjejë përpara, që s’njeh askënd dhe që ngrohet në zjarrin e madh ku digjet bota jonë. Ngrohet edhe në dashuri edhe në urrejtje. Kurse nënvetëdija është pjesa e padukshme e ajsbergut, pjesa e fshehtë, shpirtërorja e mrekullueshme, ajo që nxit, që motivon, ajo që mpreh armët e jetës, ajo që vetëdigjet e që nuk soset kurrë, që lë pas hirin e mrekullueshëm të asaj që mbetet pas në çfarëdolloj forme e brendie. Nënvetëdija është shumë herë më e madhe e më e gjerë se planeti i vetëdijes. Duket nganjëherë si prapavijë e domosdoshme, ndërsa është jeta kurrë e përshkruar, gjithnjë që gëlon në thellësi, e padukshmja që përgatit atë që shohim, flasim, bëjmë, punojmë, krijojmë, ajo që na hedh në beteja e na spraps, që na këshillon, na tërheq veshin, na shqetëson e na bën të mos kursehemi. Ky është zjarri i vërtetë që na shtyn të mos ndiejmë ftohtë kurrë, që digjemi pa u ndjerë, që të jemi aty kurdoherë të pranishëm e të domosdoshëm, edhe atëherë kur nuk jetojmë më. Ky është Visar Zhiti…

Më erdhi asaj dite kur unë isha në jerm dhe folëm pa këmbyer fjalë. Flokët e bukur kaçurrela, zëri i shtruar – thuaj më mirë se nuk fliste fare – shikimi që nuk dukej si zjarr por kushdo mund të shihte aty një zjarr që s’mund të shuhej kurrë, balli i lartë dhe si i rregulluar me dorë, fytyra e ëmbël dhe aq shprehëse, paqja e trishtë e mbetur aty përjetësisht si dëshmi e të pamundurës, kumti i fshehtë që kishte zënë pusi prej kohësh. Pusí ndaj mendimit të tij, atë që s’duhej ta shprehte. Një nënvetëdije e pastër. Edhe pa e njohur fare ti mund ta vëresh fare mirë, edhe pa e ditur kush është, ç’jetë ka bërë, edhe pa i mësuar luftërat dhe betejat e tij ti e kupton mirëfilli se ç’zjarr është, si digjet për ty, si e duron përvëlimin e tij të llahtarshëm. Këtë djegie e duron vetë ajo që e përmban zjarrin, nënvetëdija… E pashë, të gjitha fjalët e thëna nga Simon Vrusho, poeti që i rrokjezon ndryshe poezitë e tij, më mbushën kraharorin. Ai më ngushëllonte dhe thëngjijtë e fjalëve i nxirrte nga shpirti dhe t’i linte në duar. Fjalët shpuzë nuk digjnin, por ngrohnin edhe pse ishin e digjeshin mbi mishin tënd. Po ç’rëndësi kishte mishi? E rëndësishme, e përkorë ishte shpirtërorja, ajo dridhej si gjeth në erë, ajo vetë digjej e vijon të digjet dhe e ruan përjetësisht e pafundësisht zjarrin, edhe pse ti e kërkon që të jetë një Promete… Me kaq ngushëllimi bëhej një dritë tjetër. Po për këtë duhej sy i veçantë, që të mund të depërtonte tek tjetri. Ta ndiente që futej atje, jo për të kontrolluar botën e tij, as për të vendosur rregulla të reja të paktën për djegien…

Ferri i tij ishte çarë dhe ai vraponte ku mundte. Diçka e thjeshtë dhe krejt tokësore, e thjeshtë për t’u parë e për t’u dëgjuar, e ashpër në perceptim, shpesh do të bënte përshtypje si një furi e pandodhur dhe gjithmonë e më shumë e çuditshme, duke djegur fletët e vogla që të mbeteshin thjesht dëshmi e tmerrit, por që t’u transmetohej brezave përmes flakëve të fjalës, pa ulje-ngritjet aktoreske por me butësinë e jashtëzakonshme të shpirtit që ngrohte të tjerët. Pastaj,… pastaj ai mund të bëhej deputet, mund të bëhej ministër, mund të ndihej i përveçuar e tjetër njeri kur vazhdimisht ishte duke shkruar, si një rrëfim prej shkrimtari të pjekur pa lindur, po ama me përjetime të llahtarshme që duheshin thënë patjetër, tek e fundit hiri i nxehtë i asaj që ndodhte do të ishte hiri vullkanik i përvëlimit shpirtëror që pat ndodhur e që ndodhte saora. Një gjë krejt vetjake? Jo. Kurrë. Sigurisht një nxitje e madhe për t’u dhënë njerëzve fuqinë çliruese, për t’u rrëfyer atyre se cila ishte e vërteta, ajo që nuk të lumturon, por t’i bën më të gjalla flakët ku digjet shpirti yt. Se shpirti njerëzor duke djegur veten prodhon energji të pashtershme, aq sa reaksioni i shpërthimit të tij mund të jetë dhe realisht është një «big beng» i ri, i çuditshëm, ndërsa ndihet gjithnjë si para një psikanalisti ndryshe, domethënë vetvetes, në një shkretim të hatashëm të pandodhur kurrë dhe gjithnjë si ferrë nëpër këmbë, që përdor metoda të allasojta hetimi – siç i ka hequr mbi kurriz, – një sekret që për njerëzimin s’mund të vinte ndryshe. E ç’është ky sekret? Një shkrim që digjej në zjarrin e shpirtit duke lënë pas në labirinte të pazbulueshëm vijën e hollë të gjakut…

Visari vjen te çdo njeri. Atë sigurisht nuk e përfytyron dot ndryshe nga zjarri rinor kur ishte i gatshëm të bëhej fli për njerëzit e tjerë, pavarësisht nëse e donin dhe i donte, po aq i bukur sa edhe Atjoni i tij që jetoi si shenjë tjetër në jetë, po me atë jehonë filozofie dhe po me atë fytyrë perëndie. S’ka fjalë për të thënë Visari. Ai digjet dhe është një zjarr i nëndheshëm. Ngrohja na vjen në formën e librave, poezive, përsiatjeve, po edhe në formën e një pëshpërime të zjarrtë, të një fjale të fisme mbi varrin e të birit, në ngrohjen e çuditshme që i fal Edës së tij të dashur, të ngrejë një himn të zjarrtë kënge, të shpërthejë si vullkan por hiri kurrë të mos mbulojë botën, veç të kthehet në burim jete. Ti e sheh nga afër dhe merr atë që është për ty, se ai jep mesazhe dhe shpërndan kumte për këdo, tani më shumë se kurrë duket si një misionar i fjalës dhe i së vërtetës. Një takim libri në Prishtinë, një bisedë e tejzgjatur televizive por që duket jashtëzakonisht e shkurtër si kohë, ai bën vetëm përshtypje dhe gjithnjë ti dëshiron ta shohësh edhe njëherë akoma. Visar Zhiti, si një visar i kësaj toke, ecën pranë teje pa shqetësuar askënd, duke lënë pas tragën e një zjarri shpirtëror që digjet e digjet pa fund, pa bërë zhurmë… Duket sikur u thotë të gjithëve, të njohur e të panjohur, se është dhe ndihet mirë, madje shton se kohëve të fundit përsiat më tepër, se mendimet e tij burojnë nga një zjarr i madh që digjet e digjet nën tokë, që të tjerët veç sa i ngroh… I flasin mirë për librat, shkruajnë mirë për to, por ai s’e ka mendjen aty, teksa mbrun një bukë tjetërsoj, dhe teksa lëviz sytë e zjarrtë nga një pikë shikimi në tjetrën, se Visari – ky njeri jo si të tjerët – jeton në një botë të padukshme, të nënvetëdijshme, si një lëndë e përzier me magmën e nëntokës, aty ky zjarri i shkrirë pret çastin që të shpërthejë, pastaj gjithçka do tregohet plot hollësi e detaje, si ato që ka dhuruar deri tani shkrimtari dhe poeti i pazakontë Visar Zhiti… Të bën përshtypje ky njeri i thjeshtë që shpirtin, ndonëse aq të thellë e të pasur, e ka dhe e mban në pëllëmbë të dorës… Sigurisht për të tjerët.

Një shpirt që endet në amullinë e të përditshmes. Një përditshmëri gri që endet në qiellin tonë të sosur, diçka që mjegullon mes banalitetit dhe intrigës, butaforisë së fjalëve dhe baltovinës së mjerë të varfërisë ekstreme – ndonëse mbjellë me vila, në një vend interesant për të vetëdijshmit që nuk e njohin dhe një çmendinë – për të pavetëdijshmit e tromaksur… Shpirti, nënvetëdija, janë jo pronë e një njeriu të veçantë, ose të një njeriu perëndi, por pronë e të gjithë njerëzve normalë dhe anormalë. Nënvetëdija e Visar Zhitit është si gjetje kozmike! Të gjithë do të bërtisnin në forma groteske që ta linin këtë gjetje nën tokë, të digjej në zjarrin gjigant shpirtëror dhe pastaj t’i vërsuleshin botës me urë zjarri në dorë. Por zjarri i shpirtit nuk djeg, ai vetëm ngroh. Pra nënvetëdija qenkej zjarr aq i dobishëm edhe kur bëhej fjalë që ta përfytyroje si djegie të pamundur kozmike, bëhet fërtele në përditshmërinë e molepsur. Por kaq është mjaft pak. Shumë nga librat e Visar Zhitit burojnë nga ato që ka përtypur gjatë viteve të burgut, nga vargjet e krijuar dhe njëherësh të mësuar përmendësh, sepse thjesht duhej të mos linin dëshmi për riburgim. Mjaftonte që brumi të gatuhej me zjarrin e nënvetëdijes. Një shikim në dukje i zakonshëm, mbetur i freskët, sikur sapo është shkruar, pa përfillje të kohës. Ky është zjarri i Visar Zhitit. Kush nuk e njeh fizikisht mund të mahnitet me këtë mrekulli, por gjithë ata që e kanë pranë jetës së tyre, që flasin, që hanë e pinë me të, që ngrohin duart dhe mëkojnë zjarrin e tyre me atë të tijin, bëhen më të fuqishëm, më të mirë e më të ëmbël. Ky është, ndërkohë edhe burim i shenjtë.

Njerëzit e kësaj toke kanë receptorë të mrekullueshëm: e ndiejnë ku është e bukura, e mira, jeta që kërkojnë, për ta njohur atë edhe më thellë; ndaj dhe e lexojnë Visar Zhitin. Aty është zjarri i madh e i fuqishëm i Kadaresë, pse jo edhe dhjetëra zjarre të tjerë. Por ky zjarr shpirtëror i Visarit ka një të veçantë: ka kaluar nëpër kalvarin e Krishtit dhe ka flijuar vijimësinë e tij si një sakrificë e skajshme që zakonisht e bën vetëm një Shpirt për Shpirtin. Kjo dhembje e padurueshme për shpirtin është dritë që përcillet dhe do të jetë e tillë edhe për jetët e paardhura. Cila fuqi mund të na ndihmojë që ta kuptojmë këtë? As ai çast kur Sebastiano Graso nga Milanoja pyeste për të verifikuar gjëmën e ndodhur dhe vihej përballë murit të mekjes sime. Çfarë i kishte ndodhur Visar Zhitit, e kisha marrë vesh apo jo? Dhe unë s’dija kurrgjë. Kjo gjendje e fshehur kur zjarri po digjte edhe shkretinat, më sillte ndërmend faktin që asaj dite kur qe vrarë im bir, unë isha «i fshehur» nga bota, çuditërisht pa ditur kurrgjë, sepse kumti i mortit ka tjetër magji, ka tjetër fuqi dhe është një mistikë më vete. Edhe aty digjej një shpirt njeriu dhe nënvetëdija e merr në mbrojtje të pambrojturën e mundshme, atë që s’duket përvëluar më keq, por do mbajtur me përkujdes të rrallë. Është mençuria e perëndisë që tjerr jetën kësisoj, në të gjitha format e përfytyruara të ekzistencës. Ndoshta dhimbja mund të vijë në formën e buzëqeshjes. Se mund të vdesësh edhe nga tronditja… Ai është veshur me këtë zhgun dhe s’ka pse hiqet i madh, por s’ka pse hiqet edhe i rëndomtë. Ç’tip qenkej ky njeri? A mund të vdesë ai pa pasur as dyshimin më të vogël se njerëzimin po e plak dhe do ta vdesë vetëm ndjenja e tërbuar e madhështisë? Ndërkaq ky betim na mbetet në mend, sepse kemi ecur me Visarin mendërisht në udhët e nëndheshme të Shqipërisë tjetër, në galeritë e zjarrta të Spaçit dhe jo vetëm të tij! Ne jetojmë me këtë dhimbje të thekshme, eh, ajo është edhe dhimbja jonë, e të gjithë njerëzimit. Visar Zhiti shkrimtar e poet, psikolog dhe filozof na i mjekon plagët me kujdes të përsosur, duke na i fashuar, buzagaz e pa përqeshur askënd, pa cinizmin e tmerrshëm që miliona njerëz e kanë bërë stoli e talisman, por gjithnjë me një dhembje që natyrisht të prek. Të prek shumë. Ndaj dhe zjarri i tij nuk shuhet e s’ka për t’u shuar kurrë.

Visar Zhiti sikur na thotë enkas: po, unë kam vuajtur dhe u betova një ditë, në nëndheun shqiptar se kjo vuajtje e lemerishme do të bëhej dritë. Se nuk ishte vetëm mundimi i pashpirt i një njeriu të vetëm, por i mijëra e mijëra njerëzve, një nënvetëdije që do të ndizej zjarr vetiu dhe ky zjarr magjik do të mbetej i përjetshëm, i gatshëm të ngrohte edhe shpirtin më të vogël e të humbur diku në labirintet e padukshëm të kësaj bote që tretej pafund brenda vetvetes, si një pikë përjetësie e botës, duke e ndjerë edhe rrezikun e zhdukjes. Dhe aty bëhej fjalë me këmbëngule vetëm për dashurinë njerëzore, se ajo ndjenjë e ruante zjarrin e nënvetëdijes së amshuar, edhe brenda përbindshmërisë së rroposur të vuajtjes së shkaktuar me qëllim. Po edhe për dashurinë nuk të lejonin të ushqeje mbrojtjen e flakëve. Edhe në ato thellësi, hone e gryka, në fundet e hirta të materies mund të kafshoje veten me tërbim, mund të fluturoje në qiellin e zi të hapësirës së padukshme dhe të mbeteshe në fronin pa fron të babëzisë së pashpjegueshme që t’i shkakton plagët me vetëdije të lemerishme. Diagrami i brendshëm dhe krejt dramatik i së keqes, shenja kuneiforme të pashpirtësisë, simbole të vrazhdësisë që s’e pranon zjarrin dhe gëlon me tërbim në terr…

Ku e gjeti energjinë Visar Zhiti, energjinë që realisht e ka çdo njeri, por që në jetë e mendon veç punë të Zotit, por nuk ka kontakt me të, nuk e sheh e s’e dëgjon, e çmon si dhuratë të çmuar por asnjëherë nuk bindet se është dhuratë që e ka nën zotërim, të cilën e sundon dhe s’e përdor kurrë për të sunduar të tjerë. Këtë profeci nuk e di edhe ai dhelparak që e ka mësuar ekzistencën por nuk ia njeh thelbin e së vërtetës! Janë fatlumë ata që e dinë se ky burim i padukshëm vjen tek ti vetvetiu dhe me hap të pandjeshëm, duke u ngjizur thjesht e pa përplasje, duke u bërë bashkudhëtar i përjetshëm i shpirtit tënd, i nënvetëdijes, i cili kur nuk njihet është thjesht një kaos ku lëvizja brauniane, e çrregullt e energjisë, e rrit më tej kaosin, fijezuar dhe endur në mijëra hollësi e thekse, në një sintezë të habitshme mendimi dhe kërkese natyrore, si nevojë e motiv shpirtëror, që krijojnë besnikërisht një tjetër mundësi të jetuari, të hapërdarë, të pakapshme, të ndërprerë prej vogëlsive të dhimbjes e të gëzimit, me një ndjeshmëri të paskrupullt dhe legjitime por gjithnjë të vogla, të imëta dhe habitërisht të domosdoshme.

Visar Zhitin e këtillojnë epik dhe lirik, një shpirt që digjet, një zjarr i tillë si ai, a mund t’i zotërojë të dyja këto cilësi të jashtëzakonshme të nënvetëdijes së sakrifikuar për të qenë e të tjerëve dhe në harmoni të përsosur me ligjësitë e krijimtarisë dhe të nëntokës. Ai mund të takonte dikë, të panjohurin e njohur që vinte nga larg tek rrinte para Rognerit në shi dhe, edhe pse që prej 15 vjetësh i shkojnë pagesa në Shtetet e Bashkuara, ku jeton familjarisht, një rrogë e plotë si këshilltar ministrash në Tiranë dhe pare të tjera si konsulent bordesh po këtu, dhe ja që ende s’kishte blerë dot një ombrellë dhe, ndërkohë, po më çante kokën me qejf të madh, duke më kumtuar se kishte ardhur ca ditë me «pushime» vetëm «për gjuhën e bryllët e të rrallë shqipe» dhe vetëm për të! Ashtu si dukja dhe mosdukja e të vetëdijshmes me të nënvetëdijshmen te njeriu, qëndrojnë në thellësitë e karaktereve të pavëna re, që të lënë përshtypje të allasojta! Shpirt që duket efemer por që mbart sekretin e krijimit. Ai e dashuron jetën e tij, e urren po aq, këndellet me fjalën e jeratisur në boçen e fshehur me shpuzë, duke fshirë pikën e lotit, duke thyer duart e atij që ia ka qepur jelekun e ngushtë pranverës, ndërsa gjinjtë e fryrë nga e reja e virgjër që çel, fsheh buzëqeshjen në cep të qepallës. Shaka me fjalën, me brumin e saj, duke kulluar të vërtetat e bujshme në sitën e padurueshme të jetës. E futin në këllëf jetën dhe njeriu nuk komunikon, por shpirti ama vijon të digjet madhërishëm dhe me aq prekshmëri të fisme. Është i përpiktë Visar Zhiti, ndonëse dashuria e tij njerëzore s’ka të bëjë fare me farsat, harresën, por me tronditjet që bëjnë epokë, elegancën e tjetrit, poezitë e thella që rrjedhin bollshëm plot madhëri e zgjatime të ngrohta flakësh, që përkthehen plot ëmbëlsi një natë dimri në shtëpinë e Hajnrih Bëlit, në Globus ku thureshin dhe zhvisheshin lakuriq tragjeditë e Shekspirit, në një monument të Shvejkut dhe Havelit, nën tronditjen e madhe të së qeshurës që shkakton Don Kishoti dhe vetë Servantesi. Këto madhështi bote, edhe kur vijnë nga Dostojevski, Kadareja, Tolstoi apo Hygoi duken të paprekshme dhe njëjtësohen me shpirtin e tij të zjarrtë. Kuptime të tjera, largësi të mëdha, ulërima që theken në zjarrin e tij, përmbushje rastësore, mërzi të shtjellura në vargje të hekurt plot lirizëm magjik, fluturime të Pindarit që s’kthehen kurrë në vendin e nisjes, dashuri plot ëndrra, qëllime të zbrazëta por ama fisnike, lumturi fatkeqe që shemben rrugës, drithërima të mahisura me tërbim, pamundësi që ndjekin fatin që do e vjen apo që do dhe ikën, largohet… Po trishtimi, trishtimi që vdes dhe ngjallet brenda çastit te njeriu i plotësuar ku tretet? Po përkujdesja e çalë që kthehet në pamundësi, a nuk bëhet brenda çastit një prekje e madhërishme? Se të duash njeriun ashtu siç është, ëndërr dhe realitet – një mjegullnajë e paparë, a nuk kthehet në ashpërsi fatale dhe aq ngutshëm e përdhunshëm të ardhur në magjinë tënde krijuese. Projekte që herë ndryshken dhe herë sjellin ankth, shqetësim, që bëjnë rokadë me të pavërtetat dhe ngujohen si zjarr dashurie. Kataklizmo shpirti dhe egërsi shfaqjeje. Besim te mundësia e pamundur gjer në thelb të nënvetëdijes, sepse gjithçka ndodh brenda individualistit, çartjes së tij të kobshme, brenda të puthurës së zjarrtë, të puthurës që e kthen njeriun me këmbë në tokë, që e djeg si flutur dhe e bën papritmas gjeni. Visari, ky visar i kombit tonë, brenda harresës së kohës gjeti dashurinë për njerëzit, por jo duke çuar ndihma me mushka e gomerë, siç bëjnë disa bujtës të përkryer të mendimit, të filozofisë dhe të kritikës edhe të mundimit të përditshëm njerëzor, përmbushur me një dhembshuri që udhëhiqet besnikërisht edhe nga idealet dhe që e shohin jetën e përditshme si një monotoni të lavdishme. Prirja e Visarit si shkrimtar dyndej ta zhbironte këtë fshehje gati femërore edhe pse në dukje mistike, edhe pse të përunjur para dobisë, por me kreshpërim dhe indinjatë, duke anashkaluar vulgaritetin e çdollojshëm e të habitur, të paraqitur me dukje tërë tronditje të kapërthyer keqas. A i duron dot Visari makutët dhe makutërinë? Kurrë. Po delenxhinjtë e mjerë, edhe kur vijnë me toga politikanësh, gjyqtarësh, ministrash dhe drejtorësh? Po as batakçinjtë, që i hipin kalit së prapthi, as injorantët që ecin kryelartë si pemë pa kokrra që janë, as hipokritët e mjerë (se hipokritë jemi nga pak të gjithë!), as të dehurit nga pija dhe lavdia, as perversët me të cilët bota e sotme është mbushur plot e përplot, as të vetëkënaqurit e tmerrshëm të cilët ia kanë vënë kazmën me kohë njerëzimit, as hajdutët që gëlojnë në këtë shoqërinë tonë duke gjalluar edhe flakët e shpirtrave që digjen, pa le kriminelët e bujshëm dhe ata me frak, pa menduar për lakmitarët… Një galeri e pafund. Dashuritë janë gati të përfundojnë në çmendinë dhe Visari këtë e di mirë. Zhgun të rëndë ka hedhur supeve. Një tis trishtimi duket se e mbyt, një dhembshuri e tjetërfartë ia kthen fytyrën vetëdijes, nuri burrëror i përjetshëm e rrëqethës e provokon çdo çast dhe drita, drita e çmendur e vjeshtës së moshës së tij xiglon nën peshën e zbrujtur të vranësirave. Gjethet e zverdhura bien mbi lulet e thara, shkruan ai në një nga poezitë e tij. Dhe ne që e lexojmë e ndjejmë thellë nënvetëdijen që i digjet duke na dhuruar hirin e pavdekshëm! Njohës i mrekullueshëm i vetmisë tronditëse, një sjellje delikate e përkorë, po edhe mik i paftuar i trishtimit të kujtdo. I ka tiposur këto plot figuracion në meditimet e veta, i ka ledhatuar botës që përshkruan faqet dhe supet e rënduar nga mjerimi i skajshëm. Dhe betohesh për të dhe dashurinë e tij tunduese. Poet i zhgënjimit të thellë, i elegancës së mundimit dhe i nënvetëdijes. Çdo dridhmë njerëzore të emocionon, të mbush me hidhërim, të ngashënjen dhe të provokon me braktisjen e rëndë, me një shndërrim të përshpirtshëm dhe krejt egoist, sa që të vërtetat bëhen më të arritshme mes përshkrimeve të holla, metaforave që nuk ndihen kurrë keq, lakuriqësisë së paturpshme, ndjenjave që fishken-thahen-bien-ngrihen-lodhen-zgjohen-vdesin-ngjallen… Visari na jep një tablo aq vulgare sa na mbush me urrejtje, na tronditin me fitimin e pashpirt dhe ngre ideale mbi flakët e zjarrit të nëndheshëm, të bukur dhe krejtësisht të pavetëdijshëm. Është njeri i madh dhe na thotë me plotgojën edhe pse farmak prej hidhërimit: Sa e bukur është jeta… Përdëllim i mrekullueshëm dhe i shenjtë…

SARANDA – QYTETI MË ME DIELL NË EVROPË

May 16, 2016 by dgreca

PESË ESE PËR TURIZMIN/

Ese nga Xhevair Lleshi/

Nganjëherë gjërat fillojnë vetëm pse të do qejfi. Ndoshta je nisur për një udhëtim turistik edhe ti si puna jonë dhe sa ke bërë kilometrat e parë ke ndeshur një gjë të bukur e të veçantë, zaten ato dy përcaktime plotësonin njëri-tjetrin. Shkaktari ishte Sefer Bodini shoferi i dytë dhe pronari i autobusit që po na shëtiste nëpër Evropë. E meqë verës merrej me turizëm aktiv, në kohën e lirë (mendo: koha jonë pothuaj e gjitha ishte e lirë!) i përkushtohej diçkaje tjetër. Kështu që i morëm gjërat me radhë e, sigurisht të ndjekura nga kujdesi për të mësuar ca të vërteta që duhen thënë, patjetër duhen shprehur, se mbase bëjnë diçka, lëvizin. Se mbi të gjitha nuk kërkojnë pare, por thjesht kthim të vëmendjes, ndryshe atë që quhet kujdes! Po të duash, thoshte Seferi, në moshën e burrit të ri që ka marrë drejtimin në lartësitë serioze të jetës, unë e bëj hallall, i shohim të dy, duke e shëtitur vendin, se aq jemi, një pëllëmbë vend. Është e zorshme të mendosh për një qytet që s’e ke shkelur ndonjëherë, po ato qendrat tona për turizmin janë si buka me djathë. Kërkon qytet me lule? Mendja të shkon te Përmeti, po hajde të lutem, shkojmë në Përmet dhe çfarë të tregoj, të të vijë keq që ke lindur, domethënë që je i shtrënguar ta shëtisësh vendin tënd. Ehu, e di, ka turistë që nuk e vënë re rrugën e keqe, mjaft që ta shikojnë atë, ta shkelin. Se lule mund të gjesh, qëllon që gjen edhe në Tiranë. Edhe në Sarandë, edhe pse aty ke shkëmb e shtëpi, shkëmb e pallate dhe… det! Një magji më vete është deti. Dhe mos harroni se për të vijnë aty njerëzit. Edhe për diellin. Se është vendi më me diell në Shqipëri e në Evropë. Magji e rrallë, por hajde shkele të lutem: lashtësinë (Onhezmin e dikurshëm, të vjetër!) e ka futur në një zgëq, që ec ta gjesh, sepse asgjëkund nuk shkruhet, s’ka lëvizje me drejtim, shkelur me prepotencë nga një pallat shumëkatësh që fsheh detin dhe diellin e nga ana e sipërme nga një hotel i ardhur nga fshati… Mos harro: jemi në Sarandë! Të rruat rruga që ke bërë. Pastaj të vjen edhe inat, të plasësh. Lëre ç’dëgjojmë, e kam fjalën për ato që shohim dhe pastaj përjetojmë një ndjenjë të hidhur, madje kjo na mbetet si shije që duam ta largojmë. Po pse, pse të gjitha këto? Se ja: e para rrugë për në Sarandë është qafë Muzina, një vijë e hollë, që hidhet e përdridhet derisa del në vendin ku të puth tjetër evá, tjetër pamje dhe poshtë të pret «Syri i Turbulluar», sa befasues edhe i tmerruar…

Ja tek vijmë në Sarandë dhe gëzohemi, sigurisht. Se ti dhe shumë të tjerë jeni të kënduar dhe i doni gjërat të shkoqitura: hyr në qytet dhe të mbërthen një panik i zbrazët, i lodhshëm. Është paniku që të shkakton arkitektura. Krejt pa dashje. E them sinqerisht, se edhe me mua kështu ka ndodhur dhe ndodh sa herë vij këtu. Panikun vetvetiu ta shoqëron mëria. Mëria me kë dhe ndaj kujt? Me shumë gjëra, ndoshta edhe me ato që ke lexuar atë punën e trajtimit të veçantë të qytetit! Këtu s’ka as parqe, as lule, as rrugë. Ah po, ka diell e det. Të qofsha falë! Se këto që po themi për atë të shkretë diell e det po i themi, apo jo? Na mbiu «e keqja» në gojë. Dhe kush flet keq, keq gjen! Fjalë popullore, por që s’ka vlerë në Sarandë. Deti është një blu e allasojtë, e thellë, një magji që të përpin. Më në fund arrin të dalësh nga pështjellimi i qytetit, se zorrët të kanë ardhur te gryka. Më tepër nga inati. Se arkitektët sikur kanë qenë në garë që kush e kush ta fshehë më tepër detin, margaritarin e çmuar. Ti s’ke ardhur në Sarandë të ecësh kuturu nëpër rrugët e ngushta, por të kthesh kokën o majtas, o djathtas për nga deti! Pastaj shpreson t’i fshihesh diellit, por s’gjen dot mundësi. Se është si puna e asaj fjalës «hall me buaj e hall me qe!»… Dhe pastaj hedh sytë nga shkëmbi dhe meteorët që sikur bien nga qielli i sertë ose i lëmuar, për të parë më tej një tjetër katrahurë që del drejt Ksamilit. Hidh të hedhim. S’ka sinjalistikë. S’ka rregull. S’ka gjelbërim. Me këtë vend kanë bërë si kanë dashur, duke tororisur ato. Ah, nuk e dija, këtu, duke qenë poetik ka shpërthyer poezia! Domethënë më shumë andralla, më shumë gëzim. Njëherë në Butrint më morën për budalla. Pse? Sepse kërkoja që treguesit të ishin në vendet e tyre, kur m’u kthye njëri nga pritësit: ej, je i trashë ti, apo bën vet kështu. Eja, mavri, eja të hash drekë, se mbaron dhe ngelesh pa të. Sigurisht në Butrint trapi për të dalë matanë është aty, rruga e hollë vjen ngadalë e nëpër tym, më shumë me pamje nga shtëpitë se nga deti. Po deti, deti ku është? Se ne aty e kemi mendjen dhe mezi presim. Kurse në Sarandë sikur e kanë bërë me fjalë të ta fshehin detin!

E di, mund të hysh në qytet edhe pa fjalë, pa poezi, pa pikën e kërkesës dhe pastaj mund të thuash «pashë dhe ika!» siç ndodh rëndom, mirëpo mua s’më lë mëria ime. Kur ia them vetes, ua them edhe të tjerëve dhe pastaj kur vendi do jetë në duart e një hundëleshi ( se patjetër një ditë do bjerë në ato duar!), që t’i kthejë gjërat si duhen, këtë do ta shohim. Se, ta dini prej meje, këtu ka dalë djalli nga shishja! Hajt fute prapë po munde! Në Sarandë sot je në një ballkon shkëmbor të mbushur me shtëpi. Xhungël. Pale edhe shkëmbi natyror është prishur, edhe ai është mbushur me shtëpi. S’ke ku hedh kokrrën e mollës. Edhe po të vije nga Llogoraja po nga kjo pikë do hyje, se e kemi ararét të mos i biem nga Shën Vasi-ja, ku fryn pak erë, por që nuk trondit asgjë. (Edhe në gjuhë mohimin e kemi me të tepërt, edhe me nuk edhe me as.) Aty në qafë Gjashtë, kur hyn, kërkon të përplasesh me atë që ke kërkuar tërë rrugës. Ndonjëherë edhe mundesh, por megjithatë kur ke diellin nuk merakosesh edhe aq. Se këtu je në vendin më me diell në Evropë. Le ta përshëndesim këtë fakt, të paktën. Se ja, vajte në hotel. Varet ku je, në cilin hotel. Ka mjaft rëndësi, se varet nga xhepi, nga dëshira e papritur, nga mospërfillja e gjërave të vogla. Tek e fundit, janë ato, gjërat e vogla, që na prishin punë, përpos arkitekturës së harruar e të përçmuar, sidomos nga pushtetet që vijnë e ikin, gjithë kohën me duart në xhepa dhe me sytë nga buzët e tjetrit: pale ç’do thonë. Kur them gjërat e vogla kam parasysh çarçafët, dyshekët, jastëkët, dhoma, ajrimi i saj, pamja që të mundëson, uji, dushi ose vaska, televizori jo si mobilje, frigoriferi, pastaj banja, shampoja, sapunët dhe plot kërkesa të tjera. Dhe duke zbritur në restorant se si të mbyt aroma e gjellës dhe si të shpifur që jemi, thirrjet tona reklamuese i shoqërojmë me britma: janë gatime të vendit! Ose: janë kombëtare. Pale kur shtojmë edhe «mesdhetare». Dhe nën shoqërinë e sa e sa të papriturave je ulur në tavolinë, mbulesat e të cilave i ka djegur o duhani, o një dorë e pastërvitur dhe për kiamet se i ndërron njeri, pasi «stina» e ndryshimeve ende s’ka ardhur. E mbledh veten, nga frika se mos e pësoja si ndonjë nga ish kritizerët e letërsisë. Mund t’i trokisja në derë Vullnet Matos dhe gjeje shërimin. Ai të paktën të jep libra dhe ti ke ku e përplas kokën. Se mos, kush e di sëmuresh në Sarandë dhe kërkon ku të vish në vete. Mirë që nuk na është sëmurur njeri, thuaj. Se, e di? Edhe sëmundja mbrohet nga vetvetja. Po erdhi, pastaj, gjej vend e futu. Në ambulancë? Në klinikë? Në spital? Ku? S’e di. Të paktën në tabelat rrugore nuk i gjen. Unë nuk gjeta dot pallatin e kulturës në Ksamil ku qëndron i fshehur prej syve të botës kompozitori Limoz Dizdari. Po pse i fshehur? Po ja, e bleu për 99 vjet pallatin e kulturës dhe tani i fryhet një të forti dhe i thotë «Ik», boll ndenje. Po unë, si, ç’ka ndodhur, pse, ç’është kjo hata… Ose më keq: e di që ne na pëlqen të themi se «në Shqipëri jemi!» dhe qeshim. Kaq e thjeshtë të jetë? Pse jo?

Ne po flasim për turizmin, ku shteti bën detyrën e tij dhe ne që i përcjellim bëjmë tonën. Ne, miku im, nuk kemi kulturë. Domethënë nuk kemi kulturë shërbimi. Ne, e zëmë se jemi kamerierë dhe të përgjigjemi me hundë, pa kokrrën e mendjes e të kujdesit, me ndjesinë e të «fortit», të beut, të tangërllëkut, krejt fshatarçe. Do trokasësh në ndonjë derë të fisme? Po mirë, bëje, por mua që vij nga larg, më duket sikur i ka prerë një sharrë e janë një format. Se ja, më gjej një vend më të bukur se Saranda? Komani? Berati? Kruja? Valbona? Thethi? Apo Gjirokastra? S’ke si shan se të thahet pështyma në gojë pastaj. Lum ne që i kemi dhe mjerë ne që po ashtu i kemi! Hall mbi hall. T’i kesh, sigurisht që bukur mirë, por ato të uruara duhen mirëmbajtur! Ty të qesh syri dhe të bëhet shpirti det kur nuk gjen një copëz letër, madje as një bisht cigareje, ku shkelim vetëm ne, turistët! Por e di ti që më së paku njeriu pështyn në facoletën ose shaminë e tij, se njeriu nuk bën skena me nxjerrje këlbaze plot zhurmë e sëkëlldi, por hiqet mënjanë, ose shkon në banjë dhe kurrë (po kurrë ama!) nuk pështyn rrugës, as në natyrë, as kruan hundët dhe as lëpihet tek e fundit. Ti i do gjërat troç. Po ec o me mua! Shkojmë bashkë. Madje gjej një edhe me një fisnikëri të rëndë. Kush jeni? Brutal tek zoti. Por mund të thoshte edhe: kush je ti? Ti çfarë, do t’i thuash se kemi ardhur të bëjmë një … Asgjë. Rri më mirë. Ngroh vezë, more vesh. Ti vete në hotel dhe nuk gjen dot një fletë palosje, nuk gjen guida në gjuhë të huaj, alternativa kulturore për t’u vizituar, harta, ç’të të them. Ç’duan? Pyet ai, i ziu me bojë, si i ngarkuar, domethënë si rrogëtar diku. Të njeh? Jo. Epo, ik e pirdhu thuaj, ç’pret! Dhe e keqja e lë derën të hapur dhe dëgjon barsoleta të gjëmimshme: thuaj një fjalë o Tërmet, se këtu ti je mbret! Mbret dhe pasha si ty Saranda nuku ka! Barsoletë dhe këngë. Se Tërmeti është emër njeriu, do ketë lindur asaj dite kur ka rënë tërmet dhe të ziut fshatar të tromaksur ajo fjalë i mbiu në gojë dhe i vuri emrin djalit! Tregoje bukur këtë dhe do qeshin njerëzia, turistët, de! Po le të qeshin, ç’ka! Do qeshin, se në mikpritjen tonë të sotme nuk e sheh më, dhe s’ke ç’bën, po do thuash fjalë të urta gjirokastrite: nuse m’i ngri ato vetulla, se s’kam ç’t’i dua ato petulla!…

Është njëlloj sikur në Sarandë të të presë Vullnet Mato, poeti, shkrimtari, botuesi, i cili s’di pse e ka hobi punën për të folur rreth magjisë së saj. Po se vetëm magjia ka mbetur, se të tjerat janë gllabëruar. Fjalët e bukura duhen, kurse detin dhe diellin (i paçim me jetë!) i kemi ne, domethënë ata, pushteti, drejtoritë e ashtuquajtura rajonale që merren me drogë, merren Balilët, krushqia dhe miqësia e malultë me detin dhe deti pastaj (bashkë me diellin) s’bëjnë dot prokopi! Oj, dashke si në Split, si në… lëre më mirë se s’ka as lezet. Ne edhe i hamë, edhe ua kërkojmë të tjerëve se ç’i bënë. Kuje e zezë! «Kuja» del në korridor me gotë rakie në dorë, e gjatë, ezmere, e lyer, e vrenjtur, sikur ta kishte zënë për gryke qoftëlargu dhe të hidhet në fyt se si e ke hallin, se ku më gjete e ku më pe, se ma bëtë shpirtin zeher, se po shitemi badihava, se… ç’të të mollois! Furia e dëshpërimit i ka lezet të ndershmit e jo batakçiut. Ore, dihet pastaj, të vjen të vjellësh e jo për të shëtitur në vende të largëta ku bukuria bën majë e të jep shpirt. Them se do të bënim diçka tjetërsoj, kupton? Jo, po qyteti juaj i artë! Përralla me mbret. Të duket sikur kurvëron gruan tënde, ja çfarë. Sikur masturbon dhe për këtë merr vazhdimisht viagra! Qelbërsillëk. Urrejtja që këtej e ka origjinën. Më vjen të plas, por ama turistët qeshin. Qeshin se s’qajnë dot. Kurse mua më vjen keq. S’e dua veten. Janë thjesht gjëra aq të vogla e që s’të hyjnë në sy, gati si ai pluhuri që s’duket gjëkundi: pecetat?, pak si e pa fshirë?, e shtrembët?, të palara?… Mos more! Nga na dole ti? Ah, po, qenke dibran! Po punë e madhe! E kujt i plas?! Me Vullnetin, njerëz, mos u mërzitni, i flet shpirti poetik. Mos thoni kurrë që ju kanë plasur buzën. Se ndryshe lë edhe portalët e tij të shumtë për Sarandën dhe ju s’keni ku të gjurmoni më burime…

Them shpesh me vete që gjërat e bukura t’i ruajmë dhe për këtë ka disa mundësi: o t’i mirëmbajmë me sa më pak shpenzime, o t’i ndreqim nga pak (pa i bojatisur kurrë!), përndryshe t’i lëmë në hallin e tyre. Rrëmujë hesapi. Dhe lulëzon injoranca, kuptohet. «Zhvillimi» i këtij lloji është simbol i një kulture të prapambetur. Se njeriu i ditur gjen simbolin, të veçantën dhe atë e bën nuse, e vesh, e zbukuron, e mban në pëllëmbë të dorës, se, tek e fundit, njerëzia për nusen kanë ardhur, jo për ty! Mirëpo kush ha pykë. Ndërkaq unë e lë pak mënjanë Seferin, shoferin e dytë dhe pronarin e autobusit turistikë (në fakt i një shoqërie turistike me disa autobusë!) dhe më vijnë në mend takimet e mia të para në vitin 1993, teksa prisja në Sarandë dy njerëz të huaj, italianë, Ettore Setten dhe Vito Anselmi. Erdhën me një skaf të madh dhe e ankoruan në përkohësisht në Sarandë, sepse në kthim do t’i priste në Vlorë, se Durrësin e përfytyronin. Erdhëm së pari në Syrin e Kaltër, tashmë të turbulluar çuditërisht. U mrekulluan me Butrintin dhe me Syrin e Kaltër. Si Saranda ka plot, thanë, por seç ka një gjë të veçantë: duket si ato vajzat e turpshme! E bukur: mbështetu te thjeshtësia, që e mbron bukurinë natyrore! Pastaj mos harroni, ishim në vitin 1993. Thua të ndihej aq e turpshme ato vite Saranda? Unë për vete e besoj. Dhe në Syrin e Kaltër zonja Anselmi nuk të linte të hidhje edhe një cifël të hollë në atë mjedis! Pa shiko, sikur ta ndjente ku fshihej mrekullia, dhe kërkonte vetëdijesim. Unë i përmend gjithnjë këta dy personazhe, por s’mund të mos them atë që gjetën në Vlorë: «moj Vlorë e bukur në gropë, u çmendtë ai që të ka fshehur poshtë!» Dhe kur u thamë se të tilla qenë vargjet popullore të një kënge Setteni shtoi se ku i dihej, mund të kishte mbërritur kënga deri tek ata! Mos kërkoni më tepër. A e ruajtëm ne brishtësinë dhe thjeshtësinë e Sarandës? Jo. S’mundëm ta ruanim dot prej bishave! E nga na erdhën bishat? Apo bisha ishim vetë? Ku janë muret e lyer më gëlqere? Ku janë amvisat me përparëse dhe llërë përveshura? Ku janë ato pastërtoret si drita që s’bien në sy? Ku janë fshehur qoftë edhe xhirimet e vjetra që të vijnë pranë e të ndihmojnë për të perceptuar të thjeshtën e çmendur që e duan aq shumë ata që e shohin një gjë për herë të parë?… Dikush, ndoshta, do ta gjejë tharmin që bën përshtypje mbi të zakonshmen! Pse jo, mund edhe ta shembin pa pikë emocioni gjithë të renë e ndërtuar shkel e shko, e cila mund të ishte bërë jashtë qytetit, në lagjet e reja, në qendrat e reja shumëplanëshe e shumëfunksionale! Pra, një kthim në identitet. Tek Saranda e thjeshtë, ajo vajzë e bukur e jugut, ku bënin e do të duhet të bëjnë majë (po përmend si shumë shprehjen e shkrimtarit Roland Gjoza, – edhe ky më duhej tani!) dyzet shenjtorët. Si dyzet ikonat e mrekullisë shqiptare: të zbulohet dielli, ikona e parë dhe deti i magjishëm, si ikona e dytë! Kishat, mistika e tyre, poezia, këngët, dritat, fshati që e rrethon me prodhimet e veta, me hajen e shijshme të Sarandës, me frutat dhe mishin e saj fantastik, ngaqë meraja e bagëtive është e tjetërfartë. Mirëpo, ndërhyn me të drejtë Seferi, këto duhet t’i shohin me sy, t’i gjejnë nëpër tavolina. Eh. Gjë trishtuese. Por ç’të bësh, më të bukur se kaq s’mund të gjesh dot. Në mos është, krijoje! Le të jetë e vjetër sa të dojë. E mbushur me ikona. Por mbi të gjitha e kthyer në identitet. Të kthesh në gërmadhë gjithë këto miliarda që kanë përdhunuar gjithçka. Kur të futesh nesër në Sarandë të thuash se ja te qenka ajo vajza e thjeshtë, e mrekullueshme, perla e Mesdheut, Saranda ime, jotja, jona, ja! Shikojeni, shijojeni dhe në vendet rreth e qark do të gjeni pyje, pyje, pyje, parqe, parqe, parqe! Më tej, lagje të tjera, të jashtme. Dhe ju do të shihni një njeri të vogël që merr e jep me lulet, të çon në Onheizm, të fut në kishë, të kthen ngado me fytyrë nga dielli dhe deti i mrekullueshëm… Kaq. A nuk mjafton? Sigurisht kaq duan të gjithë.

Tiranë, më 14.05.2016

KISHA E SHËN MËHILLIT – SHENJTORI I KATËRT

May 5, 2016 by dgreca

BERATI DHE TRIDHJETË E NJË APOSTUJT E TIJ/

Tridhjetë e një ese nga Xh.Ll./

Ese nga Xhevair Lleshi/

Basti ynë u vendos në çastin e fundit. Ai që do të mundej do ta pësonte duke pirë një shishe verë plus! Po, nga vera e kantinës Riko në Goricë, pasi Landi ka edhe verën më të vjetër, sido që Zoi Kumati, që tani rri i degdisur andej nga Lioni e Parisi, e sjell ndërmend (vetëm kaq) por jo se merret me verërat. Me mikun tim piktor u takuan në Rogner, pimë një kafe dhe unë ia kujtova që për të parë një qytet të rrallë nuk mjaftojnë edhe javë të tëra. E pranoi sfidën dhe ne do të niseshim një mëngjes me shumë diell e dritë të vesuar prilli. Makina dhe shoferi ishin gati. Ne do të rrinim të dy pas, me shpresën se nuk do të ngopeshim duke folur rreth asaj që na priste. Por, miku im piktor, s’ma vari, vuri kufjet dhe më tha se kishte përgatitur sipas mënyrës së tij njëqind fraza në anglisht, të deklamuara nga aktorë të vërtetë anglezë me një diksion dhe ritmikë të përsosur, kështu, me të mbërritur në Berat, do t’m’i thoshte tëk e tëk e tëk pa bërë asnjë gabim. Ai u krodh në anglishten e përcaktuar si detyrim personal, ndërkaq mua më duhej të vizatoja mirë me mend planin e vizitës. Ku do të ngecte si miza në mjaltë, që sigurisht s’e kishte të parën herë që vinte në Berat? Eh, në të vërtet do doja që këtë vizitë me bast ta bëja me Roland Gjozën dhe t’i hipja me të kalit të përrallës, e t’i tregoja ato që as mëma e tij s’ia ka treguar ndonjëherë. Për mua ka qenë gjithnjë mundësi dhe një marifet i vogël të mësoja pikat më të nxehta e të padukshme të këtij qyteti që u bë imi falë këmbënguljes, dëshirës dhe dashurisë. I pari që m’i futi fitat ka qenë Todi, mjeshtri i muzeut, ciceroni i famshëm që në rininë time të parë. Dhe, nuk kishte si Todi ynë. Dinte të mbërthente zjarrin me dorë dhe ta mbante shpuzën e rrëfimit ndezur gjithë kohën. Është e tepërt të them se xha Todi vdiq ndanë një sokaku në Mangalemin lindor dhe nuk e kapte njeri me dorë nga frika e ndonjë sëmundjeje ngjitëse. Prej tij i mësova misteret e Beratit, që të dalin përpara dhe të zënë pritë papritur, aq sa befasia të mban frymën dhe ti mbetesh si një budalla i vogël para tij. Hesht. Bukuri, edhe heshtja duhet, se dihet, me heshtje janë mundur ushtri të mëdha, janë pushtuar Kala dhe… unë tek thirrja e osmanit të famshëm spiun që u ngjit me litarë drejt Tabies… do ta filloja me mikun tim…

Ja dhe rruga prej 120 kilometra nga Rogneri në sheshin «Teodor Muzaka II» në Berat mbaroi. Një orë e treçerek. Shoferi e quante veten kampion. Ndoshta. Im bir, kur sillte Redon Makashin me një Benz tjetërsoj e kishte bërë për një orë, nga teatri popullor në teatrin e qytetit. Por ky do të ishte rekord tjetër. Ndërsa miku im piktor e mbajti fjalën, duke m’i thënë përmendësh të njëqind shprehjet anglisht, deklamuar si aktorët anglezë të regjistruar në një CD origjinale, unë i bëra pyetjen e parë sa për të thyer kureshtjen: A e dinte ai se cili ishte kampioni i botës në njohjen e aromave? A e dinte piktori ynë se rekordi Guinness për aromat (1001 të tilla, sa edhe përrallat e Persisë së famshme) dhe rekordmen ishte Kela Mbuhuri që nuk ia përmend njeri emrin. Është emër i harruar si edhe emri i Nasi Papapavlit që mbrojti kodikët e famshëm dhe ua solli njerëzve sot në duar, edhe pse s’jeton. Ehu, shpirti është mes nesh. Tjetër gjë shpirti, apo jo?! Dhe Kela Mbuhurin e gjeje gjithnjë mbi lule, nëpër bezgat e kalasë, në Tomor e në Shpirag, në damarët e Myzeqesë dhe mbi pllajën e Dumresë. Kudo. Thonë se edhe Alpet i kishte prekur dhe aromat ia njihte. Çudi. Ne të zakonshmëve edhe kishat e një qyteti na duken krejt të njëjta jo më aromat. Ja, e dinte ky se… Do ta fillojmë me muzeun etnografik, i thashë. Të duhet pak tranazh. E di atë tranazhin e ushtrisë «vishu-zhvishu» para krevatit në mënyrë që t’i zërë gjumi shpejt, apo jo? Edhe unë do ta tregoj një nga misteret. Se Berati ka 999 mistere, ta dish. Duhen 999 net dimri që t’i tregoj. Lum ai që ka durim. Por një mjafton në pak sekonda. Një nga këngët popullore qytetare të Beratit (ia këndova, duke theksuar vargjet «ky jeleku i ngushtë në sqetull, iu thefshin duart kush ta ka qepur!» Perlë, apo jo? T’u thyeje duart rrobaqepësve se vajza rritej brenda natës dhe jeleku i djeshëm s’bënte më sot, se gjoksi i saj ishte bymyer nga prilli – me siguri prill ka qenë edhe atëherë kur u qanë me lot këta vargje, ndoshta si ky prill me diell të vesuar sot, teksa u nisëm nga Rogneri i famshëm…) Si do ta bënte piktori ynë portretin e asaj vajze? E kuptoj, më tha, çdo gjë e bukur, nis me vargjet e një kënge të famshme. Deri tani basti anon nga ti. Të shohim. Ecim, se u bëmë vonë. Do t’i biem nga rruga e Telelkave. Dhe dalim atje ku duam. E ku duam ne sot? – pyeti. Kisha e Shën Mëhillit. Ku? Atë kishë e njoh me centimetra. Si? E njeh? Po basti, si? Njëri nga ne të dy do ta pijë atë verë! Mirë, le të bëhet si thua ti. Vajtëm. Porta. Kambanorja që ngrihej në shkëmb. E gjithë kisha zgjatet në gji të shkëmbit dhe humbet brenda vetes. E sheh dot si u fsheh? – e pyeta. Nuk e shoh. Po çfarë shikon ti!? Mbaje mendjen këtu. Kemi hyrë në kishë. Qetësohu. Merr frymë thellë. Se, para se të vizitohet kjo kishë duhet bërë ushtrim joge. Kuptohet, kërkon të më sugjestionosh. Marifetçi bastesh qenke! Jo, mor vëlla, këtu jemi në Shën Mëhill. Kujdes shikoji ikonat, mundohu t’i prekësh me dorë. Ta them vërtet. Dhe piktori, miku im, zgjaste duart të prekte ikonat dhe duart nuk arrinin dot tek ato. E pse? Ç’po ngjet? More rrufjan, se mos më bën magji. E si mund t’i ndalosh duart e mia për të prekur ikonat e famshme? Ç’thua, s’ka bërë vaki ndonjëherë. E di pse ndodh kjo? Ndodh që atij që ka dashur t’i prekë për herë të parë ia kanë prerë duart. Të dyja. Dhe tani, për të mos u prerë gjithë duart e njerëzimit, se njerëzit rrojnë, hanë e pinë me ato të uruara duar, (sindozot ti bën edhe piktura me mollëzat e gishtave, apo jo? Të themi edhe ndonjë ikonë të re!…) dhe si i bëhej hallit? Ja përse ndodh kjo. I nxit ikona, i tërheq. Po të duash puthi, të lejojnë, të pranojnë me nderim të thellë. E pra, puthe njërën! Piktori u afrua dhe e puthi cepin e ikonës. Mos ki frikë, nuk të ha! Tani afroji duart. I afroi. Sa ta prekte dhe dora mbeti në afërsi, punë milimetri. Shtjellë ajri? Magji? Ç’të të them! Ngeci para ikonave miku im piktor dhe merrte e jepte për të prekur misterin e Shën Mëhillit. Është shpirti i shenjtë, Shën Mëhilli i famshëm, që nuk të lejon. E puthura është shpirtërore dhe lejohet të arrihet si mundësi. Puthja mbahet mend, prekja jo. Ti mund të përdorësh duart në mënyrë fantastike dhe nuk ke mundur dot ta arrish atë ndjeshmëri të lartë që të dhurohet nga Perëndia prej të puthurës. Kështu që ikonat e Shën Mëhillit i mbron një tjetër shpirt, sepse dora që i ndërton, ajo dhe i shkatërron. Jetojnë bashkë vesi me virtytin! Si thua? E dhe provimin hyrës në ikonografi? Qeshi. M’u duk se s’përmbahej nga inati dhe i dukej se një botë e tërë fantazmash ishte e pranishme aty. Do detyrohej ai edhe unë të kalonim në labirintin e tyre të përfytyruar. Iu afruam një dritareje të ngushtë. Vështro, i thashë. Dhe pa. Tomori larg. Më afër Osumi. Pjesa poshtë e qytetit. Ndihej një puhizë e këndshme. Tani vëri re muret. I sheh? Jo. Bukur. Dalim përjashta atëherë. Vijmë te dritarja. Kujdes se është shkëmb dhe mund të biesh. Kujdes se ka nepërka, po lutju Zotit që jemi në prill dhe ende s’kanë dalë, por në zgjim janë, po u mbaron gjumi letargjik. Helmi i këtyre nepërkave të Shën Mëhillit është ilaç, more vesh. E pinë ata, shenjtorët, se duhet të ketë fuqi që të prodhojnë rrymën e pandjeshme të ajrit që ndalon duart e tua. Të njeh Perëndia ty, duket! Dhe t’i ndal duart. Po, e lëmë më mirë. Tani shih nga jashtë brenda kishën. Sheh gjë? Jo! Si qenka e mundur? Ti po më luan mendsh mua! Pse e ke kapur kaq keq, zotëri? Kam ardhur qindra herë këtu, po me këtë gjuhë s’ka folur njeri me mua. Duket se po vë në përdorim imagjinatën e shfrenuar, që ma paske naaa! Hapi krahët dhe sytë nuk i ndante nga dritarja frëngji. Shih e bot. Nuk ngopej, por ama inati që pse i turbullohej gjithçka nuk i shqitej. Si të ishte e mundur? E, pra, mister. Një nga misteret e Shën Mëhillit. Por besimtarëve nuk u ndodh kështu. Ata shohin. Provoje ta gjejmë një besimtar. I tregova se kisha ardhur në kohën kur stërvitesha në njohjen e guximshme të imtësive të panumërta të tregimeve e gojëdhënave të njerëzve. Me Mim Kumatin. Ai shihte dhe prekte gjithçka. E kishim dhe sekretar partie të teatrit. Mimi bënte numra të rrezikshëm, ndonëse i sëmurë nga zemra, por bari i helmët i nepërkës e kishte shpëtuar nga plasja e saj. Mimit ia afronte duart ikona. Mimi shikonte punë e madhe edhe nga dritarja frëngji, nga jashtë brenda, merr vesh? E pra, punë besimi. Dhe kjo nuk është pak. Mendo çfarë shqise të tepërt duhet të kesh. Ke më nga këto në Shën Mëhill? Me kaq s’fiton dot…

I thashë papritur që të gjente Tabien e Kalasë. I hodhi sytë lart dhe e vuri dorën strehë. Dielli i prillit, ndonëse ishte pak freskët, e digjte shkëmbin dhe mjegulla e çuditshme e tij krijonte një vello të mrekullueshme e të paparë, saqë askush nuk e besonte dot. Ke pikturuar ndonjëherë pas një nape të tillë të lehtë e flurore? E ke shikuar ndonjë vajzë që rri pas një kremi të magjishëm që të zbulon shtatëdhjetë për qind të dritës, brenda një misteri kaq xiglues? Mos thuaj jo. Ja, hidhi sytë sërish. Një zë i thellë, sikur shkapetej nga toka u dëgjua si pëshpërimë e thellë burri që merr frymë me zor, me shpatulla, thellë. «Çekbení!» Ç’është kjo? Duhet ta dish. Këtë e shkruan edhe Evlia Çelebiu i famshëm turk, udhëtari që ua zbuloi këto thesare njerëzimit, duke i parë si një besimtar tjetër lloj. «Çekbenííííí!» Miku im zuri veshët me duar. Shaka e rëndë kjo. Por asgjë nuk bëhej për shaka. Të më besonte. Ato s’ishin zërat e regjistruar të aktorëve më të mirë anglezë për anglishten e tij! Jo. Ato ishin shpirt i dëshirës dhe shpirt i vrarë. Sikur të thoshin se ishte shpirti i Mona Liza Xhokondës të Leonardo Da Vincit, që rënkonte, të gjithë do ta besonin. Sepse Xhokonda tashmë është një figurë botërore. Njëlloj sikur t’i ngjitnin një gjë të pamundshme Mesit dhe njerëzit me siguri do të tundnin kokën, edhe pse s’e dinin atë që mund të kishte ndodhur apo jo! Ç’të thuash! Por ama gdhend fjalët në shkëmb po deshe që në një masiv në Valamarë pikon qumësht, këtë s’ta beson kush! Por atje, ndarë nga Guri i Kamjes barinjtë freskohen nga pika e qumështit. Se qumështi nga bari bëhet dhe rrënjët e qumështoreve fryjnë gjinjtë e malit dhe ky kullon qumësht në guvat e Gurit të Topit, në shpellat e Kamjes dhe në gjinjtë e plotë të Valamarës. Kur fjeta një natë në Valamarën e Istrias m’u kujtuan pikat e qumështit të Valamarës sonë… Ej, mos më thuaj se ka edhe qumësht ky shkëmb që mban në gji këtë kishë? Po, i thashë, por vetëm tani në prill. Veçse duhet të jesh i guximshëm, të ngjitesh në gurë të thepisur për të pikasur qumështore. Dikur, ama dikur, gjeje edhe dhi që flinin aty, bashkë me nepërkat e dhisë, se nuk bënin dot pa njëra tjetrën. I dashur ciceron (unë ciceron?!) pse më the të vështroja Tabien? S’ka nevojë ta them unë. A nuk e sheh që ka një kënd të thyer midis Tabies dhe Shën Mëhillit? Po. Atëherë, mendo sa e bukur do të ishte një ngjitje me ashensor këtu! Perlë. Ti as me mend nuk e merr se çfarë humbasim. Kemi 25 vjet apo 26 nuk e di mirë, që bërtasim e themi se duhen projekte. Po projektet i ha lubia atje në kryeministri, apo në ministri, se nuk mendon për një ashensor, por më së pari për një PPP me ishullin e Piratëve, që do ta ndërtokan kinezët. Na ndërtuan njëherë e një kohë kombinatin tonë për të veshur të paveshurit e botës, madje edhe marksistë-leninistët e zgjuar tek Zoti, kurse tani do ta bëjnë me Ishull! Perëndi e madhe, më gjej vend të futem. E more vesh edhe këtë? Tani do futemi sërish në kishë. Do të dëgjojmë fjalë të vjetra dhe organo. Si? Edhe këto do t’i kemi? Bukur. S’paska më bukur. Qenka si Notrë Damë e Parisit me Kurrizon dhe Esmeraldën. Më keq, i thashë. Por kjo ndodh në pak ditë. Duhet të jesh këtu një javë para Pashkës. Ku e di kisha se kur vjen Pashka? Gjëra të mësuara, Zot. S’ka si shpjegohen ndryshe. Pse, e gjithë toka e Shën Mëhillit kështu qenka? Po a ka mundësi që kjo të mbahet në këmbë nga kureshtja e njerëzve? Po tallesh më duket. Jo, vetë ishe i pranishëm, nuk të dolën ato që të thashë? Po, vërtet. E pra. E fshehta është te besimi. Këtu, i dashur njeri i zakonshëm, bëhet diferencimi i madh: si asnjë dëshmi tjetër që ndodhet në Shën Mëhill, duhet edhe kjo pamundësi: as zërat, as ikonat, as muret, dhe… as besimi nuk mbrohen me xham. Me xham të thjeshtë, nga ai i thyeshmi, ku depërton drita e fshehtë. Se tani njeriu është zhvilluar shumë, bën edhe lojë me drita, apo jo?…

Mijëra drita e godasin natën Shën Mëhillin dhe ai duket i ngjyruar si i fshehur në ylber. Sa dashuri dinë të falin ata që i besojnë dritës. Por… e dini se Shën Mëhilli u fshihet dritave vetvetiu. Është një nga magjitë e tij të mrekullueshme. Nuk i fik kush dritat, jo. Kjo është lojë kalamajsh dhe as që ngjan me fantazinë e njeriut. Është thjesht dritë dhe kjo po aq thjesht humbet. E bën të mundur ndoshta Shën Mëhilli. Më thoshte dikur kryetari i bashkisë së këtij qyteti se nuk mjafton buxheti i bashkisë për të ndriçuar Beratin, lagjet muze të mbrojtura nga UNESCO. Mirëpo nuk ma zuri ngoje që Shën Mëhilli ia kursente lekët Bashkisë. Edhe kjo çudi ngjante. Por kjo s’kishte të bënte me misteret e tij. Të tjera ishin ato. E merr me mend, i thashë piktorit, mikut tim, se si mund të ngjiteshim pa ashensor në Tabie. Do të dilte shkumë, edhe pse e merr me mend se kjo do të ishte më e bukura. Këtu, në këta shkëmbinj deri vonë nga fundi i viteve gjashtëdhjetë ka rrojtur, në sheshet e braktisura të Shën Mëhillit, Memeci i Dines, ai që i fuste tmerrin Beratit, kur i shkrepte të dilte rrugëve (qejfi i tij ditët e Pazarit!) teksa ndërsente dyzet langonjtë e tij, me hejbet varur në krahë dhe rrobat copë e trokë, leshra lëshuar, zgjyrë e gjallë, që ulërinte me «aaaaa!» dhe «iiiii!»-të e tij të llahtarshme. Ndoshta, për t’u mbrojtur ndryshe, Shën Mëhilli i madhërishëm mori masa urgjente dhe u dha dritë ca gjërave që ne na duken mistike. Duheshin mbrojtur ikonat, muret, drita. Provo të ecësh mbi pllakat e gurta të Shën Mëhillit dhe të ndihesh ngushtë, sepse trupi yt nuk peshon fare, edhe pse je i mbështetur mirë mbi tokë. Mund të jesh, madje edhe peshë e rëndë si puna ime, dhe prapë nuk peshon. Para këtij ligji kozmik, s’qenka gjë edhe obeziteti. Ku m’i gjen më operacionet për të hequr dhjamin. Ta heq fët Shën Mëhilli…

Kështu, miku im, ne mund të ngjiteshim edhe me shkallë të rregulluara bukur, rrethuar me drita anash, drejt Tabies, prej kësaj foleje të Zotit të plotfuqishëm. Dhe do ta meritonim. Turistët, sigurisht, këtë do ta pëlqenin shumë. Dhe kjo do të donte më tepër besim dhe jo aq pará sa do të donte ashensori me kënd të thyer deri në Tabie. E ç’duhet Ishulli i Piratëve para kësaj vepre të madhe? Sepse koha është e vyer. Kush ka nge le t’u bjerë shkallëve, kurse të tjerët do ta mbajnë frymën në Tabie, si për ta përshëndetur edhe njëherë Shën Mëhillin tonë të madh. Ti si thua? E bëjmë ne ashensorin? Pse jo. Do të fitonim shumë. Rrethuar me xham me dritë diellore dhe pse jo edhe fotografike. Do të jetë më e shikuara, nuk e fsheh. Sigurisht aty do të thuret një enigmë tjetër, ashtu si më thoshte Mim Kumati i ndjerë se Shën Mëhillin nuk e lag as shiu. E provova në kurrizin tim dhe u bëra qull. Ama Mimi nuk ishte lagur. Me mua ndenji. Çudi për të luajtur mendsh. Mirë që ditën e atij fundprilli nuk ra shi se të dy me mikun tim piktor do të ishim bërë si rosat në pellg dhe ndoshta do ta paguanim shtrenjtë këtë bukuri të allasojtë në Shën Mëhillin e ajgëtuar nga të fshehtat. Por, sidoqoftë, moslagien e Mim Kumatit s’mund ta harroj kurrë. Të dy nën shi, të dy ndryshe: ai me teserën e PPSH në gji dhe unë pa të? Mos vallë e kishte fajin tesera? E di që s’do ta zbërthente dot njeri këtë mister. Se askush s’mund ta kishte vullnetin e këtij Shenjti të tjetërfartë nga bota!

Ndoshta dikur, në dritën e fuqishme të yjeve të shuar (se drita e tyre udhëton, paçka se ata janë shuar me kohë, pse jo edhe mijëra vjet më parë) do të zbërthehet enigma e vërtetë e Shën Mëhillit, që këdo e tërheq me pamjen nga jashtë aq fine dhe me një elegancë të paparë, saqë të fshihet pas një nuri të pathënë ndonjëherë për t’u përmbytur nga blicet dhe dashuria e pafund e njerëzve. Po unë sidoqoftë, mikut tim Roland Gjozës, shkrimtarit që shkruan nën dritën e një tjetër magjie, pafundësisht i dashuruar me zemrën njerëzore, në Nju Jorkun e largët, do t’i thosha që një ditë të bekuar ne do ta ruanim për të qenë bashkë e për të përjetuar magjitë e Shën Mëhillit. Por ai është besimtar dhe unë sërish do ta pësoj. Do të jetë përsëri e bukur. E pashë në sy piktorin. U ngrysëm këtu, i thashë. Do ta pimë verën? Ndërkaq ai u përpoq të rimonte diçka që ngjante me jelekun e vajzës së vogël e të rritur brenda natës së prillit: Shën Mëhill o i uruar, iu thefshin duart kush të ka ndërtuar… Qesha. Po të ishte këtu Faslli Haliti do të jepte një flakërimë që ta mbaje mend e do të thoshte: Pse kështu vargëzohet o trupeshk?! Sidoqoftë ne drekën e hëngrëm në darkë, por ama, basti bast, verën plus e piva vetëm unë!…

Tiranë, më 03.05.2016

SHËN MËRIA E URËS SË GORICËS – SHENJTORJA E DYTË

May 1, 2016 by dgreca

BERATI DHE TRIDHJETË E NJË APOSTUJT E TIJ/

Tridhjetë e një ese nga Xh.Ll./

SHËN MËRIA E URËS SË GORICËS – SHENJTORJA E DYTË/

Ese nga Xhevair Lleshi/

Do të vinte një kohë kur dashamirësit e etur të historisë do të lexonin Aleksudhin dhe do të bindeshin se ai ka lënë dokumente, shkrime e refleksione për të gjithë zotërimin e tij peshkopal, domethënë për Shqipërinë e jugut. Kishat e Beratit ishin ngritur që në Mesjetën e Hershme dhe ajo, e prishura e madhe, e rrënuara nga fashistët italianë, Shën Mëria e Urës së Goricës, aty ku banorët kanë gjetur një mundësi fasade në faqen e patëkeq të shkëmbit të Kalasë dhe hedhin për shpirt pará. Mbrojnë shpirtin e tyre dhe shpirtin e të humburve, të atyre që fizikisht nuk jetojnë më. Nuk e bëjnë për spektakël por pse të mos themi se prania e fasadës murale mbi shkëmb e ka bërë njëfarësoj punën e vet. E kam parë me vëmendje, kam studiuar fotot e kishës-katedrale të shekujve të mëparshëm, kam njohur kishat bizantine të Beratit dhe jam bindur se themelet e para i takojnë shek. XI, pastaj ka njohur dy rrënime: një në shek. XVI dhe tjetri në shek. XX prej italianëve që shpikën rrugën për të hyrë në qytet e për ta bërë mos më keq atë që edhe e bënë: shfarosjen. Si nuk e dëgjuan zërin e arkitektit italian që u sugjeroi katër rrugë të ndryshme për ta shpëtuar kishën e madhe? E pra do të ishte zgjerimi i rrugës me hark përmbi lumë: aty në ngushticë; e dyta të ndërtonin një tunel me hark brenda shkëmbit, pa e cenuar kishën,; e treta një tunel tjetër që do çante shkëmbin me një tërthore që futej nën kodër para kishës dhe do të dilte te parku «Dëshmorët e Kombit«, domethënë te Varreza e dëshmorëve sot. Edhe në këtë rast kisha nuk cenohej; rruga e tretë do të ishte një urë përmbi kishë, në harkun e së cilës do të kalonin makinat, kurse këmbësorët e kishin të zgjidhur, sepse do të kalonin gjithnjë para urës dhe para kishës. Arkitekti italian, i frymëzuar nga një kumt i madhërishëm qiellor, ishte po ai që bëri bllokun e ndërtesave nga kolonat, Muzeun Arkeologjik (QSA), Rektoratin e Universitetit të Tiranës, Universitetin Politeknik të Tiranës, Universitetin e Arteve dhe Stadiumin «Qemal Stafa». Pikërisht atë stadium që sot janë gati t’i vënë kazmën në emër të modernitetit! Pikë e zezë! Ai ansambël sigurisht duhet ruajtur. Me çdo kusht, sepse është një e tërë. Për të mos i ngatërruar gjërat unë mora emërtimet e reja, kuptohet. E pra, ja ku erdhëm te pika kritike: mendjet e nxehta bëjnë hatanë, ashtu sikundër fashistët nuk zgjodhën asnjë nga katër rrugët për të shpëtuar kishën e Shën Mërisë, por i vunë tritolin dhe kazmën. Dhe ashtu si e trashëgoi nga lufta, ashtu u dreqos puna edhe më tej. Rruga vazhdimisht u zgjerua në dëm të shkëmbit që mbante në gjirin e vetë katedralen e vjetër…

Mirëpo kanë ardhur kohë të reja. Sido që të jetë kisha do bëhet, dhe kjo të ngjall shpresë, shpresë dhe vetëm shpresë, por kërkohet pak durim, sepse projekti i katedrales do ribërë sipas fotove ballore, ajrore, anësore, dëshmive të arkitekturës së botuar në «Kishat e Shqipërisë» nga Aleksandër Meksi. Në letër kjo duket si një çështje e zgjidhur, madje dhe shumë e thjeshtë, e dëshirueshme, e etur për t’u bërë, sepse ky është qytet i UNESKO-s dhe ne kemi me se mburremi, edhe sikur tërë energjitë shqiptare të harxhohen drejt Beratit, pa lënë pasdore asgjë tjetër nga trashëgimia, po aq me vlerë dhe po aq të rëndësishme për t’ia treguar botës rrënjët tona! Por ç’ndodh? E para as vetë Kisha, mitropolia e Beratit tonë të shtrenjtë, nuk e ka shtruar qoftë dhe një herë këtë problem, e dyta Bashkia nuk e di fare se ç’është katedralja e vjetër dhe as e ka në hesap, ndërsa të mençurit e mëdhenj heshtin të mbytur nga pluhuri i indiferentizmit. E dini pse ndodh kjo? Ndodh sepse kemi mjaft gjëra nëpër duar dhe s’dimë kujt t’i japim përparësi. Ja, pse! Mirëpo unë dua t’u jap, miqtë e mi, një shembull të thjeshtë, i cili, edhe pse s’ka lidhje me Beratin, është këmborë që bie për të! Arqile Bërxholi, profesor i nderuar në pension, ringriti edhe njëherë kishën Shën e Prëmtes në Këllëz (Lunxhëri), duke i përballuar vetë të gjitha shpenzimet. TË GJITHA! Dhe nuk është pasunar, por futi në punë kursimet e familjes, durimin e vajzave e të dhëndurëve, dëshirën e papërmbajtur të nipave e mbesave! Dhe kisha në Dhoksat u ngrit. E kur e pyet profesorin të thotë duke u përmbajtur se kisha u ndërtua me ndihmën e jashtëzakonshme të banorëve dhe të ish-kryetarit të komunës Ilia Kuro! Po mirë, nënteksti është i qashtër: banorët e Beratit, të gjithë, të krishterë e myslimanë, e duan ringritjen e katedrales së tyre me emër dhe mundësia për ta bërë këtë është krejt e mundshme. Aq më tepër që rrugët për ta shmangur kishën janë të katra, njëra më e bukur se tjetra. Më e mira prej tyre është tuneli me hark që del menjëherë pas kishës. Hyn, kur je duke dalë nga qendra e Beratit, para kishës, në xhepin e krijuar vetë nga natyra dhe me hark nëntokësor del atje ku mbaron kisha. Pjesa tjetër i takon vullnetit të njerëzve. Për fat aty askush nuk ka ngritur një shtëpi, si ka ndodhur rëndom edhe në lagjet jomuzeale të Beratit. (Madje edhe në ato muzeale! Zot na ruaj nga ky krim i epërm!) Dikush më thoshte pa tepri se këto gjëra janë rralluar, por si gjithnjë fajin e kanë politikanët. Po, kështu them edhe unë, megjithëse kjo frazë është bërë bozë! E kam fjalën për politikanët e të gjithë ngjyrave dhe llojeve. Si, more, askush që erdhi në Berat nuk tha qoftë edhe një fjalë për këta shenjtorë të mëdhenj, sepse të gjithë e dinë se aty ka qenë murgada, shkolla mesjetare ku mësonin njerëzit, pastaj sërish të gjithë e dinë se ajo ka qenë kishë e të vobektëve. Ja, mund t’ju tregoj se në mbrëmjen e maturës sonë, në shëtitjen e gjatë nga Burimi deri tek Ura e Goricës, ne vajtëm dhe lamë pare nga fukarallëku ynë prej të rinjsh dhe këto i bëmë për shpirt na ndihtë! Mendo, unë i kam parë kolegët e mi, të krishterë dhe myslimanë që edhe vitet pas prishjes fatale me fenë, njerëzit ndalnin aty, mbanin këmbët, lartësonin shpirtin dhe hidhnin të tepërtat… E dinin që aty do t’i gjenin ato pare të varfrit e mjerë dhe fukaraja e ka me të tepërt shpirtin e madh, bujarinë dhe revoltën. Ky qorrsokak i bukur i tyre s’ka sjellë asnjë pështjellim, për dhunë s’bëhet fjalë, as për kaos, ndonëse te bishti i Urës së Goricës më 1997 kishte qëndruar dhe bënte roje, si postbllok kryeneçësie për të kaluar në revistë nderi qytetarët! E bukur ka qenë parada e atij viti!…

Po kjo shkresë? – do të pyeste një miku im. Kujt i duhet kjo shkresë? Paratë për kishën mund të mblidhen fare mirë, edhe paratë për mënjanimin e rrugës, për tunelin me hark e kam fjalën, mund t’i mbledhim me fb. Tani ka plasur kjo mënyrë e sinqertë për të shpëtuar njerëzit e jo më shenjtëritë e tyre, monumentet e lashta. Ah, po është fjala për lejen e ndërtimit, nuk e ke kuptuar? Ja, përse duhet shkresa! Sepse së pari duhet ta kuptojë kryetari i bashkisë, megjithëse thonë se e ka pak të vështirë për ta kuptuar. Por, mik i dashur, ka edhe mjaft të tjerë që ndoshta s’e kuptojnë. Se do mbushur mendja e KKT që varet nga kryeministri, ndonëse të themi hakun këshilltarët e tij arkitektë kanë zotësi shprehimore dhe vizatuese. Të paktën kanë dhënë shenja të mbara. Por, ku zë besë ariu? E shikoni si vjen puna? Jemi rehat, ç’na duhet ta ngasim arën me tre qe! Ne edhe me dy e nuk e ngasim dot, se thjesht përtojmë! Po më tej? Më thoshte njëherë i madhi Vehxhi Buaraja, kur po shëtisnim në parkun «Dëshmorët e Kombit» bashkë me të vyerin Ahmet Kondo, se kjo katedrale është prishur si të thuash punë inati, pasi trupat fashiste donin të hynin në qytet me arrogancë ushtarake dhe prepotencë pushtuese. Sikur të luhej një film. Regjisori, domethënë gjenerali, donte që kalonin lirshëm në qytet. Me sa duket punë besëtytnie. Dhe ia arritën, pa pyetur as për arkitektë dhe as për vendas. Qytetarët e mbanin kokën dy herë ulur: e para pushtimi dhe e dyta rrënimi i kishës-katedrale, e simbolit të tyre. Do të ishte gjë e çmuar jeta e saj prej shenjtoreje. Sepse vend i shenjtë është edhe sot, por mungon i shenjtëruari dhe ky është jo muri dhe fasada po gjithë ngrehina madhështore, ashtu se e projekton vërtet mendja e njeriut të shëndetshëm. Dhe mos harroni, nuk është shpella e Memecit të Dines që dilte në bulevard me dyzet langonjtë e tij për t’i dhënë mend njerëzisë me ato ulërima «Aaaaa!». Aleksudhi, mitropoliti që ka lënë histori, duke na përshkruar me rrënjë e degë gjithë hapësirën e sundimit të tij, teksa shkruante në Akropol apo në Katedralen e madhe në Kala, atë që e përndrit emri i madh i Onufrit, ikona e ikonabërësve, legjenda e ikonografisë. S’ka teka mendjelehta, as gjynahe të shpirtëzuara, as rrugë të djallit, as edhe mallkime ogurzeza. Ka vetëm përshpirtje të ndjera, zemërgjera dhe me aq ashk perëndie sa humbet kuptimi i çdo gjëje të mefshët e të gabuar. Njeriu kur lutet nuk humbet asgjë: edhe gjarpri kthen rrugën, i largohet, me sa duket e ndien thellë edhe ajo qenie që lutjes nuk i bëhet dot ballë, ligësitë largohen vetiu dhe vihen për të ecur mbarë. E liga mbetet diku tjetër, por jo ballas, ka frikë. Atëherë le të lutemi ta ngremë këtë shenjtor të ri, me themelet e të vjetrit, aty ku është, mbështetur në shkëmb, se aty pulson zemra. Dhe zemra që pulson në shkëmb s’ka vdekje kurrë. Po ja që tritoli e shembi, ashtu si mund të shembë ky tritol edhe «Qemal Stafën», në vend që ta dekorojë, ta lyejë, ta mirëmbajë, t’ia heqë plasaritjet, rrudhat e ta bëjë dhëndër të qytetërimit. Po gjërat e reja le të ngrihen! Edhe stadiumi i ri le të bëhet në krah të shëtitores së re, në Qytetin e Ri, në Tiranën e shek. XXI. E, pra, miq, ja tek vijmë sërish tek Shpëtimtarja jonë, te Shenjtorja jonë, te Katedralja e Vjetër e Shën Mërisë. Ajo do të ribëhet në këto fillime të shekullit që jetojmë. Sepse edhe kjo ka domethënien e vet. Mendo sa afër rri me Shën Mëhillin! Mendo se është ndërtesa e parë e Mangalemit të madhërishëm dhe puqet me murin si brezare që rrokte muret e kishës-simbol të qytetit. Kisha e udhëtarëve u lante sytë besimtarëve, u jepte shpresë udhëtarëve, priste krahëhapur edhe bujtësit, miqtë që shkelnin në Berat, si kishte përqafuar udhëtarët e mëdhenj, siç kishte marrë në krahë fëmijët, për t’i bërë ballë Shën Spiridonit në Goricë, mureve të bekuar të shtëpive të traditës, engjëllit mbrojtës të Kalasë kur zbrisnin grarí e burra në «tunelin» e mbuluar nga Tabia në Osum, nën strehët e saj, për të mbushur ujë. Dikush nga udhëtarët e mëdhenj e quajti frëngjí të Urës së Goricës dhe ndoshta të tillë e pa kurdoherë edhe Kurt Pasha prandaj dhe ia besoi kurbanin kësaj kishe për të ndërtuar ujëmbajtëset që do të ngjiteshin në Kështjellë…

Dialogu me Thoma Jançen kishte natyrë tjetër, por m’u desh t’i thosha se ai e kishte kunguar penën me intervistën me Kadarenë, kurse unë do t’i lutesha që ta bekoja penën me gjakun e kësaj kishe. S’ka kërkesë më të hollë, sepse të gjithë andej vijmë, prej atij gjaku jemi. E di pse kemi ardhur ne, pyeste një nga regjisorët e një televizioni, më duket se Marini, po edhe Roland Gjoza po të kishte ardhur, sepse djalë me gjak Berati është, përsëri nuk do ta çmoja aq, sepse më vjen inat që e ka lënë pas dore këtë kishë, katedralen e Shën Mërisë! Dhe kush pa, ai që gjeti dhe i përuroi Shtatë rrugët e mrekullueshme që të çojnë në Mangalem, ai që shkroi elegjinë e famshme të Tavaneve të Beratit. Nuk e harroj dot. Koha, kjo shenjtore e fuqishme dhe zemërgjerë, ajo ka për t’i vënë gurët në vend. Sepse, siç edhe e kam thënë edhe diku tjetër, «treni elektrik» do të ngjitet në katakombet shkallare të ujit të pijshëm nga kisha e re e Shën Mërisë në burgun e Tabies së Kalasë! Dhe sytë, ndërkaq do t’i mbajë aty te sheshi i Shën Mëhillit ku ashensori nuk do të gjejë derman duke ngjitur dhe zbritur njerëz, turistë të huaj e të vendit, që nxitimthi të pushtojnë Kalanë, pikërisht atë Kala që nuk e pushtoi dot Hygo de Syli i anzhuinëve të Napolit, për të zbythur së andejmi bizantinët dhe qytetarët. Te kisha e Shën Mëhillit më bëhet sikur shoh Mim Kumatin që ecte përkulur duke marrë frymë me supa e duke përkëdhelur bllokun e kuq që dilte paksa në xhepin e përparmë të xhaketës prej kadifeje dhe, gjithaq, duke murmuritur një këngë kineze, për ne të tjerët pa kuptim. Kisha vajtur njëherë për të çuar në Shën Mëhill Sokol Prognin, mikun tim aktor, me që vinte nga Alpet dhe kërkonte pa prerë të njihte nga afër Beratin e mistereve. Dhe një nga pesë misteret e mëdha i ruante të fshehura në rrënojat e dhuruara nga fashistët, të cilët donin hapësirë. Mbaj mend që edhe Sokolit dhe Nikolla Lenës ua kam treguar këto mistere që mbartte kjo kishë. Mbi të gjithë ishte guri në shkëmb për ritet e domosdoshme. «Zemra në shkëmb.» E kam dëgjuar edhe nga dr. Ymer Dishnica, e kam lexuar edhe në shënimet e shkruara me ngut prej Xhevdet Dëshnicës, e kam gjetur si frymë edhe te ditari i Eftihim Xhiblatit. Misteri i dytë ishte klasa ku bëhej mësim, e cila herë bëhej sallë për meshë dhe pastaj shndërrohej në klasë mësimi për të vegjlit. Misteri i tretë ishte kambanorja e veçantë e ardhur nga shqiptarët e Kostandinopojës. Nuk kam gjetur dot shënime të veçanta, por Eftihimi thotë se ajo kishte shkronja dhe një tingull të allasojtë, saqë edhe pse e ndërtuar në ngushticë tingujt i shpërndante edhe drejt Shpiragut edhe drejt Tomorit. Kurse misteri i katërt ishin muret e skalitur brenda faqeve të kishës, të kishin një vendosje të fshehtë të cilën edhe mitropoliti nuk e dinte saktë. Më në fund bën ballë e fshehta e fundit, e pesta, që kishte të bënte me ujin, pusi me shkallë që zbriste nga Kalaja dhe futej deri në buronjat e Osumit. Ky mister përshkruhet nga udhëtarë të asaj kohe, kronikanë osmanë dhe personazhe historikë të qytetit. Thonë se Andrea I Muzaka, gjëmëmadhi i historisë së qytetit dhe të krejt Myzeqesë dhe ç’mbetej nga Dasaretia e dikurshme deri në Kostur, është kunguar dhe ka marrë uratën në këtë kishë të udhëtarëve dhe të miqve të qytetit.

Këtu e merr fjalën historia, që shkruhet sipas oreksit, histori që e filmojnë regjisorët, duke e aktualizuar në filma sa për të bërë një dokumentar dhe kaq. Për kë bëhet filmi? Cili televizion do ta ketë porositur vallë? Sikur nuk shkulen nga nervoziteti edhe ata që filmat i kanë lënë pengje në TV shqiptar.

Ta bënin amerikanët?

Jo, jo, rusët, se ata kanë marrë përsipër, përmes shoqatash të ortodoksëve kalarinj për të ndërtuar kishat e Kalasë! Dyzet kisha dhe tridhjetë e nëntë shtëpitë e Kalasë!

Vërtet, thua? S’më besohet që të bëjnë detyrat që ka lënë Puzanova, shenjtorja historiane dhe arkeologe ruse që e ka tretur talentin e saj në Berat!

Ka vend, si jo, përgjigjet një i tretë, teksa kërkonte Kuvendin e Qelqët të Telelkave, diku nga fundi i Mangalemit lindor. Më duket me këtë përcaktim sikur Mangalemi është një kontinent. Pse, nuk e ditkeni që Mangalemi është sa një kontinent?!

Mos more! Kush?

Po Mangalemi, pra?

Dhe Kalaja, ku mbeti?

Sa ngutesh, more bir, Magalemi një herë, që fillon tek Shën Mëria e Urës së Goricës dhe mbaron te shtëpia e Kom Picinanes! Pastaj Kalaja. A do ngjitemi nga Shën Mëhilli në Tabie me ashensor? Po? Atëherë pse ankoheni!…

Plakat e jetës do të vijnë në sheshin e ngushtë të kishës për të prerë shiritin kuq e bardhë të përurimit. Se këto vendet e ngushta bëjnë gjëra të mëdha! Ta dini prej meje. Plakat e jetës me nga një dhemb tipik në gojë qeshnin dhe zbulonin floririn e vetëm në gojë për të përtypur gjithë dynjanë…

E fshiva një pikë lot. Nuk thahet më loti tjetër? T’ia vinim flakën njëherë këtij shkëmbi, pa le të digjemi edhe vetë… Punë e madhe fort! Ec e shuaje zjarrin e shkëmbit ku osmanlliu i parë zbriti dhe thirri «Çekbení!» për të njoftuar ushtrinë e madhe të sulltanit që të vinte fshehtas dhe të gjente në gjumë Skënderbeun, ashtu siç e gjeti në të vërtetë. Dhe ky është një nga 999 misteret e pakrahasueshme të Beratit magjik!…

Unë me besim të plotë po hedh gurin e themelit. Më ndiqni! Amen!

Tiranë, më 29.04.2016

BERATI DHE TRIDHJETË E NJË APOSTUJT E TIJ

April 29, 2016 by dgreca

Tridhjetë e një ese/

AMFITEATRI ANTIK NË BERAT – SHENJTORI I PARË/

Ese nga Xhevair Lleshi/

Ka ardhur koha e shenjtorëve të rinj. Vendimi u mor pasi qyteti i pa dy të rinj tek putheshin sy të gjithëve, sidomos nën qerpikët e Mangalemit, te shkallët e teatrit skenik në Berat. Vendim as i bujshëm dhe as i vështirë. Me sa duket i paskej ardhur ora. Edhe mjetet teknike me orë pune e kanë jetën. Kështu ky vend i pjerrët që mbartte mbi shpinë shtëpinë e kulturës, teatrin dhe estradën tani do të kthehet në një vend të shenjtë dhe do të shëtisë nëpër qytetin e lashtë si apostull, madje kështu si shenjtor do të jetë edhe në sytë e mijëra turistëve. Aty do të ngrihet një teatër antik, i jashtëzakonshëm. Prishja është vendosur kurse ndërtimi jo. Nuk di nëse u ha buza kulaç qeverisësve për një sipërmarrje të tillë, por që kinezët, njerëz që ndërtimin e kanë si filigran, pse të mos e bëjnë dhe amfiteatrin derisa do bëjnë ishullin, që mua personalisht nuk më pëlqen. Punë e madhe pse s’më pëlqen mua, por ama t’i pëlqente qytetit të shumëndritur, pikërisht ashtu si e quante Onufri i madh, ikona e ikonabërësve, në motin e tij të shqarthit. Do të jetë koha e spektakleve të bujshëm dhe e reklamave me amfiteatro të mermertë. I pëlqen edhe Tomorit t’i japë një dorë sepse gurët e tij të veçantë që kanë marrë prej koha udhët e botës, e pse të mos i shërbejnë kësaj ngrehine? Po le të shohim amfiteatrin antik të ri, amfiteatrin modern më të ri! Ai të lejon të punohet nën tokë, të krijon mundësi të fantazosh për një akustikë të jashtëzakonshme, të bën me shpresë dhe imagjinatë të skajshme që trupa nga e gjithë bota të vijnë për të luajtur në skenën e tij. Balet, cirk, koncert, dramë, tragjedi, variete, gjithfarëlloj! Amfiteatri i ri antik i Beratit të lë të shijosh Mangalemin, perlën ballkanike dhe evropiane, mesdhetare dhe botërore, pjesë e lagjeve të mbrojtura nga UNESKO, në të gjithë fushëpamjen, por me shpresën se autobusët dhe makinat nuk do lejohen të kalojnë sipër tij! Më e mira fare do të ishte një tunel që fillon te Kazermat e Zogut dhe del te kryqëzimi i rrugëve te shtëpia e dr. Llukës, aty ku dikur lavanteria e vetme lante njerëzit dhe rrobat e konvikteve, ushtarë dhe policëve, por jo rrobat e kalecëve. Një tunel metro, që sjell e merr qytetin dhe udhëtarët, ashtu sikundër rrezaton kulturën e re të harmonizuar me aq bryllësi me të vjetrën. Ëndrra në diell, thotë dikush. Jo, po ëndrra me TAP ! Po ku ka më të fisme se sa këto ëndrra që kush i sheh edhe ka të drejtë të këndellet pas tyre dhe, vetëkuptohet, s’ka pse të mos ua tregojë të tjerëve. E pra, kjo «ëndërr» e bukur le të bëhet pronë e të gjithëve. E di që askujt nuk i ka shkuar mendja për amfiteatrin e ri antik, e di sepse unë të paktën ia kam ndier lëngatën qytetit të madh teksa priste një ditë të lumtur dhe ky shenjtor do ta bekojë në jetë të jetëve, sepse aty pranë tij do të fillojë (përsëri ëndrra e madhe) të ndërtohet edhe Pazari i Misrit dhe Pazari i Gjalpit, Sahati i Vjetër, Shatërvani, dyqanet e mrekullueshme mesjetare, duke prishur (po nuk u prish asgjë nuk ndreqet!) pallatet katër, pesë e gjashtë katëshe të socializmit, të cilat janë ngritur në themelet e pazarit të Mesjetës, që përshkruajnë udhëtarët e mëdhenj, madje edhe Eqrem Bej Vlora në shënimet e tij «Nga Berati në Tomor». Hotele, kuzhina autentike, uji i shatërvaneve, gëlimi i zërave në Pazar, hapja dhe mbyllja e tij, ndërtesat e ulëta që nuk pengojnë fushëpamjen e magjisë «Mangalem», me një fushëpamje dhe elegance të pakrahasueshme. Madje edhe nga ai ishulli i piratëve në mes të Osumit. Dhe meqë shkak për shembjen e shtëpisë së kulturës, të teatrit dhe të estradës u bë çifti që po puthej pa pikën e turpit sy Mangalemit dhe shikuesve, i bie detyrë skulptorit të madh Nezir Ago që si bëri «Flautisten» të ngrejë edhe «Çiftin e dashuruar». A e merrni dot me mend se ç’pamje e lakmueshme e joshëse i paraqitet Mangalemit që do zgjohet dhe do ngryset nën ndriçimin e magjishëm duke përkëdhelur me sy këtë çift dhe vetë teatrin antik më të ri në botë.

Do të tunden mendjet njerëzore. Nuk e shtie dot në hatër se si nuk ia besojmë «Evropës Krijuese» ndërtimin e këtij projekti të madhërishëm, për ta zëvendësuar «Kullën e Babilonit» të vjetër sa një kohë çyryke, me një teatër të këtij lloji, rrethuar me trëndafila që të përfundojnë te shtëpia e Pashait, domethënë te pinjollët e rinj, ndonëse përgjysmë janë Vrionas, me shpresë se nuk do kthehen në vende ku shiten hamburger, apo të tjetërsohen në restorante të klasit të parë. Nga pjesa e sipërme e këtij amfiteatri do të duket sheshi me trëndafila i shkollës së Mangalemit, ndërtesa jugosllave e 1946ës, të ngritur me brohorima çlirimtare, paçka se shkatërroi pamjen e lagjes më të bukur në botë, të një qyteti antik. Aty ku do të jetë një shenjtor i ri, Pazari i Antikave! Më e bukur do të ishte që aty të ngrihej Kuvendi i Telelkave, një zgjatim i mbylljes së këndit nga Porta e Pashait dhe vija tjetër e shkallëve që të çojnë në Mangalem, aty ku Toshi (Kastriot Dervishi), të cilit si piktor i madh, edhe pse jeton në Montreal, nuk i ndahet shpirti nga Berati i tij, me hotel «Osumin» që «vringëllon» armët. Osumi do të jetë i ujit pa ujë dhe i shëtitjeve me rroba të kuqe e blu. Cirku pa u mbajtur në qiell do të dalë në rrugë. Klounë do të jenë oligarkët me Koço e kompani, pa Vipa në krahë, plot këngëtarë (do të vijë edhe Virgjini Mile me Hyrie Saraçin, Kujtim Babunjën apo ata që nuk jetojnë, se në vendet e shenjta vijnë edhe shpirtrat e atyre që kanë bërë emër të madh, nga Shyqyri Fuga e dhjetëra të tjerë, pa munguar edhe Zihni Berati; prezantues, regjisorë (bashkë me ta edhe Sheri Mita i paharruar, sundimtarë të «liqenit» të Oumit i cili për fat të keq do ta fshijë nga faqja e dheut (betonit, apo edhe gurit të skalitur, – kjo s’ka rëndësi), ishullin e Piratëve, nën hijen e malit të Goricës!… Shkrimtarë, po edhe shkrimtarë do të ketë, pasi ata do të recitojnë vetë vargjet e tyre apo fragmentet e prozës në platenë e skenës së amfiteatrit magjik, mbase do të pinë një gotë verë «Çobo» apo «Luani», një teke raki «Skrapari» të qerasur në ndonjë mejhane aty pranë. Dikush më thoshte me të qeshur se aty do të ketë edhe boks dhe do të ringjallin Bujar Orizajn, mësuesin tim të fizkulturës në shkollën unike, pale që do rriheshin edhe me grushte, do të këndojnë ushtarakë të dalë në pension të parakohshëm, por ama të merituar, sepse në kohën e Hoxhës krenoheshim të paktën me fuqinë ushtarake, sa për emër ndoshta dhe sa për të kruar veshin prej antenave sogjetare të «ushtrisë sonë sypatrembur», aty do të shtrojmë pecetat primitive prej guri për të ngrënë drekën apo darkën në rrasa guri ndanë pluhurit të trotuarit që heq zvarrë këmbët e njerëzve të trazuar me energji të dystuar. Aty, or miq, shiten libra të vjetër, se kanë mbetur edhe ca libra të vjetër sa të ketë librari Avdyl Pilafi, me shakaxhinjtë e dovletit që qëndrojnë pranë Kuvendit të Telelkave. Sheri Mita më thoshte shpesh se mungonte edhe një Kuvend tjetër, ai i Ngjelkave, por kjo kishte të bënte më tepër me komedinë e tij të luajtur te «Migjeni». Mos harroni se buzë trotuarit të atyshëm do të tregtohen brava të shkulura nga shtëpitë e vyera të Mangalemit, madje do të shiten edhe shtëpitë, se tavanet i ka njoftuar Roland Gjoza që janë shitur prej kohe, pastaj e kanë radhën llambat ma gaz e me vajguri, apo llambat me energji diellore, sepse rreth e qark amfiteatrit do të jetë edhe harku i madh me panele diellore (që rrahin nga jugu i lavdishëm, me sytë nga Bilça e Droboniku!), do të shiten lugë, pirunë, piktura të Sotir Capos dhe miniatura bronzi të Dhimitër Budës, do të shiten e do të blihen arturina që do t’i ketë zili edhe antikuari më i madh në Bosfor, sepse antikat kanë ardhur me shumicë që andej, por jo si ato që kanë ardhur si skarcitete të shkëlqyera kohëve të reja. Aty do të zërë dora edhe ungjilloret e lakmueshme, se përndryshe pse do të kthehej në një vend të shenjtë? Aty do të jenë edhe shumë ikona madhështore, imitime, vogëlima nga më interesantet, se jo më kot thuhet se nga ferra e vogël del lepuri i madh. Të mjerët gjahtarë: a do të vijnë dot në amfiteatër, sigurisht jo për të gjuajtur, se këto kohë jemi në moratorium. Le t’u zërë dora të paktën librat që ka lënë pas Aleksudhi, ungjilloret e panumërta, në kërkim të botës së humbur me emrin Atlantidë dhe Pellazgjí, për të cilat rënkojnë edhe kohët moderne, modemet e gurit në Tomor. Aty do të jetë e shkruar mbi mermer lutësorja e madhe: «Ati ynë që je në qiell, bukën e përditshme falna sot…» E duam edhe këtë, sepse ndonjë poet i ri do ta shënojë në ballë të kohës, megjithëse poetët e rinj janë mjaft të drejtpërdrejtë, si të krimbur nga metafora e hallit.

Amfiteatri antik do ta ketë skenën poshtë, aty ku është rrafshi i shkallëve dhe harqet e shkallëve do të vihen radhë-radhë si një hapësirë që e ka mik të vjetër teatrin, kinemanë, rënduar e tallur nga gjuha e helmët e brezit të ri të shkrimtarëve të mbetur përgjysmë, të cilët vërtet vuajtën të tmerruar, rritur me çerdhe dhe edukuar pa kopsht, që s’kanë ditur kurrë se kur do të ishte koha për të shkruar, se çfarë do t’u shtrohej për darke në shtëpi, sepse s’guxonin të shtroheshin për dreka në Shtëpinë e Bardhë, apo në sallat e humbura të turizmit që gëlonte nga gjuhëlëpirja e spiunëve të flamosur. S’dinin kurrfarë gjëje spiunët veç t’u tregonin eprorëve të ushtarakëzuar dhe të vjedhur nga mendimet e torturuara, ndërsa llupnin festën e çlirimit e të pavarësisë, sepse vdisnin për hiçmosgjë, aty edhe për bukën me marmelatë molle apo fiku! Amfiteatri i ri antik i Beratit tonë ka për të xhiruar dokumentarë të Roland Gjozës, të Artan Minarollit, duke zhvilluar të folur skenik nga Foto Vongli e Liri Lushi, duke mbajtur kokën në tavanin qiellor Sokol Progni, Ilir Pipiria dhe Ardian Cerga, duke heshtur me vështrim të ngulmuar Uljana Protopapa. Këngët kini për t’i dëgjuar vetë. Dhimitër Dushi nuk mban inat me këngët, kurse Kozmai endet derë më derë me këngët e tij të mrekullueshme në mënyrë që t’i bëjë pronë të kësaj skene. Aty do të jenë të pranishëm heronjtë mitologjikë dhe do t’u ketë humbur vula heronjve të kohës sonë. Se kohët deheroike vdesin për të dëgjuar legjenda e mitologji. Kult i ri ky! Sidoqoftë koha për t’u falur është aq pranë…

Do të shërbehet kafe dhe pije freskuese tek hollet anësore të Amfiteatrit tonë të ri dhe njëherit antik? Pamja do të jetë në Mangalemin lindor, xhaminë e Beqarëve, bregu i Osumit dhe, ah, këto pemët e larta! Na pengojnë! Na pengojnë të shohim mrekullinë e syve! E pse të mos i «edukojmë» pemët? Domethënë pse të mos i torturojmë, është fjala, se do t’i bëjmë cungje dhe degët anësore do t’i qethin kare, shkurt, siç kishte qejf t’i quante kur qeshte dr.Ymer Dishnica dhe Vehxhi Buharaja, duke u endur për të mësuar fjalë të reja nga fjalorët e vjetër nga gjuhët më të shkelura prej historisë dhe xhahilët e rinj pse jo. Aty, aty do të recitohen vargjet e urta të Sulejman Naibit dhe lirikat e Nezim Frakullës. Aty do të kenë edhe shenjat e pëllëmbëve të duarve njerëzit e shquar të qytetit, ashtu si aktorët në shëtitoren e bukur pranë tapetit të kuq në Kanë… Pra edhe vetë Kana do të jetë aty, bashkë me vendet ku lidhen fjalët, nën vështrimin e ngrohtë të «Çiftit të dashuruar» të Agos, jo të Ago Ymerit, as të Jagos siç do t’i thërriste me të qeshurën e ngrohtë e të zezë Roland Trebicka i madh, Cekja ynë i hollë dhe fin, vargëzimi i përkryer i Balil Gjinit që e mbulon duke hashëruar kohën e shkurtër të fjalëve të prera, apo duke shtrënguar dhëmbët me kudhrën e fjalës Simos Vrusho. Atëherë, miqtë e mi, kemi përse krenohemi me këtë magji të re, me këtë vend të shenjtëruar, përplot ikona dhe shenjtorë. Kjo kohë ka ardhur. Lum ata që e shohin…

Pimë një kafe më pas, pak më lart, aty ku dikur zhurmëronte Shkolla e Mangalemit, aty ku lodhej e çlodhej prej fjalëve në një ballkon të madh, në Selamllëk, si të qe fuajeja qiellore e muzeut të hapur, e tmerruar nga Kuvendi i Qelqët i Telelkave, ndërtuar me gurët e moçëm të Apolonisë, sjellë me mallkim dhe psherëtima të ënjtura qerreve të pritura keq dhe po aq të malulta. E në çast do dëgjohet ekspresi, pa ngritje ulje ashensorësh, por sigurisht nën madhërinë e hapave njerëzorë. Se këtij Amfiteatri nuk do t’i mungojnë statujat e vjetra (jo, jo ato të Apolonisë!) por njerëzit e vërtetë, kameramanët e televizioneve, fotoreporterë, gazetarë, shkrimtarë (ah, të uruarit, nuk i përfytyroj dot pa Llazar Verën!), paparacë, vajza të talentuara për modë dhe danc, futbollistë të mëdhenj endur nëpër botë, nëpunës të deputetëve, sekretare, këshilltarë presidentësh dhe kryeministrash, që natyrisht do të paguhen patjetër mirë po edhe nën dorë gjithashtu, sekrete që do të enden guximshëm nga Tabia (tjetër vend i shenjtë ky!) duke numëruar njerëz që hipin e zbresin nga ashensori që ngjitej me ngut prej Shën Mëhillit të vetmuar dhe që zotëron shënimin në një kënd vërtet të shenjtëruar (dy të tjera vende të shenjta), pastaj do të tregonin për homazhet në varrin e Babë Dudës, në Akropol, në Portën e Madhe, ku mbërrinin gjithnjë vajza të reja, të çuditshme, që habitërisht reklamonin trupin në mënyrën më të paturpshme artistike. Eh, sikur të mos reklamonin intimo, këpucë, bizhu, orë, lodhje trupore dhe virgjëri të humbur (diçka që buron nga prehistoria, sidomos për një amfiteatër!) ku do të zbresin aktorë (po, po aktorë, që ecin nën hijen e dekorit të Agron Polovinës, sindozot njëherë e një kohë në skenografinë e Yzedin Shelegut! Ata që kishin emigruar prej kohësh dhe ishin kthyer përfundimisht në qytetin e zhurmshëm (sapo qenë futur në Kuvendin e Telelkave!) do të endnin një spektakël të madh si në mëndafsh, sepse aty do të kalonte gazsjellësi TAP, ndoshta në tunelin paralel me atë të makinave, që ishte dhënë ndërkaq në buzë të shtrëngatës ekonomike. Kjo do të qe dita e fundit e hallit, se ne kështu e kemi: i numërojmë vitet sipas hallit, urisë dhe etjes, sajojmë gjysmë dite, gjysmë nate, gjysmë hënë e gjysmë diell dhe se pjesa më e madhe do të marrë rrogën për këtë sajim të vyshkur, ashtu si dhe do të marrin çmimet e Kultit të kulteve. Çmimet për herë parë në histori do të jepen në Amfiteatrin Antik më të ri në botë… Edhe në botën e artit. Libri i anekdotave të policëve në socializëm afishohet si ikonë në murin anësor të fuajesë së Amfiteatrit. Mos harroni se Bylisi e ka amfiteatrin e Vjetër. Edhe Apolonia. Do të ketë konkurrencë. Jo, mos u trembni, pa konkurrencë, sepse ky do të jetë amfiteatër ku do të luhen pjesë antike dhe moderne, kurse andej do të ketë vetëm sy dhe psherëtima vizitorësh dhe ndonjë gjarpër sa për të ngrirë gjakun e të tremburve…

Amfiteatri i ri antik do të jetojë në qiell të hapur, por fantazia e arkitektëve thotë se e sotmja di ta mbyllë kur duhet, mjaft që panelet diellore të prodhojnë energjinë e duhur, ndërsa paretet anësore zhurmërojnë si melodi pikante ngritjeje panelesh vertikalë dhe nga toka do të burojnë urat qiellore për ta mënjanuar lagien prej shiut të papritur dhe nga agjentët e tjerë atmosferikë. O të bëhet o të mos bëhet fare! Njerëzit do të çmenden nga kënaqësia. Tek e fundit lek i fukarasë do të jetë, se vetëm ai hidhet në tregun e zullumit, aty sy e vesh do të jenë lajkatarët e regjimit për të marrë ndonjë kockë… Në qiell do të fluturojë fama e këtij Amfiteatri. Bluja qiellore është e hatashme edhe për aktorët e këngëtarët. Nën dritën e kësaj bluje do të rënkojnë yjet, hapat e njerëzve, hallet e tyre, dëshpërimi njerëzor, uturima e lumit, gëzimi i bërë çakërrqejf pasi merr vesh se kinezët do të rivinin në punë kombinatin e tekstileve me mëndafsh! Mos more! Por rruga e mëndafshit nuk kalonte këtej. TAPi po, ai do të kalojë dhe bashkia do të përfitojë prej tij për të ndërtuar dy tunelet; një nën qafën e kalasë dhe tjetri nën Goricë. Dhe shëtitorja e qytetit muze do të formojë katrorin midis ishullit të Piratëve, dy urave (pasi edhe kjo tjetra të kthehej në një urë të dytë Gorice jo vetëm në shërbim të Ajkës dhe të dashnorëve që gjenin prehje në Parkun Natyror të Pishave (dikur, njëherë e një kohë të lisave që sulltani i preu me berat të veçantë për të ringritur katet e dyta të shtëpive prej guri tashmë me çatma, pas tërmetit të vitit famëkeq 1859 ! Edhe ndonjë shpendi që gjuhet, patjetër. Është fjala për shpendë të egër, bio, jo ata të rritur Brenda Natës, me OMGJ. Qorrsokaku i kohëve endet mbi amfiteatrin e ri…

Një hije rrëqethëse është mbërthyer në dysheme dhe në katakombet e amfiteatrit. Mund të presësh me orë të tëra për të parë bustet e aktorëve të mëdhenj: Sejfulla Myftari, Novruz Haznedari, Hysen Duro, Moisi Baballëku, Xheni Kadëna, Pavlina Roço, Ylli Mestani, Pranvera Veizi… Doni më të tjerë? Po mirë merrni edhe kompozitorë nga Sotir Konçi te Valentin Veizi. Ka pasur dhe do të ketë kalimtarë, patjetër. Por vlera është tek e qeshura. Mund të rrish aty me orë të tëra dhe katakombet e amfiteatrit nuk kanë të mbaruar. Shkrimtarë të vrenjtur, dramaturgë të lodhur nga epshi, kryqëzime duarsh si rrjetë merimangash, vesë përmbi trëndafila dhe pranë vargjeve Hysni Milloshi, Agim Mehqemeja duke mbledhur vargjet e këngëve popullore beratase, Ajet Nallbani, si të ketë ngritur një Atelje të re mbledh dokumentarë ditarësh historikë, etimologji dhe histori datash pa fund, duke ndenjur nën hijen e fjalëve dhe të dokumenteve, shumë të tjerë zbrazin thesarë kulture mbi internet dhe fb dhe gjuajnë shtriga e shtriganë paralajmërues fatkeqësish, plot e përplot fytyra të vrenjtura, hallexhinj të zemëruar, të pakënaqur të rastit, të dehur irrituar keq, gazmorë të paepur sikur t’ia kishin hedhur rastit të paraqitur. Të gjithë janë dhe bëhen operatorë, duke dihatur katakombeve që ngjan se po zbresin nga Kalaja për të mbushur ujë në Osum, nëpër kanalin e mbuluar, që shpejt mund të bëhet labirint elektrik për t’u ngjitur si vetëtimë në burgun e Kalasë, nën kafazin me hekura që zënë frymën e qiellit, por që me shkallë të ildisura rrethore të nxjerrin në sheshin e vendin ku ka fjetur për një kohë të gjatë në një gjumë të madh eshtëror Babë Duda i madh. Ti, vizitor, apo hallexhi, fshin ballin nga kënaqësia e çoroditur, sigurisht me shami të bardhë si bora. Dhe e qeshura të përfshin nga malli për të parë sa më shpejt Akropolin, tjetër vend i shenjtë, sternat, dyqanet dhe sheshin e mbushur me bar e guriçka: vend për të lozur si të vjetrit e dikurshëm që do të jenë edhe të ardhshmit e përndritur. Vend i shenjtë edhe «treni elektrik» i kanalit që zbret në Osum. Më kot zbulon dashurinë e humbur: të kanë parë prej kohe të gjithë!

Amfiteatri i ri antik i Beratit, ngritur në rrënojat e shtëpisë së kulturës, teatrit dhe estradës, mban në dorë një shkresë ku duhet vetëm një firmë. Ka afër arkitektë-këshilltarë që e kuptojnë hijen e shkathtësisë së artit dhe të fjalës, të mendimit dhe të lutjes për të shenjtëruar një vend të ri. Po edhe kryeministër me profesion artist ka. Po ndërkaq është vënë në rrugë qiellore dhe prej kësaj mund të acarohet e gjithë bota. Ç’bëhet, more, aman! Nuk jam unë që e prish ishullin e Piratëve, përkundrazi unë buroj nga nëndheu dhe sytë i kam në qiell, por do t’ju kërkoja me zell të tepruar: mos e humbni kot këtë vend! Dhe mos harroni: lulishtja do vetëm pemë dekorative, vepra arti, trëndafila, shumë lule, lule pa fund që asgjë të mos e pengojë të shijuarit e Mangalemit, perlë që humbet edhe për mua, për amfiteatrin pra! Vdes për këtë spektakël, që përditë të lë një kumt, një pranverë që ikën e një që vjen, që t’i përndrit dritaret e panumërta dhe muret e Kalasë me të qeshurën dhe këngën, duke e bërë të besueshme jetën, të ardhmen, spektaklet që të jehojnë më fort. Aty do të na bëjnë për të qeshur e për të qarë, aty do të tronditet me shakullimë ndoshta edhe banaliteti që sikur na ka birë në gjak…

Mirëmbrëma qytetarë! Mendoj se bëra mirë që erdha!

Ky zë i lartë shfaqet si shenjtor dhe apostull. Një mrekulli. Ai që e bën nuk vdes kurrë…