Alket Veliu/
Ka të vërteta që janë fshehur jo me heshtje, por me fjalë. Për dekada me radhë, çështja çame nuk është heshtur thjesht ajo është deformuar. Në emër të stabilitetit, diplomacisë apo integrimit, janë ngritur teza të rreme që kanë shërbyer për të justifikuar një nga padrejtësitë më të mëdha të shekullit XX në Ballkan: spastrimin etnik të shqiptarëve të Çamërisë në vitet 1944–45.
Në këtë cikël, rrëzojmë një e nga një tezat që ndërtuan harresën për Çamërinë. Sepse drejtësia kërkon kujtesë, dhe kujtesa kërkon të vërtetën.
Teza # 1
“Çamëria nuk ekziston. Është një term i shpikur.”
Kjo është një nga format më të rafinuara të mohimit. Nuk sulmon drejtpërdrejt popullsinë çame apo kërkesat për drejtësi, por mohon vetë ekzistencën e Çamërisë si realitet historik, gjeografik dhe kulturor, duke pretenduar se është një “konstrukt modern shqiptar”, ose “një shpikje nacionaliste”.
Faktet historike dhe burimet zyrtare e rrëzojnë këtë tezë në mënyrë të pakundërshtueshme.
1. Emri “Çamëri” është i lashtë, jo i shpikur
– Rrjedh nga lumi Thyamis (sot Kalamas), emërtim që në gojën e banorëve shqiptarë është shqipëruar natyrshëm në “Çam”.
– Shtesa “-ëri” është prapashtesë tipike e gjuhës shqipe për emër krahinor (si Shqipëri, Labëri, Toskëri etj).
– Emri “Çamëri” është përdorur gjerësisht nga vetë osmanët, nga udhëtarë europianë dhe nga vetë çamët në dokumentet e shekujve XVIII-XIX.
– Vetë grekët e përdornin në dokumente si Tsamouria për të përshkruar Thesprotinë.
– Në dokumentet europiane: “Tsamouria”, “Chameria”, “Chamland”
2. Përdorimi në burime osmane dhe dokumente shtetërore
– Regjistrimet osmane të shekujve XVII–XIX për Vilajetin e Janinës, Sanxhakun e Margëlliçit dhe të Paramithisë, përdorin emrin “Çamëri” për të përshkruar këtë krahinë të banuar nga shqiptarët myslimanë dhe të krishterë.
– Në fermanët dhe defterët osmanë, emri Çamëri identifikon një krahinë me karakter të veçantë etnik dhe administrativ.
3. Burime europiane që përmendin Çamërinë
Janë të shumta burimet europiane dhe greke që përmendin Çamërinë. Po paraqesim disa prej tyre:
– Johann Georg von Hahn (1854) – “Albanesische Studien” – përdor emrin “Tsamouria” si zonë shqiptare në Epirin e Poshtëm.
– William Martin Leake (1835) – “Travels in Northern Greece” – përshkruan Çamërinë si një krahinë shqiptare me dallime etnike dhe gjuhësore nga grekët.
– Edward Lear – Journals of a Landscape Painter in Albania (1851) “Beyond Paramythia lies Chameria, the region of the Muslim Albanians.” (përshkrim gjatë udhëtimit të tij në vitin 1848)
– Henry Fanshawe Tozer – Researches in the Highlands of Turkey (1869): “The Chams, a division of the Albanian race, inhabit the region known as Chameria, south of Janina.”
– Edith Durham – The Burden of the Balkans (1905). Durham përmend çamët dhe Çamërinë si pjesë e shtresës së pasur etnografike shqiptare në Epir.
– Leon Rey (arkeolog francez) – Rapports archéologiques sur l’Épire (1924): “La région de la Chamerie est habitée par des Albanais musulmans…”(Çamëria është e banuar nga shqiptarë myslimanë…)
– George Finlay – History of the Greek Revolution (1861): “The Cham Albanians of Epirus resisted the revolutionary movement of the Souliotes…” Finlay përmend “Cham Albanians” dhe Chameria në kontekstin e luftërave të shekullit XIX.
– Aravantinos, Panagiotis (grek) – Χρονογραφία της Ηπείρου (Kronografia e Epirit) (1856) – Edhe pse është historian grek, përdor shpesh emrin Tsamouria (Τσαμουριά) për të përkufizuar zonat përreth Filatit dhe Paramithisë si një njësi gjeografike dhe etnike më vete. Ky është një fakt shumë domethënës, sepse tregon se edhe burime greke para 1945 e njohin dhe përdorin këtë emër në mënyrë të zakonshme.
– Hartat austro-hungareze, osmane, gjermane dhe franceze të shek. XIX identifikojnë Çamërinë si zonë e veçantë etnografike me shumicë shqiptare.
– Reportet e Konsullatës Austro-Hungareze në Janinë (vitet 1890–1912). Raportet flasin qartë për Çamërinë (Chamerien) si krahinë ku flitet shqip dhe ku shumica e popullsisë është myslimane shqiptare. Këto raporte ruhen në Arkivin e Vjenës (Haus-, Hof- und Staatsarchiv).
– Publikime britanike dhe amerikane gjatë Luftës së Dytë Botërore. Oficerët britanikë të SOE dhe diplomatët raportojnë për: “The Cham issue in Thesprotia… The Chameria region remains volatile due to ethnic cleansing carried out by EDES forces.” (Rajoni i Çamërisë mbetet i paqëndrueshëm për shkak të spastrimit etnik të kryer nga forcat e EDES-it.)
– Vijmë në vitet ‘91-‘92, gjatë vizitave të ish-kryeministrit grek Konstantinos Micotaqis, pranon të diskutojë për pronat e çamëve, pra ai e pranon ekzistencën e çamëve dhe pronave të tyre në Çamëri.
4. Emri “Çamëri” përmendet edhe në dokumentet shqiptare zyrtare para vitit 1944
– Në Kongresin e Lushnjës (1920) dhe në memorandumet e shtetit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, përmendet qartë “Çamëria” si një krahinë shqiptare nën pushtim grek.
– Në tekste shkollore, letra diplomatike, e deri në traktate ndërkombëtare, termi “Çamëri” ka qenë pjesë e diskursit zyrtar.
5. Nëse Çamëria nuk ekziston — si ka mbijetuar vallja çame?
– Vallja “Çamiko”, e njohur në rrethinat e Janinës, Filatit, Paramithisë, Pargës e më gjerë, është një vallë tradicionale shqiptare e Çamërisë, e trashëguar brez pas brezi. Ajo ka ritmin, lëvizjen dhe motivin e një populli të lidhur me tokën dhe dinjitetin. Vetë emri i saj – Çamiko – është dëshmi gjuhësore dhe etnografike që emri Çamëri ka ekzistuar, ka jetuar, dhe është kënduar. Përpjekja për ta paraqitur si vallë “greke” është pjesë e të njëjtit proces të përvetësimit dhe mohimit të kulturës shqiptare në Epir.
Pas vitit 1945, Greqia filloi një proces shtetëror të zhdukjes së identitetit çam:
– U ndërruan emrat e fshatrave dhe qyteteve me emra grekë.
– U ndalua përdorimi i termit Çamëri në tekstet zyrtare dhe mediat greke.
– U ndalua me ligj të flitet shqip në Çamëri.
– U ndërtua një narrativë që pretendon se termi është “shpikje shqiptare”.
Çamëria ka ekzistuar si krahinë historike, gjeografike dhe etnokulturore për shekuj me radhë. Emri i saj është dokumentuar në dhjetëra burime osmane, europiane dhe greke. Mohimi i këtij emri është një akt politik, që synon fshirjen e kujtesës historike të një populli autokton shqiptar, dhe përbën pjesë të projektit më të gjerë të harresës dhe asimilimit.