Zef Valentini – Dielli

MUSTAFA KRUJA mjeshtër gjuhe

January 8, 2019 by dgreca

60 vjet mё parё ndёrroi jetё MUSTAFA MERLIKA – KRUJA /

(Krujё 1887 – Niagara Falls 1958)/

nga ZEF VALENTINI/

Tjera herë pata rasë me folë për M.Krujën si nieri kulture përgjithsisht.Tash rasa më bje të flas, për nji ânë të veçantë, medjé për ânën kryesore në të cilën ai përmblidhte gjith kulturën, ndoshta edhé gjith virtytet e shpirtit të vet: gjuhsija; e këtë rasë ma jep mâ i mbrâmi punim i tí, nji daktiloshkrim i madh në të cilin, më si duket, ai u mundue me rindërtue fjalorin e vet të madh qi i pat hupë tue dalë prei Shqipnije më 1944.

Me këtê ai këthen më nji lloj punimi me atê mâ të parin me të cilin pat dalë, nën pseudonym Shpend Bardhi, në revistënLekatue shoshitun imtë fjalorin e Matí Logorecit. Due me thánë, mâ fort nji fjaluer kritik se sá nji fjaluer fjesht tregimtár.

E do të thomi se këta i përshtatej mâ së miri karakterit të tí të hollë e njiheri të drejtpeshuem.

Sakt nuk i mungon kultura e pёrgjithshme; ndoshta ndonji herё ndonji njoftim shifet se e ká marrё atŷ nga fjalorёt e enqiklopedít qi ka pasё pёr doresh. Por kush nuk e bân kёtê? Veçse i kulturuemi kujtohet kúr kёtê nevojё e ká, se i pákulturuemi jo.

Difton edhe nji interesim gjithmonë të zgjuem për historí të kulturës osè të dokevet, sikur p.sh. n’art. “agallìk”, kû na tregon jo vetëm se d.m.th. “cilsija e agait, titull’i tij”, por edhè “pjesa e zotnisë nga t’ardhunat e pronave të punueme prei bulqёvet të tij”.

Njoftja e tí reth historìs së gjuhës âsht shum e haptë, me gjith qi, pothue për herë në mërgim, s’ká pasë lehtësí me shfletue, s’po tham bibliothekat e Shqipnís, por as bibliotheken e vet.

Ai njef mirё p.sh. morfologjín e moçme, mund tё shifet nё tё gjatin artikull qi i kushton zânores a, kû merr rasёn me studjue lakimin e emnavet me themё nё –a (tё gjatё): “ablativja shumse e pashqueme, nё pёrdorimin e sodshёm, ka marrё edhe formёn gjenitivore:prej do grave pёr prej do grash; ajo e shquemja e ka humbun kryekёput formёn e vet arkaike, qi ka qênё grashit”.

Tue sajuem pasqyrat e lakimevet nё gjendjen e tyne tё sotshme ai nuk kufizohet tue qitё vetёm rasat e rendomshme tё soçme, por me kujdes shtjen edhe format e rasavet dikúr tё rendomshme e sot pёrdorimi sё rrallё, sikursè lokativja e ablativja (sh.p.sh. prep art. a-ja).

Gjithashtû, tue mbatjtun para sýsh historín e morfologjís, ai gjen mâ të drejtë formёn e lashtë (dikû dikû, p.sh. në Malsít e Shkodrës, të ruejtun deri sot) djelme të mij, kundrejt formës mâ të vonëshmedjelmvesepse “veufonike hýn thjesht si eufonike ndërmjet dy zânoresh te mbrapashtesat rasore” (prep n’art.á-ja).

Edhè, tue marrë para sŷsh edhé historin e vonshme, tash e tash kujton shpikjet e Matí Logorecit, ato të gjuhës burokratike, ase të shkrimtarve tjerë. Kështû (n’art.af-i) shënon: “Kjo fjalë qi ka nxjerrë në qarkullim Koço Tasi me fjalorin e tij, për ndryshimet e dukuna te ngjyrat e nji stofe me push si mbas perthesave (reflekseve) të dritës, si në kadifet b.fj., âsht gjallë tyrq. hav, e don me thânë push“.

Tue shtrî veshtrimin e vet edhe jasht e rreth shqipjet, si glotolog i zgjuet, ai vëren p.sh. te art.â: = âsht. Frengjit e shkruejnëest, por e shqiptojnëe. Italjanët si me gojë ashtu me shkrim e kanë bâmëè. Anglezët ìs, Gjermanët, në djalektin e Vjenës, gjithashtu is“. Nji vërejtje, kjo giuhësije së krahasueme qi nuk âsht pá interes e pá ndonji dobí.

As ethymologjín ai nuk e lên pá shërbye. Qe p.sh. nji imtim qi mund të vyejë edhe për shtitrime tjera (si për kuptim t’arb. aljartaetj.): “a-, parashtesë premnore e adverbore qi tregon largsì, kundra parashtesësk– qi tregon afrì: krahasoai, ajo, ashtu, aty, atje, andej, kundraky, kjo, kështu, këtu, këtje, këndej“.

Natyrisht, se kështû e lypë sádokûdó nji fjaluer, ai të hapet shpesh e gjânë ndër zhvillime semantike. Qe do shembuj: I. “Abrash – Nё tyrq. Nga e cila vjen, ka kuptimin e kalit allç; nё shqipet, i â shtuem atij kuptimi edhe shênj’i bardhё nё ballё, por nji shênj i bardhё qi mbёrrîn deri ke flegrat e hundёs: e tue qênё se nji shênj i kёtillё quhet se e bân tё mbrapёsht kalin, fjala pёrdoret fytyrisht edhe pёr njeri tё mbrapёsht, qi me nji tjetёr fjalё prap tyrqisht, si pёr kalё ashtu edhe pёr njeri, thohet edhe ters”. II. “ag-u 1) = agim: agu i dritёs= kur ende s’shifet mirё, por ka nisё me dalё drita (Gazulli). – 2) = gjysё terri:e pashё si neper ag (Gazulli). – 3) agu i sŷnit = bebja e sŷnit (Gazulli). – 4) = cipa pёrqark bebes qi ka ngjyrёn e posaçme tё syve tё çdo individi (Logoreci). – 5) = shênj i zi rreth sŷve tё tё dekunit (Mann). Vetёm dý kuptimet e para duhen marrё pёr tё saktё. Pёr mâ tё parin dёshmon verbi aguem, shum mâ i njoftun se vetё rrânja ag; dёshmon edhe gr. augéqi ka po atё kuptim. S’ka dyshim qi nё rrânjёn mâ tё motshmen indoevropjane, tek e cila pёrpiqen dy fjalёt shqip e greqisht, gjithçka na çon te kuptim’i ngjyrёs sё bardhё pёr to, pra te drita kundra natёs sё zezё. Pikё sё pari tё marrim synonymet e ag-agimitnё gjuhёn t’onё: tё zbardhun, zbardhullim; mbasandej lat. alba, qi ka mbetun po kёshtu edhe n’italishtet e âsht bâmё nё frêngjishtet aube, âsht gjinija femnore e emnosun e adjektivit albus = i bardhё. Kuptim’i dytё s’ka ardhun prej nji krahasimi i dritёs, qi fillon tё zbardhё, me terrin e zi tё natёs, por drejtё pёr sё drejti nga sa shohin sŷtё gjatё atyne çaseve nё tё cilat s’âsht as krejt natё as krejt ditё, as krejt zi as krejt bardhё, por diçka ndёrmjet njânёs e tjetrёs, gjymsё terri ase gjymsё drite, tё cilёn me nji fjalё tё veçantё e quejmё nё gjuhёn t’onё muzg. Kjo fjalё e fundit, veç, pёrdoret pёr dý kohna tё 24 ore. kurâsht tue i a lёshuem vêndin errsina dritёs, qi âsht agu ase agimi e i thohet edhe muzgu i dritёs, edhe kur gján e kundёrta e ksaj, dmth., kur âsht tue mbaruem drita e tue filluem errsina e qi i thohet muzgu i natёs a i mbramjes.Si kёtё fjalё pёrdorin Gjermanёt pёr agun, e thonё Morgendämmerung = muzgu i mёngjesit. Tё gjitha kuptimet e tjera, un i quej ndёrpretime tё gabueme shkrimtarёsh e gjuhtarёsh t’anё tё pёrcipёt, sё paku tё gabuem. Prej kuptimit tё dytё ka dalё frsa: me i vûmё sŷtё ag= me i vûmё sŷtё perde, me i mbyllё Zoti sŷtё, me i marrё Zoti mênt, me u hutuem, me u verbuem!. – III anё-a. 1) Desha nji litёr voj…. por s’po kam anё ku t’a shtie; enёt e gjelltores; uthull’ i fortё plas anёn e vet(prov.)….2) S’i a kam anёn= s’kam mjet….; n’i a gjetsh anёn, bâne= nё paç sesi…; i a dёrgove lajmin me anёn e nji miku… 3)mb’at anё…; n’anё tё Shkodrёs…; nepёr gjith’anёt e botёs; e kёrkova nё tё katёr anёt. 4)E tёrhoqa mё nji anё (mbёnjanё) pёr t’i thânё nji fjalё nё vesh; ai âsht tёrhjekun kamot mbё nji anё e s’âsht ndiem mâ;… ka vûmё do pare tё mira mbё nji anё… 5) An’e detit…; shkoj anёs sё lumit… 6)Anёt e tryezёs…; dý anёt e pёlhurёs…; faculetё me anё tё qёndisuna; trekândshi ka trí anё 7)An’e djathtё…; tё katёr anёt e rruzullimit… 8) Dý anёt e kafshёs sё ngarkueme…; nji anё kali drû…; barka perёndon mb’at’ anё [ = bordo] kah e shtyn era. 9) Me i mbajtun kuj anёn… 10) Me e marrё ana= me anuem, me prjerrё mbё nji anё… 11) An’ e mbarё, an’ e praptё;…; katёr anёt e nji ndёrtese…; anё e nji prismi… 12) Anёt firmatare tё nji traktati…; ana kundёrshtare, anmike…; dý anёt e nji barazije… algjebrike… 13) Falju me shёndet prej anёs s’eme… 14) Ai… nё nji anё qahet se ka shumё punё e nё tjetrёn rrin e humb kohёn… 15) Ana teknike e problemёs… 16) Jemi kushrÎj nga an’e nânavet.

Nji kujdes tё veçantё ká edhe pёr sinonymí: I. “a,lidhzё – Sin.: ase, apo, ndo, ndose. – Ii “agjitat,-ta… fr. agitation, it. agitazione, gjer. Agitation, ang.Agitation. – Siç po shihet, kjo fjalё, pёr kuptimin politik qi ka marrё, pёrdoret nё tё gjitha gjuhnat e mёdhá; por na kemi edhe fjalё shqipe qi mund t’i pёrshtaten; nёse turbullina (= trub –) na duket diçka mâ tepёr se agjitata, mund tё pёrdorim tundullim nga tundulluem.E para, turbullina, na jep kuptimin e efektit pozitiv tё veprёs s’agjitatorit, ndёrsa e dyta, tundullima atundullimi, kishte me qênё shi kjo vepёr vetё dmth. Propaganda e agjitatorit; sinonim me turbullimёn kemi edhe trazimin( = trazirё, trazyrё etj.). Si shifet nё kёtё shembull tё dytё ai merr shkas pёr tё qitun sinonime sidomos prej zâvendsimi qi i duket i nevojshёm tё barbarizmavet.

Nё tё gjitha kёto ai shtjen nё punё nji hollёsí leksikografike shum tё prehёt. Qe p.sh.: “a, adv. Pёrdoret pёr tё pyetun, nё krye e nё fund tё fjalisё; nё krye edhe nё funt, vetёm; e bashkueme me adv. mohimtar s: A more vesht? Kёshtu po thue a? A pёrnjimend e ké a? – á (me tingull tё gjallё e si me çudí, kur na thotё kush gjâ qi gadi s’bâhet me e besuem). – Pra ti po vjen nesёr te un, as? ( = apo jo?). Si pёrgjegje kúr âsht tue na rrёfyem kush gjâ, a tue na shfaqun nji mendim: As? ( = pá fjalё, sigurisht jam krejt me tý).

Si ká mujtё m’u kujtue gjithkushi prej gadi tё gjith shembujvet qi qitёm, Mustafa e ká pasё ndonji prierje kah konsevatorizma. Le tё kujtojё lexuesi si ai e pron edhè e pёrdorё formёn e rasavet shumse pá –v-eufonike.

Kёshtu i pёlqejnё má fort trajtat origjinare tё fjalvet t’uhajtuna: 1. – “ambashatё… Disave u pёlqen forma frênge ambassad -; mue jo. Sepse: a) vetё frêngjit e kanё marrё prej italishtes (A. Dauzat, Dict. Étym., Larousse), b) italishtja i ka ruejtun mámirё format latine, e ujёt sa mâ afёr gurrёs tё merret aqё mâ tё pastёr âsht…” -2. “analys-a… VR. Fjalёt e hueja me rrânjё greko – latine qi na duhet me shtimё nё gjuhёt t’onё, sa tё mundemi duhet t’i marrim me orthografín e origjinёs e t’i shqiptojmё ashtu siç janё shkruem. Kёshtu, p.sh., kёto qi po kemi kёtu pёrpara sŷshё: analysё, et. S’ka asnji arsye qi t’a italjanosim me –li mbasi shqipes s’i mёngon y – ja si italishtes, dhe s-nёs’kemi pse e kthejmё nё z tue shkruem –lyz-, sepse nё shqipen t’onёs-ja nuk zbutet me u bâmё zndёrmjet zânoresh si nё gjuhё tjera”.

Edhè mbrenda qarkut tё shqipes, koservator se konservator – e hallall i kjoftё! – ai don tё ruejtuna zânoret e giata; (sh. art. a-ja kû qet nё pah paradigmin e veçantё t’emnavet nё zânore tё gjatё pёrgjithsisht), edhe n’art. tё posaçёm qi i kushton akcentit, ja njef ndonji vend edhe akcentit tё prehtё si shênj giatsije tё zânores.

As nuk i mungon fjalorit të Mustafës ndonji ndjesí hesthetike. Interesohet për eufoní, p.sh. kúr te art.â=âshtvёren “formë e volitshme për me i ikun nji kakofonije, si p.sh.a(sht) shkruem“. Nji synim stilistik e ká tu art. “â: mënyrë njerzish të pagdhêndun për të pyetunsi?,si thé?, si urdhnove?, kur s’e marrim vesht fjalën”.

Ana kritike del nё shesh hap pёr hap. Qe do shembuj: I. – “abetar-i – dikur gabimisht thohej librame gjiní femnore, e kёshtu thohej edhe abetare, me nênkuptim libra abetare: nji gabim tёrhjekё pёrmbrapa nji tjetёr”. – “ahmarrё etj. – Neologjizma pa nevojё, pa shije e pa kuptim: fjala ahs’ka pasun kurrё e s’ka askund domethânё shpagimi, por vetёm mjerimi”.

-III- “akcent-i… Me kuptimin gjuhsuer mund t’a pёrdorim edhe na si tё tjerёt kёtё fjalё me rrânjё latine… nё vend tё fjalёs theksqi kemi krijuem prej shqipes, e qi âsht mjaft e mirё pёr gramatikat shkollore… Tash te akcenti grafik, te akcenti i shkruem, i shёnuem me shkrim. Shí ky ka hije me u quejtun me emnin qi apim shqip, theks”.- IV. Te art. akord-i… Mos thuej kurrё dakord (fr. d’accord, it. d’accordo), por thuej n’akord= nё pajtim mendimesh, nё nji mendim, ase mos e pёrdor fare atё fjalё me kёtё kuptim”.- V. –“akt-i… Mos thuej ap akt, por vёrtetoj ase vёrtes (vёrtetun); jo marr akt, por marr shёnim”. – VI. – “aktiv…Pёr tё gjitha kuptimet qi ka ky adjektiv i huej kemi fjalёt t’ona: puntuer, i gjallё, i papёrtueshёm, i palodhshёm, i fórt, veprimtár. Vetёm emni (aktiv-i)besoj se duhet mbajtun si skânj financuer…” – VII.- “anesё-a… Mâ e bukura fjalё pёr prjerrё a prerrje nё kuptim fytyruer (gabimisht prirje), qi vjen nga pёrvjerrё, e nё gojё tё popullit âsht bâmё edhe pjerrё”.

Si nё disá ndёr rasa qi kemi prûmё deri kёtû, ashtû edhè nё sá tjera, konservatorizma e tíj merr trajtёn e purizmёs, kjoftё tue shfrytёzue visarin e giuhёs, kjoftё edhè tue pёlqye a tue paraqitё neologjizmat e nevojshme: – I. – a, lidhzё (ja, o, jo)… jaâsht tyrq., o it., jodjalekt”. – II. –“abanoz-i prej gr. nёpёr tyrq. Shum mâ mirё me pёrdorё formёn evropjanё eben-i…krahaso fr. ébène…, it. ebano…, gjer. Ebenholz…, angl. Ebony”.– III – “abatí... Kemi marrё nga it. abat.Por s’ka asnji arsye qi tё marrim drejtpёrdrejtё andej edhe abaci, tue qênё se prej fjalёs abatdel rregullisht nё gjuhёn t’onё edhe abatí”.IV. – “abe-ja…Sipёrveshё fetarёsh myslimanё e, nё Lindje, edhe civilash. Fjalё tyrq. -arm. Pak e njohun nё Shqipní e me nji kuptim tё zgjânuem e tё ndryshuem, qi duhet lânё me dekun gjithsejt, se pa kurrfarё dobije pёr gjuhёn t’onё. – V.- “”administruem… fjalё qi ka hymё nё burokratinё t’onё thjesht prej njerzish qi s’kanё dijtun se populli i Shqipnisё sё Mesme ka fjalёn e vet mataruem. Edhe neol. mbarshtojâsht shum mâ me vend se fjal’e huej, e ndoshta s’âsht as neol”. – VI. –“agrar….Pёrtesa me menduem, shpesh herё na ka bâmё me e mbushun gjuhёn t’onё me fjalё tё hueja; pse mos me thânё bulqsuer-ore?” – VII. – “akcident-i… Me kuptimet qi ka kjo fjalё ne frêngjishtet e italishtet, na s’kemi nevojё t’a pёrdorim, se kemi ase mund tё bâjmё fjalёt t’ona… Mbajmё fjalёn e huej vetёm si skânj filosofik pёr tё kundёrtёn e substancёs”. – VIII. – “amatuer…Mbas mendimit t’em do tё pёrshtatej mâ sё miri fjala ândatar”. Shif edhè shka u prû sypri pёr fjalёn agjitatё.

Me gjithё kёtê, ai din me diftue edhè nji farë europeisme, tue përanue do skânje të pёrdorimit të përgjithshëm ndër kombet perëndimore. Kështû kemi pá fjalënebenpër abanozlindore, e kështû fjalën akcent. Po për ato arësyena ai nuk e pranon me i rreshtue dámas si shkrola të veçanta shêjet dýfíshe sidhetj., por me i rreshtue tue njehë setëcillen germë në rend t’alfabetit të përbashktë të përdorimit europjan; p.sh. -dh– mbas -da– e përpara –de-s.

Me këtê ai difton se din me i vûm vedit nji masë, shka âsht pak si të rallë nder “andatarë” të giuhës; e këta edhè në sá rasa tjera. P.sh., tue ja ruejtë vendin rasës lokative tash vonë në të hupun vëren se u xâvendsue rendom me akusativen “aqë hov të fortë ka marrë” (art.a-ja). E, tue pëlqye mâ fort formёn analysësa sá analiz, përanon se “fjalët e hueja qi na duhet me shtimë në gjuhët t’onë” nuk mungojnë.

Përandej përanon se ka përjashtime edhe ndër rregullat e mira: “ndër këto hollsina âsht gjygjtár vetë mjeshtri i gjuhës, por mjeshtri, jo kushdo” (art.a-ja).

*****

Detyra e lypё, sё fundi, qi tё cekim edhè do imtime qi mue mё vjen vёshtirё t’i pёranoj, sádó qi Mustafёn un e kam njoftё mjeshtёr t’emin bashk me P.Mark Harapin, me P.Gjon Karmёn, me D. Ndré Mjedёn, me Injac Zamputin (kur shkruente endè gegёnisht, e medje mirё e mâ mirё se sá sot qi shkruen nё nji soji tosknishtje, si sá tjerё, si s’do Zoti as sedra e gjuhёs shqipe), me Karl Gurakuqin e me Aleksandёr Xuvanin.

S’mё duket e drejtё, fonetikisht, me shkrue si shkruen ai sodshёmpёr sotshem; as s’mё duket e drejtё me thânё, si toska, “Koço Tasi me fjalorin e tij” pёr “Koço Tasi me fjalorin e vet”.

Ai e pёranon se ká nji theksё tё hollё me diftue giatёsín e zânorevet, porsè i duket se nuk âsht e domosdoshme si ajo cirkonflexe pёr zânoret hundake; mue, besa, mё duket e kundёrta, mbasi giatёsija e zânorevet shkon po tue hupё nên ndikimin e tosknishtes, por âsht nji vetí e rrallё e e çmueshme qi pak gjuhё moderne e kanё ruejtё, nё sá e ruejnё gegёt jo vetёm, por mjaft edhe arbёresht, e pёr mâ tepёr ká edhè nji zyrё dalluese mes sá skânje ekuivoke.

Sá pёr trajtat e skánjevet Mustafa anon kah altarimâ se kah elteri, mbassi kênka mâ afёr burimit latin; mirё po tё vjetrit qi thojshin elterishin me ligjё mâ afёr latinishtjet se jemi na, e altari ká dalё mâ vonё prej atyne qi s’dishin se shqipja e kishte bâ teshmâ tё veten tue ja pёrshtatё ndonji nevoje fonetike instinktive. Ambashatёthotё Mustafa e jo ambasadё, e kёta pёr me i ardhun italishtes qi e paska nё burim e jo huajtun si frêngjishtja; mirё po italishtja vetё nё burim ka kênё nё dyshim mes dý ý trajtavet, herё tue shkruem ambassata, herё ambaxata, lexó ambashata apor edhe ambazata (shif indeksat e “Acta Albanie Veneta”); e mue ma ha mendja se del veç pёr nji tё pёrziem populluer nga ambascia ( = angshtí), por me tё drejtё nga gr. enbasis, rrjedhё nga embaino, lat. adeo, i siellem kúj pёr m’u pjekun me tê. Amiral thotё ai, jo admiral; kёta, besoj, pse kёshtu kje n’arabishten kû e ká burimin, mirё po, venetishtja e sh. XV ka jo vetёm amirato, por edhè admirato e deri armiratoe armiraio; e titulli ishte i njoftun ndёr sqele tё Durrsit e tё Shkodrёs, kû i ipej nji zyrtari qi kujdesej pёr armё e pёr almistre t’anívet! (shih prep A. A. V.).

Besoj, sё fundi, se e ká gabim Mustafa tue shkruem “an’ e malit… si anё mali= si yll, si asllan”; un ndjeva si hanё malit= si hanё qi shndritё maje osè nё qafё tё malit, (osè edhè zanё mali). Gjithashtû s’po mё duket e drejtё “shkoj anёs sё lumit”, se e njeh pёr rasё dhântore shkoj anёs lumitgjit si shkoj rrugёs.

Por kёto s’janё por imtime dytenike qi nuk e rrxojnё vlerёn kryesore tё kёsaj vepre tё madhe e tё randsishme qi âsht mёkat mos tё qitet nё dritё. Porsè patriotët e Tiranës Mustafa Krues s’po donë me ja ndiem zânin, sikúrsè Fishtës, se mâ gegënishtes jo se jo.

Marrё nga broshura “MUSTAFA KRUJA si njeri e si gjuhwtar” “Shêjzat” 1973

Mustafa Kruja si studjues

January 2, 2019 by dgreca

60 vjet mё parё ndёrroi jetё MUSTAFA MERLIKA – KRUJA/

(1887, Krujё – 1958, Niagara Falls)/

Nga Zef Valentini/

Besoj se edhe pёr ndonji qi, si un, ka pasё fatin me njoftё nji shumicё tё madhe njerzish tё letrave e shkencёtarё tё kombёsive, kulturave e vlerave tё ndryshme, me pasё njoftё kaq prej s’afri Mustafa Krujёn ka qênё nji fat i pashoq.

Kam njoftё tё tjerё, mâ tё talentuem si letrarё; tё tjerё mâ tё pajisun, pёr merita tё tyne apo jo, me nji formim tё rregulltё nё metodёn shkencore; asnjânin qi tё ketё mbёrrîmё nё rendimentin e tij nё pёrpjestim me mundsít qi jeta i lejonte.

Thjeshtёsia e familjes mezi i dha mundsí tё kryente studimet pёr karrierё administrative nё Perandorinё Osmane. Qysh nga fillimet e vetё karierёs u zhyt nё nji jetё politike vepruese, tepёr tё ngarkueme e luftarake pёr Rilindjen kombёtare; dy herё, nё vjete tё gjata i u desht me jetue nё mёrgim, nё kushte nё tё cilёt ndjente bukur shpesh mungesёn e mjeteve, çvendosjet, shpresat, iluzionet e mallin ligёshtues, gjithmonё tё gjallё e gjithmonё zhgёnjyes qi i kthejshin tё mёrguemit e shkretё n’andrratarё pёr inerci, madje nё vesakeqё. I shtojmё kёsaj se lloji i studimeve tё tij – gjuhёsia – kёrkonte ndihmёn e vazhdueshme tё nji biblioteke dhe bisedёn e gjallё me popullin, ndёrsa biblioteka e vet, aq e pasun sa âsht shumё e vёshtirё tё gjindet nji e tillё nё mbarёshtim tё nji privati, mbeti gjithmonё e ruejtun ke miqtё n’atdhe e ai tjetёr bisedё nuk mund tё bânte veçse rastёsisht me tё tjerё t’ikun.

Duhet tё pёrfundojmё se , i pajisun me nji mprehtёsí tё jashtzakonshme e nji kujtesё tё fuqishme, ai ishte i nxitun prej nji dashunie gjithmonё tё gjallё pёr kulturёn e, pёr mâ tepёr nga nji pasjon i vёrtetё vetiak, jo thjesht nji pasjon puntori, por nga nji pasjon i madh.

Mund tё mos ishe nё nji mêndje me konceptet e metodat e tij politike, por âsht absolutisht e pamundun, jo me mohue, por edhe vetёm me dyshue se pasjoni epruer, madje i vetmi qi bashkёrendonte e urdhnonte tё gjithё tё tjerёt e tё gjithё veprimtaritё e tij, ishte dashunia pёr atdheun; nji dashuni aspak retorike, por e gjitha vepruese, qi lёvizte ndёrmjet dy skajeve tё ruejtjes apo rivendosjes sё vlerave tё vёrteta tё kombit dhe ngritjes sё nderit tё tij , mbi tё gjitha moral e kulturor.

Cilido qi ka pasё rastin tё kёndojё edhe vetёm njenin prej artikujve tё tij tё filologjisё, nuk ka mundun mos me vёrejtё sasinё e pamasё tё lândёs sё mbledhun prej tij, pёrherё e pranishme nё kujtesёn e vet. Prej dyzet vjetёsh nuk ka pasё asnji fjalor tё botuem, madje edhe çdo glosar i thjeshtё qi tё mos jetё shqyrtue prej tij nёpёrmjet mijra vёrejtjesh, shtesash, ndreqjesh, tё gjitha tё dokumentueme bollshёm e me saktёsi. Miqtё e tij dhe ata qi qênё kolegё tё tij nё Institutin e Studimeve Shqiptare tё Tiranёs kanё pasё mundёí me marrё nёpёr dorё 12 vёllimet e trasha tё dorёshkrimit nё formё protokolli, tё cilёt, sikur tё mos kishin mbetun tё pabotuem, sigurisht do tё pёrbâjshin fjalorin e parё tё madh e tё vёrtetё tё gjuhёs shqipe. Sa herё nё diskutimin e çfarёdo hollёsie gjuhsore, nё selinё e komisionit filologjik apo atij letrar, nji grup i shёndoshё kompetentёsh gjîndej nё mёdyshje, po aq herё pёrdorimi i atij fjalori, qi ai e vente nё dispozicionin tonё, zgjidhte problemin nё mёnyrёn mâ tё kёnaqёshme.

Kjo i kushtohej dhuntive tё tij prej puntori qi u cekёn mâ sipёr, pa dyshim; por jo mâ pak, e ndoshta mâ shum nji ndîje tё gjashtё tё gjykimit nё gjendje me kuptue, tё matun e tё barazpeshuem qi pak vetё do t’a kishin pёrfytyrue ke ai po tё mos e kishin njoftё pёr s’afёrmi.

Pjerremi me besue se dhuntí tё tilla si kёto qi pёrmêndёm janё vetí tё njerёzve qi nё jetёn publike kanё nji shestim demokratik tё cilin e bâjnё me rrjedhё mandej edhe nё jetёn vetiake, deri edhe n’atê tё studimit. Mustafa Kruja qi nuk rridhte nga nji fis tё parёsh dhe as nga nji rod feudalёsh, prej tё cilit pritej me u pa nё qёndrime demokratike tё programueme, nuk tregoi kurrё nji tё tillё; e vetmja demokraci e tij qёndronte nё çmimin e vlerave, ngado qi ato tё vijshin tё shqueme e tё vёrteta, pёr tё vёrteta ai kuptonte ato qi ndershmёnisht e me zell tё madh i shёrbejshin nji çâshtjeje tё drejtё; pёrballё tyne, me sjelljen e nji zotnilliku tё hollё e tё matun, qi ishte vetí e personalitetit tё tij gjithmonё i nёnёshtruem idealit, dinte me dhânё ato shênja tё miqёsisё sё vёrtetё qi qёndrojshin nё vlerёsimin e nё pranimin e ndershёm e tё arsyeshёm n’intimitetin e idealeve tё tij.

Prandêj edhe nё jetёn e vet tё studjuesit ai dinte me mbajtё nё bashkёpunimin e nё rrahjen e mundёshme tё mendimeve nji vijё tё qartё e tё sinqertё, tё mbёshtetun jo nga mёnyrat e tij mjaft tё prême tё drejtuesit tё vetёdijshёm e tё njohun, por mâ shum nga qёndrimet e barazpeshat e arsyeve tё tij.

Ndoshta do t’ishte e tepёrt me mёtue nga filologu apo gjuhtari nji ndîje gaztorije qi i âsht kaq e dobishme e herё herё e domosdoshme filozofit moralist apo politikanit; ndёrsa duhet tё pranojmё se nёse ka qênё ndonji gjâ qi e ka damtue Mustafa Krujёn nё jetёn publike, ka qênё pikёrisht ndîja e tij e pakёt e gaztorís n’at’ ânё, ndoshta e rrjedhun nga ndershmёnía e vet qi e bânte me e provue shumё tё rândё pёrshtypjen e pёrgjegjsís. Ndёrsa nё republikёn letrare ai kishte nji gaztorí tё bâme simbas traditave mâ tё mira shqiptare, mâ shumё prej fabulash e episodesh tё mbledhuna e tё kallzueme me atê vetёpёrmbajtje tё hollё qi i bânte mâ tё lezetshme. Ai dinte me pёrdorё nё kritikёn nji tё tillё ndîje gaztore; ; shum mâ mirё nё bisedё, nё tё cilёn urtia e sjelljes dhe njerzia e buzёqeshjes e bâjshin tё pranueshёm; nё mёnyrёn e tij tё shkrimit, nё tё cilin gjithshka ishte qênёsore, jo gjithmonё ai dinte me dhânё atê pёrshtypje tё butsís qi duhej t’ishte e veçanta e humorizmit tё pёrqindjes sё nâltё: mungonte si portreti i fytyrёs sё tij anash apo poshtё shkrimit tё fjalёve. Por ato qi gjithmonё tejqyreshin ishin dý dhuntít e mёdha qênsore tё personalitetit tё tij: ndershmёnia e tij e thellё dhe e sinqertё, pasjoni i tij pёr atê qi e mbante si thesarin mâ tё madh kulturuer t’atdheut, gjuhёn e tij.

Nuk âsht se ai nuk çmonte edhe tё tjerё thesarё kulturuer kombёtarё. Mё pёlqen mes tё tjerash me thânё se ai, i lindun mysliman, kishte vlera shpirtnore tё krishtênimit, gjithё atê vlerёsim qi mund t’a quejmё tradicional tё atdhetarёve mâ tё mirё e mâ tё kulturuem shqiptarё myslimanё. Po ashtu mё pёlqen me dёshmue kёtu qi, tue qênё se m’âsht dashtё m’u marrё me studime mbi traditёn juridike shqiptare, kam gjetun ke ai nji nga kumtuesit mâ tё dijtun e mâ tё mprehtё, jo vetёm sa i pёrkitte krahinёs Kurbin – Krujё – Arbёn, por edhe pёr tё tjera krahina qi ndryshojshin prej saj; po e njâjta dashuní pёr kёta thesarё kombёtarё sikurse edhe pёr ata tё lâmёs gjuhsore, ndёrsa mprehtёsia e fitueme nё selinё filologjike ishte gjithmonё e pranishme nё mbarёshtimin e koncepteve juridike.

Tё gjithё duhet tё mёsojnё prej tё gjithёve, pavarёsisht çfarёdo kundёrshtíe tё tyne; duhet tё shpresojmё qi kur tё jenё fashitё fanatizmat e ngeluna nga ndodhí tё dhimbshme qi kanё fshî prej shpirtnave aq tradita tё vlerta, mâ shumё se sa mjetet e luftёs kanё shkatrrue monumentet, edhe ata qi nuk do tё mund tё kuptojshin mendimin dhe veprimtarinё politike tё kёtij personaliteti tё jashtzakonshёm, tё dijnё se kudo qi tё lypet dashuní e madhe pёr nji idé kulturore, zelltarí e ndershmёní, t’a vlerёsojnё e t’i ndjekin shembullin.

Marrё nga “Shêjzat”, Vjeti i III, N° 1- 2, Kallnduer-Fruer 1959

Pronar Ernest Koliqi Kryeredaktor Martin Camaj

Shkrimi ёshtё pёrkthyer nga origjinali italisht prej Eugjen Merlikёs

Nënë Tereza e Zef Valentini, “binjakët” e mohuar nga diktatura

August 5, 2013 by dgreca

Botohet biografia e albanologut të shquar katolik./
“Refuzonin të keqpërdoreshin nga nacionalizmi, sidomos nga ai i vendit ku shërbyen si misionarë”/

Pikërisht në kohën që Nënë Terezës iu shfaq së pari ajo ndjenjë, e cila do të përbënte pikënisjen e misionit të saj madhështor në botë, një misionar i madh katolik vinte në Shqipëri. A nuk duket se këtu Providenca (ndikimi hyjnor) ka ndërhyrë duke krijuar një lloj sistemi feedback, siç quhet në shkencat e natyrës një marrëdhënie ushqyese e ndërsjellë brenda një cikli? Në shkencat e natyrës shembulli i atij që quhet “positive feedback” është: “X krijon më shumë Y dhe ky nga ana e tij krijon më shumë X”. A nuk është krijuar edhe një marrëdhënie e ngjashme mes At Zef Valentinit dhe Nënë Terezës? Kuptohet, pa dijeninë e tyre. Pikërisht në vitin kur shqiptares më të famshme e më të madhe të të gjitha kohërave i lindi ndjenja që do ta largonte nga vendlindja për ta bërë misionare globale, gjë që nuk mund të mos pranohet se krijoi një mungesë për botën shqiptare të ngushtë, në Shqipëri, në atdheun e Nënë Terezës, erdhi një misionar i madh kulturor, At Zef Valentini, i cili do të bënte për kombin e saj shërbime po ashtu të jashtëzakonshme, si ato që ajo bëri për Indinë dhe botën, por në një fushë tjetër, në atë të kulturës. Kjo përkitje të bën të admirosh atë sistem të mrekullueshëm që ka krijuar Kisha Katolike në shekuj e që funksionon vetiu, që plotëson me diçka aty, ku diçka merr për ta çuar në tjetër vend. Zef Valentini dhe Nënë Tereza, jezuiti i porsashuguruar 22-vjeçar dhe vajza 12-vjeçare nga Shkupi, ndonëse krejt të panjohur mes tyre, në një çast u lidhën si foshnjat siameze dhe kjo lidhje vazhdoi gjithë jetën, ndonëse nuk ka të dhëna që ata të jenë takuar ndonjëherë. Sa më tepër që thellohesha në kërkimet për jetën dhe veprimtarinë e At Zef Valentinit, aq më e qartë bëhej kjo pikëpjekje e jetës së tij me atë të Nënë Terezës. Ishte vetëm një pjesë e ngjashmërisë së madhe të jetëve të tyre. Gjithmonë e më tepër po më krijohej ideja se biografia ime për Zef Valentinin do të duhej të ishte një libër i dyfishtë, pra një biografi për të dhe për Nënë Terezën, diçka e ngjashme me metodën që kishte përdorur Plutarku te “Jetë paralele”. Ndër shumë gjërat e përbashkëta që kanë Nënë Tereza dhe At Zef Valentini është dhe ajo se të dy kanë qenë të anatemuar, të ndaluar në kohën e regjimit komunist në Shqipëri. Unë doja të bëja diçka më tepër, të përfshija brenda një libri At Zef Valentinin dhe Nënë Terezën! Kjo dukej një ndërmarrje titanike! Prandaj, kur i hyra punës për të shkruar një biografi të shkurtër të At Zef Valentinit, e lashë mënjanë paradigmën e binjakëzimit të tij me Nënë Terezën. Por, libri më dukej i paplotë. Aq më tepër që me kalimin e kohës u binda se nuk ishte fjala për një ngjashmëri të thjeshtë, por për një paradigmë të kultivuar me kujdes nga Kisha Katolike në mjedise shoqërore si ato ku lindën dhe u rritën At Zef Valentini dhe Nënë Tereza. Por, e ndjeja se lipsej t’i rikthehesha dhe një herë projektit që kishte lindur papritur në mendjen time për të shkruar një biografi të dyfishtë, një biografi ku të tregohej se At Valentini ishte binjaku shpirtëror i Nënë Terezës. Prandaj iu riktheva edhe një herë punës, kësaj radhe i vendosur që t’i shkoja deri në fund. Për të shkruar këtë libër pata dy vështirësi fillestare, të kundërta. Për At Zef Valentinin nuk kisha në dorë asnjë libër biografik, përveç një teksti të shkurtër, por të vyer, të shkruar nga Attilio Vaçaro. Për Nënë Terezën ka sigurisht shumë e shumë libra, por unë, ndonëse do të citoj disa prej tyre, përzgjodha për t’iu referuar veçanërisht të parës dhe të vetmes biografi të autorizuar për Nënë Terezën, të shkruar nga Navin Kaula, pasi ky libër përmban edhe shumë rrëfime që ajo vetë ia ka bërë atij. Dhe kështu libri u nis si një “tren” që ecën në dy shina, në jetën e Zef Valentinit dhe të Nënë Terezës. Pas “lokomotivës”, idesë sime, nisën të shtohen “vagonët”, kapitujt të cilët përputheshin mrekullisht me “shinat”. Atë boshllëk që la Nënë Tereza në Shqipëri e mbushi megjithatë At Zef Valentini, vepra monumentale e të cilit është provë për këtë gjë. “Exegi monumentum aere perennius” (“Kam ngritur një monument më të qëndrueshëm se bronzi”) ka thënë Horaci. Kjo gjë vlen, si për Nënë Terezën, ashtu edhe për At Zef Valentinin, vepra e të cilëve ka vlerën e të qenit një monument i tillë. Duke krijuar me Nënë Terezën një marrëdhënie të llojit feedback, At Valentini krijoi edhe me Shqipërinë një marrëdhënie të llojit të tillë, e cila do të ishte rasti ideal i punës së çdo misionari. Ai e ushqeu Shqipërinë me dijet e tij dhe, duke e bërë këtë gjë, u rrit si studiues, si intelektual. Madje, vepra e tij vazhdoi të rrezatonte edhe në Shqipërinë komuniste, ndonëse ishte zyrtarisht i ndaluar nga regjimi. Kjo vepër i mrekullonte ata që kishin leje të njiheshin me të. Regjimi komunist pretendonte me të madhe se në Shqipëri kishte marrë hov të madh albanologjia në të gjitha degët e saj, se po zhvilloheshin shkencat historike, juridike, etnografike etj. Por, meqenëse studiuesit nuk arrinin rezultatet e duhura, atëherë regjimi u dha leje atyre që të njiheshin me veprat e “klerikëve reaksionarë” katolikë, si At Valentini, të cilët kishin lënë studime e shënime për të gjitha këto fusha, dhe të merrnin ç’të mundnin prej tyre, për t’i përdorur. Kur unë, pas shumë hezitimesh, nisa ta shkruaj këtë libër, që më dukej shumë i vështirë, u habita dhe vetë sa mirë dhe shpejt po më ecte puna, dhe të gjitha vështirësitë që kisha paramenduar ishin duke u fashitur njëra pas tjetrës si një mrekulli. Më pëlqente të besoja se edhe unë, ashtu si biografi indian i Nënë Terezës, kisha bekimin e këtyre dy njerëzve të shenjtë për të cilët po shkruaja. Duam, s’duam, mes At Zef Valentinit dhe Nënë Terezës ka dhe një lidhje tjetër të llojit feedback. Ne shqiptarët nderuam në mënyrën që e meritonte Nënë Terezën, një misionare të madhe, e cila veproi kryesisht në Indi, për shkak se ajo ishte shqiptare, dhe kjo përbënte dhe një dëshmi të madhe të qytetërimit të shqiptarëve. Por, po kështu duhet të tregojmë se jemi të qytetëruar në rast se dimë të nderojmë misionarin më të madh të huaj që erdhi në Shqipëri dhe punoi pareshtur për të e për shqiptarët. Dhe ky misionar është At Zef Valentini. At Valentini vdiq në natën e 15-16 nëntorit 1979, vetëm 28 ditë pasi Nënë Terezës iu dha çmimi “Nobel” për Paqen. Duket se ky shqiptar i madh, At Valentini, jetoi aq sa të mësonte nderimin që bota i bënte shqiptares më të madhe të kohës. Në qoftë se nuk do ta pengonte sëmundja, At Valentini me siguri që do të kishte shkruar fjalë të paharrueshme për Nënë Terezën me këtë rast. Por, ky ishte rasti i vetëm kur u prish sintonia e jetëve të tyre. Njëzet e pesë ditë pas vdekjes së At Valentinit, Nënë Tereza mbajti fjalimin e saj në ceremoninë e dhënies së çmimit “Nobel”. Një tjetër e përbashkët e At Zef Valentinit dhe e Nënë Terezës ishte se të dy refuzonin të keqpërdoreshin nga çdo lloj nacionalizmi, sidomos nga ai i vendit ku shërbyen si misionarë. Në rastin e Nënë Terezës, kishte një tentativë dinake nga ana e nacionalizmit hindu për ta keqpërdorur imazhin e saj, si provë që do t’i paraqitej botës se ishte toleranca dhe mbrojtja e shumicës hindu e Indisë ajo që bënte të mundur që Nënë Tereza të zhvillonte veprimtarinë e saj në Indi dhe të bëhej e njohur në botë si Nënë Tereza e Kalkutës. Sigurisht që Nënë Tereza nuk kishte menduar kurrë që t’i shërbente nacionalizmit hindu dhe as ndonjë nacionalizmi tjetër në këtë vend të madh, ku edhe minoritetet etnike dhe fetare qenë shumë të mëdha në numër, dhe pretendonin edhe ato që ta përdornin imazhin e saj në një mënyrë apo në një tjetër. Është një nga meritat e mëdha të Nënë Terezës që ajo nuk bëri kurrë kompromis qoftë me nacionalizmin hindu, qoftë me ndonjë nacionalizëm tjetër, në këmbim të shërbimeve që mund t’i bëheshin për misionin e saj. Kuptohet se Nënë Tereza e shikonte nacionalizmin si po aq të keq sa epidemitë e tmerrshme të Kalkutës. Në rastin e At Zef Valentinit, mund të duket sikur ai mund të përdoret nga nacionalizmi shqiptar dhe për këtë mund të sillen si provë vepra të tij, si libri “Të drejtat e Shqipërisë etnike”. Por, qëllimi i At Valentinit nuk ishte që t’i shërbente nacionalizmit shqiptar. Ai punoi për këtë libër në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, kur pritej që në Konferencën e Paqes që do të mbahej pas saj, të diskutohej çështja e kufijve të Shqipërisë, ashtu siç kishte ndodhur edhe pas Luftës së Parë Botërore. Edhe këtë herë, si në atë kohë, pritej që fqinjët të shfaqnin pretendime territoriale ndaj Shqipërisë dhe ajo rrezikonte copëtimin. Prandaj Shqipëria duhet të dilte me kërkesa që do të neutralizonin ato të fqinjëve. Nëse e lexon librin me vëmendje, kuptohet se shqetësimi kryesor i At Valentinit ishte që të ruheshin kufijtë aktualë të shtetit shqiptar. Nuk kishte pra asnjëlloj nacionalizmi në qëndrimin e tij.

(Pjesë nga libri i autorit Ndriçim Kulla “Binjaku i Nënë Terezës”, i cili i kushtohet albanologut të madh At Giuseppe Zef Valentini, që doli nga shtypi këto ditë)-(Kortezi Gazeta Panorama)