Dr. Nikollë Loka/
Shqiptarët kishin mundur ta fitonin të drejtën e hapjes së shkollave në gjuhën amtare me kryengritjen e përgjithshme të vitit 1912, por krahasuar me shkollat serbe, ato ishin në numër më të vogël. Në këtë periudhë, në Kosovë kishte 51 shkolla fillore serbe, me 83 mësues gjithsej, disa kolegje dhe një shkollë normale fetare, ndërkohë që kishte vetëm pak shkolla fillore shqipe, që ishin hapur dy-tre vitet e fundit.
Serbët dhe malazezët mbajtën qëndrim edhe më të ashpër se turqit në lidhje me shkollat shqipe dhe i mbyllën të gjitha ato, duke hapur në vend të tyre shkolla fillore dhe të mesme në gjuhën serbe. Gjithashtu, autoritetet serbe dhe malazeze ndaluan çdo veprimtari arsimore në shqip që mund të zhvillohej në objektet e kultit, si dhe ushtruan kontrolle të rrepta mbi shoqëritë kulturore dhe sportive, për t’i penguar ato në zhvillimin e veprimtarive arsimore në shqip. Sidoqoftë, në këtë periudhë të shkurtër kohe, 1913-1915, funksionuan disa shkolla fetare, të cilat i zhvilluan mësimet në shqip dhe feja ndër shqiptarët u kthye në mjet të rëndësishëm për ruajtjen e identitetit kombëtar.
Pas përfundimit të luftës dhe përfshirjes së territoreve shqiptare nën Mbretërinë SKS, autoritetet e Beogradit mbyllën të gjitha shkollat shqipe, të cilat ishin hapur në kohën e pushtimit austro-hungarez të Kosovës (Demjaha, Peci, 2016:21). Për mbylljen e tyre qenë angazhuar ushtria, xhandarmëria dhe sidomos të ashtuquajturat “çeta fluturuese” çetnike, të specializuara për krime mbi shqiptarët e pambrojtur (Gjoshi, 2015:15). Të parat u mbyllën shkollat laike shqipe dhe pas tyre ato fetare. Shkollat e komunitetit katolik të Gjakovës dhe të Pejës u mbyllën deri në vitin 1923 (AMPJ, 1930, D. 194, fl. 47). U mbyllën gjithashtu shkollat në Prishtinë, Pejë, Ferizaj, Gjakovë, Mitrovicë, Vushtri, Istog, Zym, Bec, Bordosan, Brovinë, Gllogjan, Irzniq, Junik, Ponoshvec, Cermjan, Zhub, Rakosh, Baran, Zllakuçan, Strellc, Budisalc(AMPJ, V.1930, D. 194, fl. 46). Pas mbylljes së shkollave, u kërkuan me urgjencë listat e mësuesve shqiptarë që kishin dhënë mësim në ato shkolla. Lidhur me këtë, në një qarkore të xhandarmërisë serbe, e cila qarkullonte nëpër Kosovë, thuhej: “Duhet të likuidohen të gjithë ata mësues që kishin mbetur në Kosovë, si dhe nxënësit e tyre, të cilët po i përhapin me të madhe idetë kombëtare” (AMPJ, V.1930, D. 194, fl. 47). Dhuna dhe tortura të rënda u praktikuan në Gjakovë, Pejë, Mitrovicë, Prizren etj. Mësuesi i Pejës Zef Maroviç nga Bergoderica (Zarë), ishte rrahur prej xhandarëve serbë në vitin 1919, afër katundit Rakosh, në sy të familjes së tij(AMPJ, 1930, D. 194, fl. 47).
Serbia dhe më vonë MSKS (Jugosllavia) i njohu shqiptarët vetëm si minoritet fetar. Trajtimi i shqiptarëve si minoritet fetar kishte si synim sllavizimin e shpejtë të tyre (Once upon a time… we lived together, 2014:76). Serbët mendonin se ishte veçanërisht e padëshirueshme që shqiptarët të merrnin arsim në gjuhën shqipe, duke pasur frikë se lidhjet gjuhësore do të ushqenin nacionalizmin shqiptar. Në vend të kësaj, institucionet e vetme arsimore të autorizuara nga regjimi serb ishin shkollat fetare, si islamike ashtu edhe ato katolike. Padyshim, autoritetet serbe ishin të etura për të theksuar më shumë përkatësinë fetare sesa etnike të shqiptarëve. Duke i trajtuar shqiptarët si kategori fetare, Jugosllavia e kishte më të lehtë të anashkalonte të drejtat që lidhen me minoritetet kombëtare (si shkolla në gjuhën amtare, përfaqësimi politik, autonomia kulturore), sepse të drejtat e minoriteteve fetare trajtoheshin më ngushtë dhe shpesh reduktoheshin në lirinë e fesë.
Serbët kishin menduar se asimilimi i katolikëve do të ishte më i lehtë. Fillimisht do t’i kalonin me dhunë në ortodoksë dhe kur kishin dështuar, ua kishin afruar sllavizmin përmes klerikëve katolikë sllavë (kroatë dhe sllovenë), të cilët do të ishin dhe mësues në shkollat katolike, por kishte hasur në pengesa. Duke mos i kundërshtuar hapur shkollat katolike në gjuhën serbo-kroate për shqiptarët, Selia e Shenjtë ishte angazhuar që në trojet shqiptare në Jugosllavi të kishte shkolla katolike dygjuhëshe, në mënyrë që çdo grup etnik, shqiptarët dhe sllavët, ta kishin shkollimin në gjuhën e tyre.
Shqiptarët myslimanë në Kosovë, Maqedoni dhe Mal të Zi u përfshinë në politika të asimilimit përmes shkollave fetare (medreseve) dhe bashkësive islame të kontrolluara nga shteti, me shpresën se do të ndiheshin më pranë myslimanëve boshnjakë apo turq, dhe jo si një komb më vete. Për ta bërë më të lehtë mësimin në shkollat fetare në gjuhën serbe, erdhën si mësues klerikë myslimanë nga Bosnja, me shpresën se afërsia fetare do të ndikonte në mësimin e gjuhës sllave dhe dobësimin e identitetit kombëtar. Myslimanët boshnjakë gëzonin një trajtim më të favorshëm, pasi ishin të lidhur më ngushtë me identitetin sllav. Shqiptarët, përkundër fesë së përbashkët me boshnjakët, nuk u konsideruan “myslimanë të afërt”, por si “turq të mbetur”, që në sytë e nacionalizmit serb ishin të huaj dhe të dyshimtë. Kjo politikë e Jugosllavisë ishte në thelb një strategji për të zhbërë identitetin shqiptar, për ta bërë të padukshëm dhe për ta penguar konsolidimin e një autonomie kulturore të shqiptarëve përmes ndarjes së komponentit fetar nga ai kombëtar.
Shqiptarët i bojkotuan në masë shkollat serbe me mësues boshnjakë, duke zgjedhur më mirë analfabetizmin masiv, sesa të përfshiheshin në mekanizmat shkombëtarizues të pushtuesit. Në këto kushte, numri i nxënësve shqiptarë të regjistruar në shkollat serbe ishte simbolik; djemtë përbënin 6,5%, ndërsa vajzat shqiptare 0,5% të nxënësve (Obradoviq, 1981:6).
Shqiptarët myslimanë i vazhduan shkollat fetare në gjuhën turke, duke zgjedhur të keqen më të vogël. Në të gjithë qytetet e Kosovës fillimisht kishte 19 shkolla turke me 91 klasa dhe 126 shkolla fetare me 203 klasa në fshatra, ku jepnin mësim 208 mësues shqiptarë ose turq. Më vonë u vendos gjuha serbe si gjuhë mësimi, ku vetëm 6 orë në javë jepeshin mësim turqisht, shto dhe 4 orë turqisht mësime feje, derisa në vitin 1933 turqishtja u hoq dhe u përdor vetëm në shkollat e Shkupit (në qytet) (MPJ, 1933, 214: 39). Ndikimi turk vazhdoi gjatë gjithë periudhës ndërmjet luftërave botërore (1918-1941) në medresetë e mëdha të ngritura në Shkup.
Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve shtetërore për të krijuar qytetarë besnikë myslimanë në Kosovë dhe Maqedoni, duke ngulitur një vetëdije fetare të çalbanizuar, është e vështirë të pretendohet se feja ishte përbërësi kryesor i identitetit të shqiptarëve të Jugosllavisë. Pavarësisht praktikave të tyre të përditshme fetare dhe nostalgjisë së disa prej tyre për Perandorinë Osmane, shqiptarët në Jugosllavi, midis dy luftërave botërore, dalloheshin qartë nga fqinjët e tyre sllavë kryesisht në bazë të gjuhës dhe etnisë. Sa i përket përfaqësimit politik, ata mbështetën kryesisht Lidhjen Islamike për Mbrojtjen e Drejtësisë, e njohur si Xhemijet. Pas ndalimit të Xhemijetit në vitin 1925, partia tjetër myslimane në Jugosllavi, Organizata Myslimane Jugosllave (YMO) (Jugoslovenska Muslimanska Organizacija) me qendrën e saj në Sarajevë, dështoi të fitonte mbështetje midis myslimanëve në Kosovë dhe Maqedoni. Vetëm ky incident mund të merret si një tregues i qartë i mungesës së ndjenjave të një identiteti të përbashkët të bazuar në lidhje të përbashkëta fetare midis myslimanëve sllavë dhe jo-sllavë në Jugosllavi(Babuba 2004, 298).
Sidoqoftë, duke shfrytëzuar edhe traditën e krijuar në periudhën osmane, rol në arsimim mori medreseja turke Meddah, që supozohet se ishte themeluar që në shek. XV dhe kishte vazhduar deri në Luftën e Parë Botërore. Pas luftës, në vitin 1923 u rihap nga Ataullah Kurtish dhe vazhdoi veprimtarinë e saj të mësimit fetar në gjuhën turke deri në Luftën e Dytë Botërore. Kjo medrese e ruajti tradicionalizmin e arsimit klasik islam në gjuhën turke, duke ofruar lëndë si Kuran, Hadith, Fikh dhe Tefsir. Meqenëse në mësimdhënien e medresesë “Meddah” propagandoheshin idetë nacionaliste turke, shteti jugosllav mori masa për të zvogëluar ndikimin e saj, duke hapur një medrese tjetër në rangun e shkollës së mesme. Në vitin 1924, pas formimit të Medresesë Meddah, shteti jugosllav ndërmori hapin për të krijuar Medresenë “Krajl Aleksandër” në Shkup. Ky institucion kishte për qëllim të ofronte arsimin fetar për myslimanët, por në një mënyrë që shërbente për forcimin e ndikimit të Jugosllavisë mbi jetën fetare të popullsisë myslimane. Medreseja financohej nga shteti dhe përdorte serbokroatishten si gjuhën e mësimit, një përpjekje e qartë për të kontrolluar dhe orientuar mendimin fetar mysliman në përputhje me politikat shtetërore. Për shkak të ndikimit të drejtpërdrejtë të shtetit dhe angazhimit të mësuesve të huaj, shumica e popullsisë myslimane e refuzoi këtë medrese. Ata e panë atë si një instrument të politikave jugosllave dhe jo një mundësi për zhvillim fetar autentik. Kjo medrese përbënte një shembull të përdorimit të arsimit fetar për qëllime të kontrollit politik dhe ideologjik nga ana e shtetit.
Konkurenca midis nacionalizmit serb dhe atij turk bëri që në vitin 1936, me mbështetjen e Turqisë, të rihapet Medreseja “Isa Beu”, e cila vepronte gjoja “në përshtatje me traditat dhe kulturën e komunitetit”. Të tri këto medrese ishin institucione që nuk kishin të bënin me shqiptarët dhe interesat e tyre. Medresetë “Meddah” dhe “Isa Beu” synonin të edukonin “myslimanin e mirë, me identitet vetëm mysliman dhe të pa vetëdije kombëtare shqiptare”, kurse medreseja “Krajl Aleksandër” synonte të edukonte myslimanin e mirë jugosllav, sigurisht të pa vetëdije kombëtare shqiptare. Në përgjithësi shqiptarët i shpërfillën ato, pasi nga radhët e studentëve të këtyre medreseve, me ndihmën e Konsullatës shqiptare të Shkupit, u formuan veprimtarë të shquar të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare që luftonin për bashkimin e trojeve të mbetura në Jugosllavi me shtetin amë.
Në vendbanimet shqiptare u zhvillua edhe arsimi ilegal në gjuhën shqipe. Shkolla ilegale shqipe u krijuan në Maqedoni, Kosovë dhe në Mal të Zi dhe ato, të paktën pjesërisht, u financuan nga Shqipëria(Boskovska, 2009:222).
Në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar, situata ndryshoi për mirë në favor të arsimit shqip. Pas shqyrtimit të disa promemorieve shqiptare në Lidhjen e Kombeve, regjimi i Beogradit u detyrua të lejonte shkolla fetare në gjuhën shqipe. Midis viteve 1931-1934 u ishte dhënë leje 451 mejtepeve të reja në Banatin e Vardarit. Beogradi e kishte kuptuar se po të lejonte hapjen e mejtepeve të reja (ku shqiptarët mund të studionin në gjuhën shqipe), do të fitonte argumente për kundërshtimin e kërkesës shqiptare për arsim në gjuhën shqipe në shkollat shtetërore(Gulyás, 2014:228).
Qeveria shqiptare i kishte ndjekur me vëmendje zhvillimet në trevat shqiptare të mbetura jashtë kufijve, ku fqinjtë agresorë po zbatonin politika antishqiptare, duke ua mohuar shqiptarëve çdo të drejtë kombëtare, përfshirë dhe të drejtën e shkollimit. Shqipëria bëri sa mundi për shkollimin e djemëve kosovarë, përfshirë ata që vazhdonin shkollën në Jugosllavi. Ministri i Punëve të Jashtme, Eqrem Libohova, i drejtohet me një shkresë Kryeministrit ku i shkruan: “Ndihmat i shpërndava unë gjer në muajin qershor. 36.000 dinarë për nxënësit e gjimnazit të Shkupit dhe të tjera ndihma ju lanë Ministrit Tahir Shtylla dhe Sekretarit të Parë të Legatës tonë në Belgrad Sofo Çomora”(MPJ, 1939, D. 125, fl. 55).
Shtrohet pyetja: ku mësuan të lexojnë dhe të shkruajnë shqip fëmijët shqiptarë? Shteti serb nuk ishte në gjendje të eleminonte të ashtuquajturat shkolla turke në vitet 1920. Ndërtimi i shkollave të reja mund të ndalohej, por nuk mund të mbylleshin të vjetrat. Por shumica dërmuese e imamëve që jepnin mësime në sibiyan-mekhbet nuk e flisnin serbishten, kështu që arsimi ishte zhvilluar detyrimisht në shqip. Kjo është arsyeja pse në vitet ’20, Beogradi e konsideroi të pafavorshme funksionimin e këtyre shkollave(Gulyás, 2015:228).
Shkollat fetare, të toleruara nga regjimi pas viteve ’30, shërbyen si vende të mësimit dhe shpërndarjes së kulturës shqipe. Priftërinjtë katolikë dhe imamët myslimanë si mësues të fesë komunikonin me nxënësit në shqip. Kjo kishte nxitur nevojën që këta njerëz të mbaheshin nën kontrollin shtetëror serb”. Por, pavarësisht nga përpjekjet e autoriteteve jugosllave, shkollat fetare shqipe, si myslimane dhe ato katolike, u kthyen në qendra arsimore ilegale dhe u përdorën si qendra propagande për të artikuluar dhe përhapur ide nacionaliste shqiptare.