Archives for August 2013

Nusja e Pyllit (Rrëfenjë çame)

August 17, 2013 by dgreca

Nga Namik Selmani/

Bidua ishte djali më me nam e më trim i Sharatit, në Çamëri, pse jo edhe më i bukuri. I donte shumë lëndinat, krojet e shpesh bridhte në to pa patur frikë as nga lodhja e as nga frika e kafshëve të egra. As nga shiu e as nga breshëri. Kur futej në shtigjet e pashkelura nga të tjerë, ecte sikur të ishte më i moshuari për nga njohja e më i riu për nga fuqia e këmbëve dhe e duarve. Pa le e syrit të tij që e kishte si prushi i furrave çame që nuk shuhej as ditën e as natën.

Në dasmat e fshatit për herë flisnin për të vajzat gojë më gojë edhe kur ai kalonte pranë tyre, por edhe kur ai nuk ishte në rrugë, po diku larg ku kishte punën ku kishte bagëtinë e ku jetonte ditën e tij shumë të vrullshme. Apo s’kishte lënë edhe ca mustaqe të bukura. Djalë për kokën e djalit! Ngriheshin vajzat në majat e këmbëve kur kërcente ai në oda. Madje tregojnë se njëra prej tyre që kishte marrë një gur për t’u ngjitur te dritarja kishte rënë e vajzat e tjera duke kukurisur kishin qeshur me të madhe. Nuk kishte ndonjë trup kaq të madh në gjatësi, po i kishte hije çapi i hedhur. Gaz e dritë bëhej vendi. Edhe fjala jo më pak. Burimet e shumta që mbanin me ujë Gumenicën që ishte nja dy orë larg Sharatit, ishin ato që ia shihnin e ia njomnin faqet e bukura kur ai lahej në to. S’shkonte që s’shkonte në 40 shtëpi Sharati. Edhe kur e keqja e grekut më 1944 e kishte goditur fort fshatin ai ishte 39 shtëpi e dyer e sharatasve nuk u mbyllën. Bidua ishte nga ata djem që, kur dilte në Qafën e Portëzës e deri në Burimet e Mëshesëzës kishte shtruar sa e sa qyngje prej balte që të sillte qumështin e bagëtive në fshat. Se ishte det ai klumusht e nuk mbahej dot me kafshët, me kuajt që Sharati i kishte më të mirët në Çamëri.

Ujin i burimeve bëhej edhe më i ëmbël kur ecte me këta burime klumushti. E Bidon e shihje sa te malet e Shesheve, te Kroi i Plitharit, sa te Kodra e Lëmit aq sa edhe te shpella që quhej Foleja e Bilbilit ( Kushedi se sa bilbilë e kishin folenë në këtë shpellë)

Ia njihte edhe me hundë erën e 40 furrave që gatuanin për shtëpitë. Sharataset ishin nikoqire të mira e piqnin në to bukët, klumushtorët. Veç Bidua kishte qejf që të shkonte në një përrua që quhej Përroi i Zëreve. Kur ishte i vogël, dëgjonte pleqtë për këtë përrua. Flisnin ata se çfarë nuk shihje e dëgjoje për të. Po Bidua si Bidua. I dëgjonte, po qejfi ia donte që t’i besonte me sytë e tij t’i prekte vetë shkëmbinjtë. Vende nuk kishte bredhur shumë që flisnin të tjera gjuhë, po amma vendi i tij i dukej më i bukuri në botë.

Një ditë, aty nga mëngjesi e bëri karar e u fut në pyllin që quhej Pylli i Likopodhit. Në shtratin që binte butë butë në përrua. Edhe përroi kishte emrin e tij. Aty në përrua, ku lumi puthte gurët, fletët, pa … shumë vajza të bukura. Dhe ato po kërcenin. O, sa shumë që ishin! Po ato nuk ishin si vajzat e tjera. As si Minushja. As si Elmaja, si Pasheja, si Havaja. As si Selemeja që dukej që larg me ato kocat e zeza që kishte. As si Dizua.. Ah, po , u kujtua i erdhën në mendje fjalët e Xhixho Tahirit: “Eh, sa i mençur që ishte Xhixho Tahiri me fjalët e tij!” – mendoi Bidua. Këto ishin Zëret. Kështu i thoshin në fshat zanave të bukura që dilnin rrallë shumë rrallë e kërcenin njëra më bukur se tjetra. Në gurët që vinin njëri pas tjetrit në shpatet e mbushur me lloj lloj drurësh me ullinj të vjetër që s’mbaheshin mend që kur ishin mbjellë duart që i kishin vjelë në shekuj.

Ç’’të bënte????? Vetëm trimëria në këto raste nuk pi ujë. Te një vend, pranë bregut të Përroit të Bukur pa një shami të qëndisur shumë bukur. Kishte parë të tilla shami kaq të bukura që të vrisnin sytë nga mrekullia e qëndisjes te sepetet e nënës së tij që i kishte sjellë në shtëpi kur ishte martuar. Po ato po i dukeshin më të bukura. I pëlqeu shumë edhe pse kishte bredhur shumë në pazaret e shumta që bëheshin në fshatra e sidomos në Janinë ku kishte nga më të bukurat . Vrapoi dhe e mori në duar. Ç’do të bënin me të Zëret? Kjo i erdhi në mendje kur e mori dhe e vuri në gji si të ishte një mollë e ëmbël plot me erë. Nga ato gjëra që njeriu i mban si më të shtrenjtat. Si pa e kuptuar e me një urdhër të padëgjuar po edhe kaq të forte, sokëllitës, Zëret u larguan . U futën në hijen e drurëve të atij pylli që ishte në të dy anët e përroit. As vetë nuk e kuptoi se pse ikën kaq shpejt e u fshehën. Njëra prej tyre iu afrua dhe ia kërkoi shaminë me një zë lutës, përgjërues. Bidua rrinte në këmbë e nuk fliste. Jo, nuk ishte hajdut e as që do të ishte i tillë në jetë të jetëve, po ja që shaminë nuk donte që t’ia jepte. Ishte guximi mashkullor që herë pas here ngre krye atje ku asnjë nuk e prêt. Ishte krenaria e vërtetë e Bidos që kësaj radhe po shfaqej në këtë veprim?????!!!

Zërja nuk mund të ikte,. Pa shami ajo bëhej njeri. Do të futej mes njerëzve. E bashkë me ëndrrat e gazin e valles do të jetonte edhe me zilinë e të keqen e këtyre njerëzve. si në çdo cep të botës. Ia tregoi sekretin e saj dhe më në fund pranoi edhe martesën.

Zarja u martua me Bidon e motmot lindi edhe djali. Një djalë i bukur, shumë i bukur që të gjithë njëzëri e quajtën Djali i Zëres.

Kaluan vitet. Bidua shkonte shumë herë te Përroi i Bukur ku kishte parë e takuar për herë të parë nusen e tij dhe nënën e djalit të bukur. Te Përroi i Likopodhit nuk shihte më zëret. Mos vallë ishin zemëruar me Bidon se ua kishte marrë mes njerëzve motrën e tyre? Mos..?

Zërja e Bidos ose Bidla, si i thonin gratë e vajzat çame u bë si e shtëpisë pa harruar nashkat apo nazet femërore që në të gjithë kohërat jane edhe të njëjta edhe të ndryshme.

Bënte kuleçë si të tjerat. Bënte trahananë me vaj ulliri që të lëpije thonjtë. Qepte e qëndiste shamitë, jelekët ose pelshinjtë, qëndiste çorapet më mirë se vajzarte gratë e tjera të Sharatit..

Një ditë në fshat bëhej një dasëm e madhe. Shumë e madhe. Kishte nisur që të hënën në të dy konakët edhe te vajza edhe të dhëndrri. Dhiolitë s’pushonin deri në të gdhirëë. Mishrat me namë të Sharatit mbushnin sofrat ku uleshin me njëherë 20 burra, gra, fëmijë

Po a ka dasëm pa valle? Jo more vëllezër. E vallja shkonte sa te burrat aq edhe te gratë. Ah, kur sharataset ia merrnin valles thua më thua, edhe drurët lëviznin nga vendi e dielli ndalej në qiell. Edhe zogjtë rrinin në degë.. Shamia e rrallë me lule që ai e kishte marrë në atë ditë të bukur pranvere diku në Përroin e bukur të Likopodhit kishte 20 vjet që ishte fshehur ne sepetin e shtëpisë me gjërat më të shtrenjta që kishte shtëpia. Çelësin e këtij sepeti Bidua nuk ia jepte asnjërit. Jo se mund ta vidhnin, po zilia e bukurisë që mund të godiste sytë e të afërmëve, mund të bënte hatanë . Zërja do të ikte..Në kulmin e valles ku edhe rregullat e fillimit të saj nuk respektohen sa duhet dikush ia tha Zëres që ishte po kaq e bukur sa edhe ditën e parë kur kishte ardhur nuse në Sharat:

-Ngrihu, moj Zëre e merr një valle nga ato të tuat! Aman, o Zëre!

Kaq u desh nga ajo fjalë e Musait e të gjithë u ngritën në këmbë për ta mbështetur Zarja nuk fliste. Gëk nuk bënte. Mos vallë iu kujtuan shoqet e saj që kishte vite pa i takuar e pa u larë në krojet e Sharatit dhe hidhte valle atje mbi gurë?

Mos vallë .. ? Ku kërcenin tani ato? Kuuu? Edhe Bidua nuk pranonte që ajo të ngrihej në valle. E kujtonte besën që i kishte dhënë që ditën e parë të martesës dhe ditën kur lindi djali. E dinin këtë rregull edhe të gjithë burrat e gratë e fshatit.

– Hë, mo Bido, thuaja Zëres që të ngrihet. Ajo tani ka një djalë me ty e s’mund të ikë. Djali është bërë burrë.

Hë, njëri. Hë, tjetri. Mushti i trëndafilëve e kishte bërë punën e vet Bidua e ngre Zëren në valle e i jep edhe shaminë që shkoi ta merrte në sepete. I kishte hedhur çdo vit gjethe borziloku, manxuranë që ajo të kishte erë, të mos e hante mola…

Kaq deshi Zërja. Bëri një rrotullim në atë dasëm të bukur. Si të ishte hënë që brenda një kohe të shkurtër drapëronte dhe merrte po kaq shpejt pamjen e një kokrre molle. Pushuan fjalët, gotat nuk trokëllinin më. Askush s’pipëtinte. Pushuan këngët që merrnin gratë aty në qoshen e dasmës. Urimet nuk po bëheshin më. Po vetëm pas atij rrotullimi…ajo iku… u zhduk.. fluturoi.. …

Të gjithë s’u besonin syve. Ç’ndodhi , thonin shikimet e çuditura të dasmorëve . të atyre që ishin të rritur me thinja, me çibukë në duar që harruan dhe t’i thithnin nga çudia, nga mërzitja… U çuditën gratë që menjëherë nisën të shkulnin faqet e tyre sa të kuqëluara aq edhe të rreshkura. U çuditën fëmjët që u bënë më seriozë në atë çast, të gjithë.. të gjithë…Mbi të gjitha, u ֛çudit Bidua që e kishte para sysh, vetëm para pak minutash e tani nuk e shihte më. I vinte të qante ashtu si nuk kishte qarë kurrë në jetën e tij. . Nuk e pa më, po djali kudo ku ishte i shfaqej përherë i bukur, i bardhë…Njëlloj si nëna.

Sharatit i kishte ikur nusja më e bukur, valltarja më e zonja, gruaja më nikoqire. Ajo që zbukuronte aq shumë të gjithë udhët e krojet e Sharatit. Të gjithë, të gjithë ishin fajtorë të asaj ikjeje , të atij fluturimi, por edhe të gjithë ishin ata që i kishin dhënë pa dashje rrugën e vërtetë kësaj zane të bukur. Të gjithë kishin bërë tani, pas 20 viteve gjën më të bukur që mund të bëjë një njeri i gjallë i kësaj toke.. Një njeri që do lirinë e tij dhe të të tjerëve. Zërja ishte e lirë, e lirë , edhe pse pas dy dekadash. Për 20 vjet a thua se ishin në një ëndërr të bukur që nisi atëherë e po mbaronte sot në këtë dasëm. Ajo nuk ishte për fshatin e tyre sado i bukur që të ishte me livadhet, ullinjtë, krojet. Edhe pse sofrat e tij ishin mbase nga mikpritëset në botën e madhe pa fund.

Se si do të ishin pastaj të bukur korijet, krojet, përrenjtë e Sharatit, luginat e tij me atë dritë diellore, pa këto zana që jetonin aty në Mbretërinë e tyre të pacënueshme, në Mbretërinë e Valles, të Këngës, të Dashurisë???????

Si????

Si??

(2013)

Po shkatërrohet Epitafi i Gllavenicës

August 17, 2013 by dgreca

Nga Frederik Stamati/

Në katin e dytë të Muzeut Historik Kombëtar, në një sallë gjysmë të errët dhe disi të zhveshur nga reliket e kohës ishte ekspozuar në një tavolinë të mbuluar me xham epitafi mesjetar i Gllavenicës.

Thuajse të gjithë ata që merren me kulturën, pavarësisht në se janë studiues të teologjisë, apo të historisë dhe që për dijet e tyre kanë merituar grada dhe tituj akademikë, mendojnë se ky epitaf është kryeobjekti i muzeumeve të Shqipërisë, një perlë e vërtetë e kulturës materiale.

Për të është shkruar shumë, duke filluar që nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë nga shqiptarë dhe të huaj. Në dy kolonat anësore të shkrimeve bizantine thuhet se është i vitit 1373. Thuhet edhe së është porositur nga Ballshajt.

Shkruhen edhe gjëra të tjera që përcaktojnë kufij principatash dhe prirje për ndikime zgjerimi kufijsh. Dhe e gjitha kjo vlerësohet maksimalisht nga studiuesit e albanologjisë. Mirëpo ka edhe më. Në vitin 1974, tek e shikoja në hollin e Muzeut arkeologjik (atëherë po e përgatitnim për ta ҫuar në Paris në ekspozitën “Arti shqiptar në shekuj”), Theofan Popa më tha se ky epitaf është qëndisur nga dora e murgut Savia me porosi të Gjergj Arianitit, i cili historikisht i bie që të jetë gjyshi i vjehrrit të Skënderbeut.

Çfarë gabimi të pafalshëm kam bërë në atë kohë! Duhej të kisha mbajtur shënime dhe edhe ta pyesja Theofanin për hollësira të tjera! Isha i ri në punë dhe në moshë dhe nuk e kisha formimin e duhur shkencor, madje edhe nuk mendoja se një ditë njerëzit nuk do të jenë më! Në ndërgjegjen time nuk e justifikoj veten, por nuk e dija se Theofani nuk e kishte shkruar këtë.

Gjithmonë më ka ngacmuar kureshtja e së vërtetës së fshehur. Doja edhe një konfirmim. Vite më vonë bisedova me Dhimitër Shuteriqin. Ai ka qenë njohësi më i mirë i Aranitëve. “Ndëgjo,-më tha,- nji gja duhet ta dish mirë: Theofani nuk ia fuste kot!” Dhe pastaj rindërtoi pemën gjenealogjike të Aranitëve. “Po,- më tha pak a shumë,- rezulton që të jetë ashtu, pra gjyshi i vjehrrit të Skënderbeut. Mirëpo në dokumente del që ky Gjergj Arianiti të ketë qenë murg”. Kjo çështje nuk dilte e qartë në dokumentet e kohës, sepse ai la trashëgimtarë, por duhet që andej nga fundi i jetës t’i ketë vdekur e shoqja dhe ai të jetë bërë murg.

Restaurimi

Nxitjen e parë për të studiuar epitafin e Glavinicës ma dha Prof. Dr. Andromaqi Gjergji, etnografe dhe Prof. Dr. Dhorka Dhamo, historiane e artit. Studimi ishte kompleks, i denjë për një kryevepër. Studimet janë të botuara në revista shkencore dhe në gazetat e kohës së sotme. Në studim ftova edhe dy specialistë nga më të njohurit e fushës në Evropë dhe në botë, Dr. Marta Jaro nga Laboratori Qendror i Restaurimit në Budapest dhe Dr. Jan Ëouters nga Instituti Mbretëror i Trashëgimisë Kulturore në Bruksel.

Jaro studioi fillin metalik të përdorur në qëndismat e epitafit, kurse Ëouters ngjyruesit bimorë dhe shtazorë të fillit. Vetë u mora me materialin tekstil. Rezultatet e analizave ishin të habitshme! E gjithë mjeshtëria e përdorur në përgatitjen e epitafit ishte maksimale, nga më të mirat, e krahasueshme me teknologjitë më të përparuara të botës së atëhershme! Gjetëm vlera të jashtëzakonshme, lidhje tregtare, teknologji, prejardhje…Kështu, kësaj perle të kulturës arbërore i u shtuan perla të tjera, duke krijuar një gjerdan me vlerë thesari.

Ekspozimi në Paris

Në vitin 1974-75 epitafi u ekspozua për katër muaj në Paris. Në gazetën “Drita” u shkrua se sipas specialistëve, ky ishte një ndër tre më të mirët e Evropës të shek. XIV. Dy të tjerët ndodheshin në Francë dhe në Gjermani. Franca kërkoi ta blinte me një çmim fillestar prej 2500000 dollarësh me vlerën e asaj periudhe kohore! Mirëpo të gjitha meritat që ka nuk e ndaluan të shpëtonte nga një vjedhje e lehtë në vitin 1994 e një ordineri, i cili u amnistua në 1977. Për një veturë të vjetër u vodh!

I impresionuar nga ky epitaf, Jan Ëouters, që në atë kohë ishte edhe kryetari i ICOM-Ç për tekstilet, ( ICOM-Ç është një seksion i UNESCO-s, pra Këshilli Ndërkombëtar i Muzeumeve-Komiteti për Konservimin ), u interesua me autoritetin e vet shkencor nëpër Evropë për të gjetur financime të mjaftueshme, me anën e të cilave epitafi do të studiohej më tej, do të restaurohej përfundimisht nëpër laboratorë tepër të avancuar të muzeumeve apo të instituteve të Evropës dhe do të ekspozohej në të tjera kushte, që do t’i siguronin konservimin. Kështu, ai do të shpëtohej si një vlerë botërore.
Dhe ja ku doli shansi!

IÇROM, përpjekjet e Dr. Wouters për konservimin

IÇROM (Qendra Ndërkombëtare për Studimin e Ruajtjes dhe Restaurimit të Pasurive Kulturore), e sensibilizuar nga përpjekjet e Dr. Wouters, e mori në konsideratë çështjen e konservimit të epitafit. Ata dëshironin një kërkesë zyrtare nga Muzeu Historik Kombëtar. Dr. Wouters i shpjegoi të gjitha çështjet në një letër që i dërgoi muzeut tonë. Dërgoi letër se nuk mundi të gjente ndonjë adresë elektronike të muzeut. Por ajo letër nuk arriti kurrë. Dhe natyrisht që nuk u bë gjë. Eh, kot nuk thonë se i varfëri nuk ka fat!
U lidha personalisht me Dr. Wouters. Përsëri ai u interesua dhe ja ku doli një shans i dytë: IÇROM kishte ndërmarrë një nismë tjetër, që ishte një Program Emergjence për Muzeumet, i përcaktuar posaçërisht për muzeumet e Evropës jug-lindore, e ata dëshironin që ta përfshinin në këtë program Shqipërinë. Ky do të ishte një rast tjetër për të sjellë në qendër të vëmendjes çështjen e epitafit të Glavenicës. Vetë IÇROM do të na drejtohej. Do të ishte një kosto rreth 35000-50000 Euro. Dr. Wouters më shpjegoi edhe se si do të ndërhyhej, në cilët laboratorë, në cilët shtete, cilët do të ishin specialistët që mund ta përballonin teknikisht punën që kërkonte ky epitaf, etj.

I nxitur nga një entuziazëm i pafajshëm, fëmijëror, e paraqita çështjen në Muzeun Historik dhe në Ministrinë që mbulon kulturën. Duhej një lobing per të siguruar paratë e siguracionit, etj. Duheshin edhe disa foto për reklamën në kanalet televizive. Rezultoi se nuk kishte foto të mira. Më të mirat ishin ato që ruaja unë në arkivin tim, e që i kishte realizuar Nikolin Baba përpara se të fillonte restaurimi i parë për në Paris. U interesova disa herë për ecurinë e punës. Por ministria kishte edhe probleme të tjera, e nuk mund të përqendrohej në këtë epitaf. Kaq u zgjat kjo punë, sa ministria tashmë kishte turp të lidhej me Dr. Wouters. Dhe përsëri nuk u bë gjë. A mund të më thotë tani ndokush se thënia që i varfëri nuk ka fat nuk është e vërtetë?

Pse është kaq delikat epitafi….

Veҫ studimit që kam bërë, e kam kaluar dy herë nëpër duart e mija për restaurim, apo konservim siҫ thuhet sot. Ja di të gjitha pikat delikate, grisjet, shqepjet, fijet e kalbura, arnat, dobësimet, njollat e shkaktuara nga qirinjtë, zëvendësimet, vendet ku ka vepruar aciditeti i materialeve të derdhura mbi të, çngjyrimet e fijeve nga veprimi i dritës, përbërjen kimike të ngjyruesve, llojet e fibrave të përdorura, mënyrën e endjes, letrën poshtë qëndismave, dëmtimet nga prekja e duarve të besimtarëve, këputjet e fijeve metalike, të gjitha, të gjitha! Me që ra fjala, filli metalik i qëndismave është dobësuar kaq shumë, sa që këputet e bije copë sa herë që epitafi paloset, apo lëvizet.

Duke e ditur delikatesën e epitafit, Muzeu Historik Kombëtar nuk e lejon që ai të nxirret nga ndërtesa për asnjë arsye. Nuk e lejoi as që të ekspozohej në Bruksel në sallën e Këshillit të Evropës! Mirëpo, ja që doli një më i fortë dhe ja mbushi mendjen ministrisë, apo kryeministrisë dhe befas epitafi u bë pjesë e ekspozitës për 100 vjetorin e pavarësisë në Itali. Tashmë ka gati një vit që epitafi lëviz herë kёtu e herë atje nëpër qytete jashtë Shqipёrisё pa asnjë kontroll shkencor të specialistëve të fushës! Instituti i Monumenteve, që menaxhon ekspozitën nuk është ekspert për konservimin, aq më tepër të tekstileve!

Pra, detyrimisht duhet që të ekzistojë një autoritet shkencor i specializuar në konservimin muzeal, që të orientojë drejt dhe të mos lejojë as ministrat dhe as ata më lart, që të japin urdhra arbitrarë dhe të gabuar. Kështu vepron e gjithë bota, natyrisht veҫ Shqipërisë.

Një autoritet i tillë do të ishte Laboratori Qendror i Restaurimit, apo ndryshe Institucioni Shkencor i Trashëgimisë së Objekteve Muzealë, një institucion kryesisht kimie dhe fizike dhe pastaj restaurimi, një institucion që i mungon Shqipërisë. Duhet të jesh i kësaj fushe, pra i kimisë dhe i fizikës në trashëgimi, sepse trashëgimia është kimi dhe fizikë dhe aspak art, histori, arkeologji, etnografi, etj, që të mund të kuptosh se sa i domosdoshëm është një institucion i tillë: që të kuptosh se nuk kemi gjë në terezi me trashëgiminë e objekteve muzealë, se kështu si e kemi nisur këtë punë, me kohë nuk do të trashëgojmë dot gjë veç qeramikës dhe disa gurëve, ose do ta trashëgojmë të cunguar kulturën materiale! Duhet një institucion i tillë që t’i vërë shpatullat problemeve! T’i ndjekë ata deri në zgjidhje! Solla rastin e epitafit të Gllavenicës për të parë se sa larg jemi nga e vërteta e trashëgimisë! Kur objekti më i rëndësishëm, po të tjerët?

Problemet e restaurimit të trashëgimisë

Njëzet e tre vjet më parë, të shqetësuar seriozisht nga gjendja dhe ecuria e punëve në trashëgiminë e veprave të artit dhe objekteve muzeale, pra të gjithë ne që merremi me këtë punë nëpër laboratore, vendosëm, argumentuam dhe kërkuam ngritjen e një institucioni të tillë, jo në rang komunal, por shkencor. Mendimi ynë u kuptua dhe u miratua. Pastaj erdhi 1990 dhe puna mbeti. Madje ka më shumë se katër vjet, që laboratori më i mirë që kishim në Shqipëri, nuk punon dhe po kalbet dita ditës.

A mund të organizohet një punë e tillë pranë Institutit të Monumenteve? Ndo nja tre apo katër vjet më parë u mendua që i gjithë restaurimi të përqendrohej pranë Institutit të Monumenteve. Ishte shumë atraktive: gjysma e ndërtesës së Kinostudios për laborator, përveç disa mjediseve të tjera, personel, perspektiva. Në atë shtrydhje limoni që i është bërë trashëgimisë materiale këto vitet e fundit, nuk kishte rrugë tjetër. Edhe unë e pranova, por me kushtin që nga ky organizim të dilte shumë shpejt si njësi më vete Laboratori Qendror i Restaurimit. Shumë shpejt u pa se gjysma e Kinostudios ishte dhënë me qira për një kohë shumë të gjatë.

Nga gjysma që mbetej, gjysmën e kishte Albafilmi. Kështu për laboratorin mbetej vetëm çereku dhe nga ky çerek Albafilmi nuk ipte nja dy-tre mjedise. Në atë që mbetej, një e katërta do të shfrytëzohej për të depozituar ikonat e Muzeut Historik. Nga rreth 400 m2 sipërfaqe që ka aktualisht laboratori i mbyllur i Qendrës së Studimeve Albanologjike, mezi u sajuan ndonja 80 m2. Pastaj, të tjerat, nën çati apo nën tokë. I gjithë plani për laboratorë shkencorë të fizikës bërthamore, të kimisë, biologjisë, kabineteve të grafive, etj, etj, u shndërrua në një zhgënjim pa kthim. Instituti i Monumenteve, duke qenë i mësuar me probleme ndërtimore, nuk mund ta përballojë një laborator me kërkesa speciale të shkencave natyrore.

Aq më tepër, ashtu edhe si u mundova ta shpjegoj me rastin e epitafit të Gllavenicës, specifika e objekteve muzeale, veç koncepteve krejt ndryshe, kërkon edhe ndjekje speciale në çdo hap. Krijimi i Laboratorit Qendror të Restaurimit, apo më mirë të Konservimit, si institucion më vete, si Instituti i Konservimit të Objekteve Muzeale, është një domosdoshmëri për Shqipërinë./”Shqiptarja.com”

Ç’punë ka Athina me një kishë pa leje në Përmet?

August 17, 2013 by dgreca

Shkruan: Mentor Kikia/

Në një akt të paprecedent, Ministria e Jashtme e Greqisë shpërndau një notë proteste pasditen e së premtes, pak orë pasi policia shqiptare kishte mbështetur zyrën e Përmbarimit në Përmet, për të zbatuar një vendim të formës së prerë të gjyqësorit shqiptar, për të larguar një kishë pa leje nga mjediset e një ndërtese, për të cilën gjykata kishte vendosur se i takon bashkisë së qytetit, pasi kishte qenë Pallat Kulture. Ishte një konflikt i vjetër mes kishës dhe bashkisë, një konflikt që përfundoi në gjykatë dhe gjykata i dha të drejtë njërës palë. Ani se disa mendojnë se e drejta ishte në anën tjetër. Kjo është një çështje që ha debat, sa publik aq edhe ligjor. Por qeveria greke, ku hyn në këtë valle, ose më saktë, ç’ndreqin do që hyn?
Fabula është shumë e thjeshtë. Kisha ortodokse dhe bashkia e qytetit ishin në konflikt për ndërtesën e Pallatit të Kulturës. Kisha pretendonte se ndërtesa kishte qenë kishë para se të bëhej Pallat Kulture nga komunistët. Por, edhe pse kishte humbur gjyqin ajo ndërtonte natën, duke korruptuar organet e bashkisë që duhej të zbatonin ligjin, dhe brenda Pallatit të Kulturës u ngrit një kishë. Pra një kishë pa leje. Konflikti zgjati vite, derisa zyra e Përmbarimit – “më në fund” thanë shumë njerëz – zbatoi vendimin e gjykatës. Dhe pikërisht në ditën e zbatimit të vendimit të gjykatës, qeveria greke reagon përmes një note proteste për “mbylljen e ambienteve dhe heqjen me dhunë të simboleve fetare, ikonave dhe sendeve të shenjta nga ky ambient”. Ne nuk dimë ndonjë rast kur një ndërtim pa leje të prishet duke hequr tullat një nga një dhe të paketohen. “Ato nuk kanë asnjë bazë ligjore. Respektimi i të drejtës së besimit, liria e besimit, ndërtimi i vendeve të faljes, janë në themel të një shteti dhe qëndrojnë si bazë e integrimit të tij europian. Ne shpresojnë se këto veprime janë kryer pa dijeninë e qeverisë shqiptare”. Ministria e Jashtme greke deklaroi se po ndjek nga afër situatën dhe ka porositur ambasadën në Tiranë të jetë e vëmendshme.
Ta zëmë se të gjitha veprimet e drejtësisë shqiptare janë të pabaza. Por, kush është ai politikan apo anëtar qeverie në Athinë që i atribuuaka të drejta vetes të mbajë qëndrime e të bëjë vlerësime mbi vendimet e Gjykatës së Lartë shqiptare? E në qofshin këto veprime të institucioneve shqiptare të padrejta, përse u merakoska qeveria greke kur në Përmet u prish një kishë pa leje? Përse u merakoska qeveria greke se u penguan disa besimtarë shqiptarë të futen në kishë për t’u lutur, pikërisht kur ajo po çmontohej? Apo, se u dhunuan disa besimtarë shqiptarë të fesë ortodokse, që tentuan të pengojnë zbatimin e një vendimi gjykate? Përse u merakoska qeveria greke se një prift shqiptar ortodoks u pengua të futet në kishën që po prishej dhe që shtynte me duar policët e shtetit? Deklarata e Ministrisë së Jashtme greke ishte këmbë e kokë sikur gjykata shqiptare të kishte marrë një vendim kundër kishës greke dhe sikur policia shqiptare të prekte interesat e shtetasve grekë. Por, a e di qeveria greke se Përmeti është territor shqiptar dhe aty jetojnë njerëz me shtetësi dhe kombësi shqiptare dhe që janë nën juridiksionin e shtetit shqiptar? A e di qeveria greke se ortodoksët shqiptarë nuk janë grekë? A mos vallë duhet të reagojë me notë proteste Athina edhe për prishjen e ndërtimeve pa leje në Himarë, Palasë, Ksamil, apo kudo tjetër që “Agimi i Artë” mendon se janë zona greke? Padyshim që Athina e di se prishja e një kishe pa leje nuk e cenon fare besimin fetar në Shqipëri. Ndërkohë që nuk e di, dhe as nuk duhet ta dijë fare, nëse shumicës së njerëzve në atë qytet u shërben më shumë një kishë apo një qendër kulture.
Reagimi i Athinës dhe premtimi i saj se do të ndjekë situatën nga afër, është një ndërhyrje flagrante në punët e brendshme që, në rast se do të implikonte ndonjë shtet tjetër dhe jo Shqipërinë me politikën e saj vasale, do të merrte tjetër vëmendje. Athina na shfaqet si një mbrojtëse e ortodoksisë edhe në Shqipëri. Sikur të mos mjaftojë që kishën ortodokse shqiptare e ka pronësuar një prift grek, tashmë është politika e Athinës që heq maskën fare dhe tregon se është ajo inspiruesja e politikës se kishës greke në Shqipëri. Politika zyrtare greke tregon qartë se është ajo që ka frymëzuar tërë palaçot me veladon të zi që rrëmojnë nëpër varre e mbledhin kocka të vdekurish në fshatrat e Juglindjes, për t’i shitur në pazarin e nacionalizmës së sëmurë të Athinës si heronj të helenizmit. Politika e Athinës tregon qartë se ka qenë ajo që ka frymëzuar edhe konfliktin e acaruar e të gjatë mes bashkisë së Përmetit dhe kishës, që ndërtonte natën, brenda mureve të një ndërtese që i shërben qytetit si mjedis kulture dhe argëtimi.
Politika shqiptare ka heshtur deri tani, sepse përulësinë ndaj Athinës e maskon me faktin se feja është e ndarë nga shteti. Por kur nga Athina vijnë reagime të tillë, atëherë si politika zyrtare ashtu edhe ajo jo zyrtare, duhet të ngrenë zërin për të hedhur poshtë me neveri çdo ndërhyrje të tillë. Pasi këtu nuk flitet më për diplomaci, por për përdorim të fesë në shërbim të ca politikave të errëta nacionaliste, të lëna me kohë në sepeten e Mesjetës nga qytetërimi perëndimor, por të mbajtura gjallë në trurin e disa politikanëve në Athinë. Tru që për fat të keq nuk janë vetëm brenda kokave të rruara, vendosur mbi supe psikopatësh me kryqe naziste, por edhe tek ata baballarë të kombit që po përpiqen ta shpëtojnë Greqinë nga gremina ku ka rënë.
Pasi ndau së gjalli nënat shqiptare nga foshnjat vetëm se kërkoi të imponojë deri edhe gjuhën në pasaportat zyrtare shqiptare, tashmë emisarët diplomatikë të Athinës kanë veshur të gjithë veladonin e zi dhe po vajtojnë ortodoksinë shqiptare. Sot në Përmet do të shkojë konsulli grek i Gjirokastrës për të mbledhur tullat e kishës pa leje, për t’i çuar në Athinë, si të ishin gurët e çmuar të Kishës së Varrit të Shenjtë ku është varrosur Jezusi në Jerusalem.

LAJMI

Përplasja me komunitetin ortodoks, Athina zyrtare: Veprime të dënueshme

Përplasja mes zyrës së Përmbarimit dhe komunitetit ortodoks në Përmet ka pasuar me reagimin e Ministrisë së Jashtme greke. Në një deklaratë për shtyp, zëdhënësi i kësaj ministrie, Kostandinos Kutras shprehu shqetësimin e Athinës zyrtare, për aktet e dhunës ndaj priftërinjve dhe besimtarëve në Përmet. “Jemi të shqetësuar mbas marrjes së informacioneve se priftërinj dhe besimtarë ortodoksë u dhunuan në Përmet. Kjo ngjarje ka ndodhur pikërisht një ditë mbas festimeve për ditën e Shën Marisë”, – shkruhej në deklaratën e Athinës zyrtare. “Largimi i dhunshëm i besimtarëve dhe klerikëve, mbyllja e ambienteve dhe heqja me dhunë e simboleve fetare, ikonave dhe sendeve të shenjta nga ky ambient janë veprime të papranueshme dhe të dënuesh-me. Ato nuk kanë asnjë bazë ligjore. Respektimi i së drejtës së besimit, liria e besimit, ndërtimi i vendeve të faljes, janë në themel të një shteti dhe qëndrojnë si bazë të integrimit të tij europian”, – shkruhej më tej. “Ne shpre-sojmë se këto veprime janë kryer pa dijeninë e qeverisë shqiptare”, – përfundoi Ministria e Jashtme greke, e cila theksoi se po ndjek nga afër situatën.(Kortezi:Gazeta Shqiptare)

Ja bre, kjo është Amerika!

August 17, 2013 by dgreca

Nga Pellumb Kulla/

-Tëmën bre, prefesor, – nis ligjëratën e përditshme shoferi, – sa llafe të ndyra
kishmë dëgjuarë për Amerikën! Po na kishnë thënë-o, se këtu n’Amerikë njeriu shfrytëzohet pe njeriut. çne bre! Mbroçkulla! Këtu, or byrazer, ndodh e kundërta!
Radha e veturave në portat me pagesë të Trajboro Brixhit është e gjatë.
Megjithatë unë kam kohë deri në fillimin e punës. Tej mbi Menhetten, që e kemi në krahun e djathtë, kanë rënë rrezet e para të diellit dhe kjo kartolinë e rrallë e shtyn mikun tim Peçon, ashtu me duar mbi timon, të më bëjë një raport përmbledhës me përshtypjet e tij nga Amerika. Ai e ndjen që unë i dua rrëfenjat e tija në atë gjuhën dialektale korçare, rrëfenja që më zbavisin pa masë dhe nuk shterrin kurrë.
-Ikë sa të duash larg, ore, – vazhdon Peçoja, – mendjen në Shqipëri do ta kesh! Një sy këtu e dy atje. Unë atje kam pleqtë, siç i ke dhe zotrote. Edhe shokët e kushurinjtë e mij, pleqtë i kanë në Shqipëri… Mendjen atje e kemi të tërë. Sa bie telefoni, i pyesim: Keni korent-o? Po ujë? Si jeni me drita mo?
Kemi qëndruar tek njëra nga kabinëzat mbi urën e Trajboros dhe Peçoja më zgjat dorën. I jap paratë për kalimin e urës, ai paguan, hapet trari dhe makina vazhdon rrugën për Kuins.
-Ja kështuuuu, prefesor! Jetojmë kohëra të mrekullueshme, kur ne shqiptarët e ardhur këtej, shumica mosha të reja, kemi lënë atje prindërit, pleq e plaka, që të na e bëjnë edhe njëherë elektrifikimnë e përgjithshmë!
Me Peçon, vendet e punës i kemi pranë e pranë. Vetura është e tija, kurse pagën e urës e bëj unë. E ai më shpie në punë çdo ditë. Ai më shpie edhe tani që puna e tij ka një rënie. Punon në një kompani taksish dhe limuzinash, por kur shterrin pasagjerët Peçon e kanë nga të parët që pushojnë. Po ai nuk e prish terezinë. Paraqitet në mëngjes e pastaj kur i thonë që nuk ka punë për të, futet në një kafe në Kuins e pret t’u bëjë ndonjë shërbim me pagesë shqiptarëve me makinën e vet.
Unë punoj në një Strehë, ku rehabilitohen fëmijë me të meta, kryesisht jetimë. Streha është e mbajtur mirë e financuar pjesërisht nga shteti i Nju Jorkut dhe më së shumti nga dhurues kristianë. Po Motër Gjenovefa është aq e zonja, sa shpesh arrin të marrë financime edhe nga qeveria federale. Ajo e ka themeluar vetë Strehën e tani fluturon nga krenaria që Streha e saj është bërë model. Unë aty organizoj argëtimet e fëmijëve dhe mbaj gjallë grupin e theatrit. Motër Gjenovefa që ka sjellë për vete një krevat të thjeshtë e fle aty në Strehë, rri orë të tëra duke parë inskenimet e mia mbi fëmijërinë e Linkolnit, Presidentit të lavdishëm të Shteteve të Bashkuara.
Puna më ecën edhe më vjen keq që shokut tim Peços nuk i vete mbarë sikurse mua. Nganjëherë më duket se ai e di që atë ditë nuk do të ketë punë as me taksi as me limuzinë, por vjen, ja thjesht që të më bëjë lehtësi mua. E gjatë gjithë rrugës së gjatë nuk lodhet duke folur. Shpesh them që do t’ia mbledh këto rrëfenja. Jam i bindur që do t’i kujtoj të gjitha një e nga një ato që më ka treguar deri më sot. Janë tregime të jetuar nga ai vetë, por ka plot nga të shqiptarëve të tjerë, pasagjerë, që ia rrëfejnë rrugës dhe ai m’i sjell mua taze, të ngrohta. Jam kureshtar të di, se çfarë u rrëfen ai të tjerëve për mua. Se nuk mund të rrëfesh asgjë për një njeri si unë, që rri gojë kyçur e vetëm qesh hera -herës duke dëgjuar shoferin gojë kripur, që nuk lodhet kurrë së rrëfyeri. E flet e flet… Ja si tani:
– Rrimë këtu në Amerikë e ndjekëm me drithërimë të tëra kacafytjet dashamirëse
të politikanëve atje, të cilave y thonë “kacafytje për të gjetur unitetnë”, unitet që nuku vjen, ce është nisur ters… Po është nisur ters bre, që në përçapjen e parë të Skënderbeut. Se ay e bëri me ugur të keq, o prefesor, qëkur për t’i bashkuarë shqiptarët, zgjodhi për kuvënd Lezhën, që atëherë quhej Lesh!..
Shoferi u jep një të fshirë xhamave, megjithëse ata mua më duken më të tejpashëm se kurrë.
– Ka shumë vjedhje në Shqipëri, thonë, korrupsion. Qeveritarët e politikanët e kanë mendjen te paraja. Si e si, të bëhen milionerë! Prandaj është më mirë bre, kur shtetin e drejtojnë të ngopurit, pasanikët. Këtë po përpiqen të realizojnë partitë në Shqipëri. Që shtetin ta drejtojnë të pasurit, ka dy rrugë, prefesor: ose të pasurit të bëhen ministra, ose ministrat të bëhen të pasur! Në mëmëdhe po ndodh kjo e dyta; ministrat po bëhen të pasur!… Prandajza sa herë vete andej-këtej y them shqiptarëve, kudo që janë: vëllezër Filadelfiotë, Vaterburas, Njuxhersjotë, Bostonianë, Detroitjotë, çikagas, të ini krenarë për mëmëdhenë e dashur ore! Atje në mëmëdhe, vjedhjet kanë qëllime të pastra, fisnike. Atje vjedhin për pikësynime të nderçme… Njëherë vaftit, shteti i rripte lëkurën individit për të mirë të përgjithshme, sot për të mirë të tij, individi i rrjep lëkurën e përgjithshme shtetit.
Peçoja vështron ca vrapues shalëjashtë, që ndjekin paralel veturën në të dy anët e rrugës. Një burrë i ngjallmë mezi i lëviz kilet e tij e duket aq i rraskapitur, sa të bësh be se ky është vrapimi i tij i fundit para se ta varrosin.
– Sa e kishmë ëndërruarë Amerikën, o prefesor, ëh?… Këtu shëndoshesh, fryhesh pa dashur, o në p.. të sëmës! Ma shëkon ti prefesor, barkun, mullën time? Asnjë thërrimë dhjamë, as një çiçkë bark nuk kam patur në Shqipëri! Xhan o ushqim i Shqipërisë! Bëj unë tashi vrap, që të ul barkun, por varet e nga puna, bre. Se nuk është fizkultura kryesorja. Më parë, këtu, bënja gjashtë ditë punë, po ama, një ditë ia linja të tërën, vrapit. Nuk do linja punën për të vrapuar de! Pastaj ra puna. Fillova të bëj pesë ditë punë e dy ditë vrap… Pastaj .. m’u shkurtua akoma puna e fillova të bëj tri ditë punë e katër ditë vrap. Tani ka një muaj, bëj vetëm … vrap!
Dhe miku im nuk ka të rreshtur:
– Po sikur është vetëm ky hall këtu! Mua nuk më janë ndarë hallet, qëkur vura këmbën. Pa gjuhë, bre, pa gjë… Dy vitet e para punova pa letra, fshehur. Punonja në kat të gjashtë po së prapthi, gjashtë kate dënë dhe! As e pashë diellin as më pa! Nuku se amerikanët janë të rreptë, po kisha akoma në palcë të dredhurat e Selanikut. Këtu, shokët e mij… ezmerë, – se mo na e marrin amerikanët për racizmë! Ã¢â¬“ ata ezmerët dilnin e më blinin për të ngrënë, ata më mësonin zanatnë, gjuhën. Ja atje thellë, ku isha, e mësova gjuhën e vëndit, gurgull! Pas dy vjetësh, kur dolla mbi trotuaret lart, e mora vesh e xheç më ra dambllaja: gjuha që paskësha mësuar bilbil, nuk paskej qënë anglisht, o prefesor, po… spanjollçe oreee!!! Kur mos kem mamanë! Po si ore asnjëri nuk më tha, se ata hushkulurit ezmerë, kishin qënë nga Porto Rikua! Më shkuanë dy vjet. Fillova anglishten nga e para. Zhytem po s’mbytem unë!. Ama, thuaj hë, gjuhë më të zorçme, nuk bën nëna! Për të folur, hajde de, pa për të shkrojtur, po nuk vajte në shkollë, aha, harro mushkë…! Amerikanët, or byrazer, e shkruajnë “mace” dhe e lexojnë “qen”! Fëmijët venë në shkollë dhe e mësojnë, ne të rriturit, hiç-o, ç’të na vijë nga veshi. E kështu shtyhemi. Papo, është e bukur bre, kur e dëgjon tjetrin ta bëjë mishmashnë në mes të supermarketit, t’i thotë së bijës: “Na moj ti dhi e Ziçishtit! Mo më thuaj aj dont kerë, po mbylle grykën, ce të futa një pëllëmbë të mirë, sa të harrosh pasuordin e internetit dhe gjer bë dhjetë numëra celularësh!”…
Peçoja e le tregimin dhe drejton gishtin nga një veturë që po na le pas.
– Shëko, shëko!.. E pe atë Mercedesnë? Ia pe flamurë tonë mbi targët?
-Ia pashë.- i them unë.
-Gjen këtu dhe shqiptarë që të marrin gjak në vetull. Fitojnë dhe e derdhën paranë lumë.-vazhdon Peçoja.

“ Njëdizaj, një i njohuri im- njëherë vaftit bëmim zborë bashkë me të, – blevi një shtëpi një milion dollarë. Kur mos kem babanë! Saktësisht: një milion dollarë e 99 cent! Gjen bre këtu shqiptarë që hapin biznese, si ata devollinjtë që kishnë hapur një servis veturash dhe kishnë marrë me mëditje vetë amerikanët! Amerikanë bre, orgjinalë, kur mos i kem tërë! Dhe bile y mësojnë atyre korçarçen tonë. Ja, u ngëtheva nga një vizitë në Shqipëri unë, e vajta e po y rrëfenja devollinjve ç’kisha parë në mëmëdhe. Por më shumë u trondit pe atyre që rrëfenja unë, ay amerikani zezak, që punonte për ta. Me gojë hapur kamare pe habisë, dolli që poshtë maqinkës që po riparonte e më tha: “Me gjith mënt¬ o? Ik or t’u mbylltë e mëndjes”, – ia bëri zezaku, -” ce nuku t’i ha njeri këto!?!”- ” Kur mos kem babanë!” ¬“ i thashë. “Kur mos kem babanë, edhe unë s’t’i besoj!” – ma previ zezaku dyke zënë be për babanë zezak!
Në një udhëkryq të Kuinsit, dy policë amerikanë me fytyra kinezësh, po i jepnin radhë trafikut. Unë vura bast me veten se Peçoja tani do të hapte bisedë mbi kinezët. Dhe e fitova bastin:
-Nganjëherë nuk e merr vesh je në Amerikë apo gjëkundi tjatër!.. ¬“hap temën tjetër Peçoja. – Dhuratat që shqiptarët, blenë për të dërguar në Shqipëri, të gjitha mbajnë etiketën e prodhimit Made in China! Po sikur na kanë mallkuarë, që të mos na ndahet Kina kudo që të vemë, or tëmën e sëmës!… Ore, amerikanët si sistem, fituanë mbi komunizmën, po si shpërblim e panë ç’y erdhi: iu mbush vendi me.. me… rusë-do ti a, polakë-do ti a, shqiptarë- do ti! Edhe një fitore kështu mbi Kinën y duhet këtyre e pastaj, që të shohç një amerikan, do të duhet të shkosh në rezervuaret e indjanëve! Edhe atje edhe jalla, kur ta gjesh! Ja kur mos kem mamanë në e tepëroj! Do të ma shohç pastaj Amerikën! Hë-hë-hë!… Po amerikanët janë të mençëm, ore, dhe tashi kanë filluarë ta kuptojnë mirë, se të drejtat e njeriut në Kinë, nuku janë edhe aq keq or jo!…
Arritëm përpara Strehës. Peçoja nuk kish më kohë të përfundonte të tërë temën e kinezëve, të filipinëve, rusëve… Por, ja, kemi ditët e tjera që vijnë. Dhe unë mahnitem sa mirë i zbërthen Peçoja vuajtjet, lumturitë e peripecitë e shqiptarëve të mërguar në këtë tokë të Amerikës, në mes të këtij oqeani mërgimtarësh nga e gjithë bota…(Marre nga libri”Rrefenjat e Amerikes’ me autor shkrimtarin Pellumb Kulla)

Duras: një jetë e shkruar si roman

August 17, 2013 by dgreca

Nga Luan RAMA /

– Ti asgjë nuk ke parë nga Hiroshima! Asgjë!…

Ndërsa ajo i përgjigjej:

– Unë kam parë gjithçka. Dhe spitalin e pashë. Si mund të mos e shikoja atë?… – Në çfarë filmi interpretoni?

– Në një film për Paqen. Ç’mund të xhirohet tjetër në Hiroshima veçse një film për Paqen?… Ne fillim ne takoheshim në hambaret dhe rrënojat, më pas nëpër dhoma e kudo. Pastaj ai u vra. Dashuria ime që u vra, ishte një armik i Francës…”

Ishte një film që hapej me këpurdhën e bombës atomike të hedhur në Hiroshima, mbi të cilin fillonte dialogu i një gruaje franceze dhe i një burri japonez, shtrirë në krevatin e një hoteli. Ishte piktakimi im i parë me letërsinë e Margarite Duras, (Dyras), përmes skenarit të filmit të njohur Hiroshima dashuria ime.

Atëherë, ky film ishte ndaluar të shfaqej në Shqipëri, por një numër i revistës L’Avant scène du cinema, që vinte atë kohë në Kinostudio bashkë me Cahiers du Cinéma dhe Anthologie du cinéma, e kishte botuar atë të ilustruar me një mori skenash nga filmi dhe aktorët e tij. Një histori pacifiste dhe kundër luftës, por që bashkonte fatet njerëzore në pika të ndryshme të globit. Një grua franceze që vinte të luante një film në Hiroshima dhe që në rininë e saj kishte dashuruar një ushtar gjerman në qytetin e saj të lindjes. Në të njëjtën kohë vendosej paralelizmi me tragjedinë e madhe të luftës që kishte ndodhur në Hiroshima.

Edhe pse me një frëngjishte të varfër unë e përktheva atë skenar në ca faqe të holla rozë, skenar që do të shëtiste në duart e kineastëve të rinj, të etur për të njohur filmat modernë e pacifistë dhe kundër luftës.

– «Atë ditë, – shkruante Dyras në skenarin e saj, – ne do të takoheshim në breg të lumit të Loire-s. Do të ikja me të. Kur mbërrita në mesditë, ai ishte atje. S’kishte vdekur akoma. Dikush e kishte qëlluar nga një kopësht. Gjithë ditën qëndrova mbi trupin e tij. Po kështu dhe natën. Të nesërmen erdhën dhe e morën me një kamion. Atë natë Nevers u çlirua… Ishte dashuria ime e parë… Pastaj një tjetër ditë klitha. Më futën në një bodrum…»

Ky skenar, për ne të rinjtë atë kohë ishte vërtet tronditës dhe krejt i kundërt nga ato që shikonim në kinematografinë e Lindjes. Madje bashkê me mikun tim skenarist Nexhati Tafa dukej se ajo mênyrê shkrimi influencoi drejtpërdrejt në shkrimet tona duke përdorur retiçencë, vazhdimisht tri pika, në fraza të shkurtra, apo thjesht “përplasje” imazhesh por në fjalë. Më pas, një tjetër libër i ardhur nga një studente shqiptare në Francë më hapi një dritare të dytë mbi këtë shkrimtare: ishte romani Moderato cantabile, i cili dhe ai do të gjente ekranin e kinemasë. E megjithatë, Dyras ishte ende një enigmë për mua? Cila ishte kjo shkrimtare kaq e ndjeshme, e dhimbshme, lakonike, me një gjuhë që depërtonte thellë në humnerën e shpirtit njerëzor dhe shpesh të trondiste? Nga vinte dhe cila ishte bota e saj?…

Atë do ta piktakoja dhjetë vjet më vonë, pikërisht ditën e vdekjes së saj, kur një ceremoni funebre zhvillohej në kishën e Saint-German-dès-Près, pranë rrugës Saint-Benoit, apartamentit ku ajo banonte. Pikërisht në atë lagje të vjetër pariziane të Saint-Germain-dès-Près, pak hapa nga «Café de Flore» apo kafeneja e njohur letrare «Les Deux Magots», vëndi historik i letërsinë franceze, ku atë ditë lexoheshin tekste poetike të saj nën një muzikë të Bach… Ishte “Pluie d’été… Ashtu si historia, edhe letërsia kishte lënë gjurmët e saj në jetën njerëzore. Në numrin 6 të asaj rruge, për një gjysmë shekulli kishte jetuar Margërit Dyras, një nga shkrimtaret më në zë të letërsisë moderne.

Jeta e shkruar si roman

Jetën e saj, Margarit Dyras e ka treguar tërësisht në romanet dhe novelat që ka shkruar. Jeta e saj si të thuash ka qënë një roman i gjatë. E gjitha është shpalosur aty: fëmijëria, (ajo lindi në 4 prill 1914), rinia, dashuritë, dhimbjet e mëdha familjare, dashuritë e vjetra e të reja, seksualiteti, dëshira për të lindur dhe gjer dashuria e saj e fundit para se të vdiste. Ajo e tregonte jetën e saj duke shkruar letërsi, ashtu siç tregonte adoleshencën e saj dhe eksperiencën e parë seksuale në librin Dashnori, (L’Amant), i cili u vlerësua me çmimin «Goncourt», një rrëfim nëpërmjet penës, shkrimit, siç është dhe historia e dashurisë kur ajo ishte 14-15 vjeçare, në një kolezh vajzash të Indokinës, kur bënte dashuri me një kinez të sapo ardhur nga Franca, nga një familje e pasur. Nëna e Dyrasit e nxiste atë që të shkonte me kinezin Léo sepse ai i ndihmonte me para. Këto skena të jetës së saj janë dhënë në një mënyrë poetike dhe emocionante në filmin Dashnori, kur kinezi vinte dhe e priste pas shkollës dhe i mësonte kënaqësitë e para seksuale të adoleshencës. Një ditë ai e kishte pyetur:

– A e njeh Parisin?

– Jo, – i ishte përgjigjur ajo, duke u skuqur nga turpi.

«Kisha fatin të kisha një nënë të dëshpëruar», – tregonte Dyras kur fliste për jetën e saj. Margarit Dyras kishte lindur në Indokinë, diku pranë Saigonit, ku i ati kishte zbarkuar nga Franca për të dhënë si mësues lëndën e matematikës. Ajo jetoi në Pnom-Phen të Kamboxhias, në Saigon të Vietnamit dhe vënde të ndryshme të Indokinës, siç quhej atë kohë dhe jetoi atje gjer në moshën 18 vjeçare, kur pas vdekjes të të atit dhe një jete të mundimshme, e ëma e saj u kthye më së fundi me të tre fëmijët e saj.

Pas vdekjes së babait, ajo flinte me të ëmën dhe njëri nga vëllezërit i vidhte nënës paratë që të mund të pinte opium. Nëna e saj ishte një aventuriere e vërtetë, një nënë e ashpër që shpesh e rrihte, një grua e fortë, por që jo rrallë shpaloste një dhimbje dhe dashuri të madhe. «Nëna më rrihte shpesh dhe në përgjithësi kur shkatërrohej nga nervat. Meqë isha më e vogla dhe më lehtë për tu rrahur, ajo më rrihte mua më shumë.»

Ajo jepte mësime në frëngjisht, i binte pianos dhe ndërkohë bënte punë të tjera që të mbante gjallë familjen. Madje për disa vite u muar me disa toka, në brigjet e oqeanit Paqësor, siç tregohet dhe në romanin e saj Një barrazh kundër Paqësor.

Me kthimin në Francë, Margarite Donnadieu, siç ishte emri i saj i vërtetë, filloi një jetë të re, dhe fillimthi me studimet për Drejtësi në Quartier Latin. «Atëherë bëja shumë dashuri, – kujtonte Duras. – Ajo që më ka shpëtuar ishte se unë i tradhëtoja djemtë me të cilët jetoja. Nuk isha besnike.» Pikërisht kur dashurohej me shkrimtarin e ri Jean Lagrolet, i cili i zbuloi asaj botën e teatrit, ajo u njoh me dy shokët e tij dhe shumë shpejt ra në krahët e njërit prej tyre, Robert Antelme, i cili do ta vuante shumë tradhëtinë ndaj shokut, aq sa donte të vriste veten. Por kjo s’do të ndodhte. Ajo u martua me Robert Antelme në vitin 1938 dhe në vitin 1943 lindi një djalë, por që i vdiq menjëherë.

Atëherë në Francë, fëmijët që vdisnin pas lindjes i digjnin dhe kjo ngjarje do ta trondiste gjithë jetën shpirtin dhe kujtesën e saj. Në kohën e pushtimit nazist që të dy u futën në një organizatë klandestine anti-naziste që udhëhiqej nga Fransua Miteran (François Mitterand), apo siç kishte pseudonimin në atë kohë, Fransua Morland. Madje në shtëpinë e tyre, bazë ilegale, shumë herë ishte fshehur Miterani, i cili ndiqej nga Gestapo, apo filozofi i ardhshëm Edgar Morin, gjersa një ditë të prillit të vitit 1944, të denoncuar, u arrestuan Robert Antelme dhe motra e tij, të cilët u çuan në kampet e përqëndrimit. Muaj të tëra Dyras u përpoq të shpëtonte burrin e saj, por gjithçka ishte e kotë.

Gjatë luftës, Dyras vazhdoi të botonte romanet e para të saj si, romanin Les impudents, (Të pacipët), me iluzionet e një vajze që besonte tek dashuria, të cilin, siç do të thotë më vonë ajo «e shkroi për tu çliruar nga adoleshenca e saj». Këtë libër ajo e nënshkroi Dyras, siç quhej vëndlindja e nënës së saj Marie, dhe ky mbiemër fiktiv do t’i mbetej gjithë jetën. Në vitin 1943, ajo botoi romanin tjetër, Jeta e qetë.

Me mbarimin e luftës, Dyras filloi të kërkonte nëpër kampet e përqëndrimit që të dinte për fatin e Robertit. Vallë ishte gjallë? Motra e tij ishte djegur në krematoret naziste. Tregimin e dhimbshëm të asaj kohe, Dyras na e jep në librin e saj La Douleur, (Dhimbja), një nga librat më interesant mbi jetën e saj. Ishte Miteran ai që organizoi një operacion të vështirë për kërkimin e Robertit, gjersa më së fundi atë e kishin gjetur në kampin e Dachau-t. «Ata ishin futur në pjesën e ndaluar të kampit, aty ku vendoseshin të vdekurit apo ata që ishin në prag të vdekjes. Dhe pikërisht atje, njëri prej tyre kishte pëshpëritur emrin Fransua dhe pastaj kishte mbyllur sytë. Atyre iu desh mëse një orë deri sa ta kuptonin që ishte vërtetë Roberti. E kishin njohur vetëm nga goja dhe dhëmbët e tij. Ata e pështollën me çarçaf, siç bëhet me të vdekurit dhe e nxorrën nga pjesa e ndaluar e kampit, për shkak të tifos që bënte kërdinë ngado.»

Kështu nisi aventura e kthimit të Robertit gjysmë të vdekur drejt Parisit. Ai mezi mbahej. Madje kur e nxorrën nga kampi, e kishin veshur me një uniformë dhe ai hiqej si një ushtar i dehur. Pas disa ditësh, kur erdhi në Paris dhe ai ngjiti shkallët e shtëpisë, Duras që e priste lart nuk arriti ta besonte. “Vallë ishte ai?” – do të shkruante ajo në librin e saj: “Dëgjova thirrje që vinin nga shkallët, këmbë që ngjiteshin, kërkëllitja e portave. Ishin ata që vinin nga Gjermania… E mbanin nga krahët. U ndalën në katin e parë. Ai kishte ngritur sytë… Nuk di se ç’ndodhi. Duhet të më ketë njohur dhe të më ketë buzëqeshur. Klitha se nuk mund ta shihja ashtu. Gjithë vitet e luftës më shfaqeshin përmes atyre klithjeve të mia. Gjashtë vjet pa klithur. U gjeta tek fqinjët. Ata më detyronin të pija rum, ma derdhnin në gojë. Përmes thirrjeve. Nuk e di se kur u gjeta përpara tij…”

Pas kthimit të Robertit, një jetë tjetër filloi për Dyrasin. Ajo ndërkohë ishte dashuruar me shokun e Robertit, Dionys Mascolo, shkrimtar edhe ky dhe miku më i ngushtë i Robertit. Ata jetonin të tre. Ishte një lidhje e çuditëshme. Zyrtarisht, ajo mbetej gruaja e Robertit, por ndërkohë dashurohej me Dionisin, dhe Roberti këtë e kishte pranuar. Shtëpia në Rue Saint Benoit tashmë priste shumë më tepër intelektualë dhe artistë të asaj kohe. Filozofi Edgar Morin, miku i tyre i ngushtë i kujtonte me mall ato ditë: ”Ne jetonim në një komunitet të mrekullueshëm. Margarita ishte si një bletë e kosheres. Ajo bënte kuzhinën, përgatiste kafenë, bënte gjellët vietnameze dhe për më tepër gjente kohën dhe të shkruante. Isha i magjepsur nga fytyra e saj, nga sytë e saj të mëdhenj dhe goja e bukur. Natyra e saj lëkundej nga poetikja në komiken. Ajo kishte qef të qeshte dhe të këndonte, të bënte shaka. Ftonte për drekë apo darkë shkrimtarët Bataille, Queneau, Camus, Claude Roy. Disa prej tyre i joshte».

Atë kohë Dyras po bëhej e njohur me romanet e saj që botoheshin nga shtëpia më e madhe botuese, «Gallimard». Në vitet e pas luftës, ajo botoi një sërë romanesh të tjera. Shkruante në shtëpinë e saj, apo në kafenetë rrotull shtëpisë dhe pinte shumë alkool. Pija e çonte në një gjëndje tjetër. Ndërsa në mbrëmje mblidhej me miqtë e saj në rrugën Saint Benoit. “Treshja Margarite-Robert-Dionis, – kujtonte Edgar Morin, – nuk ishte një marrëdhënie treshe. Margarita, që e mbështillte Robertin me një dashuri oqeanike, nuk shkonte në shtrat me të. I dashuri i saj ishte Dionisi. Por e jashtëzakonshme ishte miqësia vëllazërore mes dy burrave. Roberti e adhuronte Dionisin dhe tek Dionisi kishte një ndjenjë vëllazërore për Robertin. Rreth kësaj treshe unë isha elektroni më i afërt. Ndjeja një lloj dëshire për Margaritën dhe kur të dehur ne kërcenim bashkë, duart tona plekseshin. Por njëkohësisht kisha ndjenjën se kështu mund të ndahesha përfundimisht me Violetën dhe të plagosja mikun tim më të shtrenjtë. Shumë kohë më vonë Margarita më qortoi për këtë: ”Ne duhej të kishim patur një histori dashurie”, – më tha ajo».

Të gjithë kishin kujtime të bukura nga Margarit. Atje vinin Italo Kalvino, Dos Pasos, Elio Vittorini, Bataille, Leiris, Lacan. .. «Që nga çlirimi, – kujtonte Claude Roy, – rruga Saint-Benoit u bë për në një nga ato shtëpi si ato të romaneve ruse në kohën e inteligjencës, ku hyhej e dilej në çdo çast: tri ide, pesë miq, njëzet gazeta, tre që indinjoheshin, dy që bënin shaka, dhjetë libra dhe një samovar me ujin që ziente. Ne nuk pinim çaj por kafe. Ne nuk diskutonim për numrin e fundit të gazetës Iskra, por për atë të La Nouvelle critique… ne nuk donim të shkonim te populli por të ishim me të…» Pikërisht në një intervistë, kur gazetari e pyeste për militantizmin e saj dhe angazhimin politik nëse kjo ishte më e rëndësishmja në jetën e saj, ajo i përgjigjej: «Po, është vetë eksperienca e dashurisë. Të besosh që kjo dashuri mund të jepet përmes komunizmit…»

Vetëm kur mbeti shtatzënë me Dionisin, Dyrasi u largua nga Roberti, i cili dhe ai kishte filluar një aventurë të re.

Disidentja e Partisë Komuniste

Margarit Dyras ishte një grua me karakter të fortë dhe që e çmonte shumë pavarësinë e saj. Edhe pse anëtare e Partisë Komuniste, kur metodat staliniste të Zhdanovit filluan të propagandoheshin me zell nga Partia Komuniste Franceze, ajo doli hapur kundër tyre, duke mbështetur njëkohësisht dhe pikëpamjet e shkrimtarit italian Elio Vitorini, i cili atë kohë gjëndej në Paris. Madje edhe pse ishte një aktiviste e partisë dhe shiste gazetën Humanité nëpër rrugë, ajo i kritikoi hapur metodat dogmatike të Zhdanovit në letërsi dhe arte, e mbështetur nga Edgar Morin dhe shumë intelektualë të tjerë të majtë. Edhe me luftën e Algjerisë, ajo doli hapur kundër politikës franceze dhe u bashkua me Sartrin, Bovuar, Kamy, Moriak, Kokto, Breton dhe shumë të tjerë. Atë e gjeje në manifestimet e mëdha krah Sartrit, duke kërkuar pavarësinë e Algjerisë. Në këtë periudhë ajo shkroi Marinari i Gjibraltarit, (Le Marin de Gibraltar), ku flet për dramën e saj. Ishte koha kur ajo vendosi të largohej nga Dionisi, pasi ai tashmë kishte një të dashur tjetër dhe bënte një jetë të dyfishtë. Këtë jetë të dyfishtë ajo nuk mund ta pranonte. “Jam e lodhur nga jeta që po bëj që prej pesë vjetësh me ty… Nuk kam më frikë nga vetmia!”

Kështu ajo i dha fund lidhjes së dikurshme, edhe pse Dionisi ishte babai i fëmijës së saj dhe do të mbetej një mik gjatë gjithë jetës, ashtu si dhe Roberti. Por Dyras nuk ishte nga ato gra që jetonte vetëm. Ajo e kishte të pamundur të jetonte pa një burrë në shpirt dhe në shtrat.

Edhe pse e përjashtuar nga Partia Komuniste, ashtu si dhe disa intelektualë të tjerë, mes të cilëve dhe Edgar Morin, ajo do të mbetej gjithnjë e majtë dhe këtë e deklaronte hapur, çka u duk edhe në ngjarjet revolucionare të vitit 1968, kur Dyras, ashtu si dhe Sartri e Bovuar u bashkuan me studentët dhe puntorët. Ato ditë, atë e gjeje në manifestimet e mëdha në krah të Robertit dhe Dionisit dhe shpesh brënda Sorbonës, duke shkruar traktet dhe tekste politike. Dyras bënte thirrje për mos t’iu bindur qeverisë. Por me mbarimin e lëvizjes, ajo u zhgënjye shumë dhe për një moment mendoi ta linte Francën dhe të jetonte diku gjetkë. “Jam në mërzi dhe në ankth, – shkruante ato ditë ajo. – Tragjedia e Pragës më ka vrarë. Nuk shkruaj më veçse tekste politike. Si shumë evropianë të tjerë jam në fund të dallgëve.”

E dëshpëruar, e vrarë, gjithnjë me gotën e alkoolit, Dyras filloi një dashuri të re. Dhe përsëri një shkrimtar: Gerard Jarlot, (Zherar Zharlo). Ajo iu dha e tëra dhe të dy kaluan një aventurë të bukur disa vjeçare. Por Jarlot ishte një lloj “donzhuani” edhe pse ajo përgjërohej për të. Më së fundi edhe ajo e njohu këtë natyrë të tij. E kuptoi që ishte një mitoman dhe madje më vonë deshi të shkruante një roman me titull Burri që gënjen. Ata gjithnjë ziheshin, pajtoheshin, piheshin në pijetoret pranë shtëpisë dhe përsëri ziheshin, gjersa një ditë do të ndaheshin, sepse në jetën e Margaritës do të hynte një tjetër burrë, një dashuri e re.

Sigurisht, Dyras krijoi një profil të veçantë në letërsinë franceze, një profil tepër modern, origjinal, të ndjerë, poetik dhe herë-herë midis ëndrrës dhe realitetit, ndërgjegjes dhe subkoshiencës. “Shkruajmë gjithnjë. Kemi një lloj dhome për veten tonë, një skutë në hije, ku gjithçka që kemi përjetuar apo përjetojmë grumbullohet aty. Ato përbëjnë lëndën e parë të shkrimit tonë, minierën e çdo vepre të ardhëshme”.

Gjithnjë bota e kujtimeve, fraza të shkurtra, jo përshkrime të gjata, nganjëherë telegrafike, pak fjalë që portretizojnë një figurë: ky është stili e kësaj shkrimtareje. “Kur njerëzit që shkruajnë ju thonë se kur shkruajmë jemi në një gjëndje përqëndrimi, unë u them jo, dhe kjo sepse kur shkruaj, unë ndjej se jam në një moment ekstrem shpërqëndrimi, pasi shkruaj jo gjëra që nuk i njoh, por që më vijnë nga gjetiu. Dhe unë nuk jam e vetmja që e them këtë.”

Shkrimtarja e kinemasë

Margarit Dyras ishte padyshim shkrimtarja që i dha më shumë kinematografisë nga autorët e tjerë francezë. Edhe Sartri u angazhua me kinematografinë dhe shkroi disa skenarë, edhe Koletë para tij, por Dyrasi i kushtoi një mori veprash kinematografisë dhe shumë nga romanet e saj u bënë filma, apo shumë skenarë të saj u kthyen pastaj në vepra letrare. Hiroshima dashuria ime ishte një nga ato, por kjo aventurë kinematografike vazhdoi. Ky film u realizua nga regjisori i njohur Alain Resnais, me aktorët Emmanuel Riva dhe Bernard Fresson që interpretonte ushtarin gjerman. Një nga skenat më emocionante ishte momenti kur këtë vajzë, që guxoi të dashuronte një armik e qethin forcërisht. Atë ditë Dyras asistonte në sheshin e xhirimit dhe pikërisht në momentin kur aktoren e qethën (siç u qethën në kohën e ditëve të para të pas luftës, e quajtur koha e “epuration”-it, (spastrimit), shumë gra franceze që kishin bërë dashuri me gjermanët), asaj i ra të fikët. Çfarë ju kujtua vallë?…

Një nga filmat që kemi parë në vitet 80’ në Kinostudion Shqipëria e Re, por që nuk shfaqej në publik, ishte filmi Një mungesë kaq e gjatë, (Une aussi long absence), i cilësuar si film pesimist për luftën, me aktorët e njohur Alida Vali dhe George Wilson. Për ne skenaristët e rinj, ishte një nga gjetjet më të bukura kinematografike: një grua që pikas tek një lypës buzë Senës, dikë që i ngjasonte ish burrit të saj që pas lufte nuk ishte kthyer nga kampi i përqëndrimit. Të gjithë e kujtonin të vdekur. Por ai kishte humbur kujtesën…

Dyras u lidh shumë me kinematografinë. Kështu sipas romaneve të saj u realizuan filmat Moderato Cantabile, (një nga romanet më të suksesshme të shkollës letrare “Le nouveau Roman”, (“Romani i Ri”), apo Le Barrage contre le Pacifique, (Barriera ndaj Paqësorit), nga regjisori i njohur René Clement. Madje dhe me të dashurin e saj Jarlot, ata shkruan skenarin e filmit Sans merveille, (Pa mrekulli), me historinë e një çifti modern që duhen mes tyre por që të dy e tradhëtojnë njëri tjetrin, siç bënin në fakt dhe vetë ata të dy. Skenari Ora dhjetë e gjymsë e natës në verë, që Dyrasi shkroi më pas, ishte një rast për tu njohur nga afër me aktoren Melina Mërkuri si dhe Romy Schneider, dy aktore që ishin në kulmet e tyre kinematografike. Një film mbi xhelozinë e një çifti dhe krimin. Por Dyras nuk e gjente plotësisht veprën e saj kur ajo adoptohej, edhe kur kjo bëhej nga regjisorë të mëdhenj si Alain Resnais, René Clement, Henri Colpi apo Moderato Cantabile nga Peter Brook. Ja pse ajo vendosi të qëndrojë vetë pas kameras dhe të drejtonte aktorët, ashtu siç i kishte përfytyruar ajo, pra të ishte në rolin e regjisores. Kështu, për një periudhë të gjatë, ajo u angazhua si regjisore e skenarëve të vet si në filmin e njohur India Songs, me një histori dashurie në brigjet e Gandit, në kohën e korrjeve, apo skenarët La Musica, Navire Night, Des journées entières dans les arbres, (Shumë ditë mes pemëve), etj. Filmi e tërhiqte me magjinë e vet, edhe pse në kinematografi nuk pati një kryevepër të saj, siç do të ndodhte në letërsi. Megjithatë letërsia dhe filmi ishin shumë afër brënda saj, pasi shumë afër ishin imazhi dhe fjala.

Një ditë prej ditësh, Jarlot do të gjëndej i vdekur në një dhomë hoteli dhe Dyras e kuptoi se ai kishte vdekur gjatë një histori dashurie me ndonjë nga dashnoret e tij. Madje kishte qënë një vajzë anonime, e cila kishte njoftuar nga një kabinë telefonike se Jarlot gjëndej i vdekur në hotel. Sigurisht, asaj i erdhi keq që kishte vdekur si një «Don Zhuan», sepse në fund të vetvetes ajo e donte atë gjithnjë.

Gjithçka kishte ndodhur si në një film…

Pastaj, një ditë, duhej të shkonte të takonte nënën e saj që ishte në prag të vdekjes. E kishte të vështirë të shkonte, siç do e përshkruante këtë ndjesi në librin e saj Ditë të tëra tek pemët (Des journées entières dans les arbres), për “atë dashuri të jashtëzakonshme si një lëvizje oqeanike që gëlltit gjithçka në thellësi të saj”. Nëna atëherë banonte me vëllain e saj. Gjithnjë e kishte vuajtur ndjenjën se ajo gjithnjë nuk e kishte dashur. Në një tekst të botuar pas vdekjes të titulluar Mother, Margarit shkruante: «Kur botova librin Ditë të tera tek pemët, shkova të takoja nënën time në shtëpinë që kishin blerë buzë lumit Loire. Ajo më priti vetëm, e shtrirë, veshur me të zeza, si në një zi të re, duke refuzuar të më flasë, të më përqafojë. Më tha vetëm se nuk e kuptonte përse e kisha shpikur një histori të tillë si ajo e të birit të saj. Dhe shtoi se ishte e sigurt se kishte qënë e drejtë me fëmijët e saj dhe se ishte sakrifikuar njëlloj për të tre… Ajo vdiq e vetme, në moshën 80 vjeçare. Në fjalët e fundit të saj ajo kërkoi birin e saj të madh. Vetëm atë. Isha në dhomë. I pashë të përqafoheshin duke qarë, të dëshpëruar që po ndaheshin. Ata nuk më panë...»

Dashuri gjer në frymën e fundit

Pas Jarlot ishte Yann Andrea (Jan Andrea), ai që do të hynte në botën e Dyrasit dhe do ta shoqëronte gjer në ditët e fundit të jetës së saj. Edhe Yann ishte shkrimtar. Dhe ai shkruante si gazetar në France-Soir. Një ditë, ai i kishte telefonuar se donte ta takonte. Por ajo ia kishte mbyllur telefonin. Yann e adhuronte si shkrimtare dhe kishte këmbëngulur në telefonatat e tij.

– Përse doni të më takoni? – e kishte pyetur ajo e bezdisur?

– Për dramën Teodora!…

– Ejani nesër! – ia kishte prerë ajo…

Të nesërmen, kur ai ishte shfaqur në rrugë, ajo e kishte parë nga ballkoni. I ishte dukur një djalosh simpatik. Pas bisedës, ai i kishte thënë se kishte kërkuar një hotel aty afër, por kudo ishin të zëna nga sezoni turistik.

– Matanë është dhoma e tim bir, – i kishte thënë ajo. – Këto ditë është bosh!

Ajo natë kishte qënë fatale. Ajo ishte hedhur menjëherë në krahët e tij. Ajo do ta donte atë si e çmëndur. «Vetëm të dëgjoja zërin e tij dhe kjo ishte një gëzim i jashtëzakonshëm. I thashë të vinte te unë dhe ai braktisi familjen, punën, shtëpinë dhe erdhi të rrinte me mua».

Të nesërmen e asaj dite, ajo i shkruante një mikeje aktore: «Sapo jam njohur me një ëngjëll!» Shpesh ata largoheshin nga Parisi, në Neauphle apo në brigjet e Normandisë në Trouville, ku mbylleshin për kohë të gjata. Shkruanin dhe mbyteshin në avujt e alkoolit. Arrinte që të pinin së bashku 6-7 litra verë në ditë. Atëherë Dyrasi shkruante romanin Emily L. Pastaj u xhirua filmi Njeriu i Atlantikut, ku aktor i vetëm ishte ai, i dashuri i saj, Yann. Më 1984, romani Dashnori u vlerësua e çmimin “Goncourt” dhe pati një jehonë të madhe internacionale. Një vit më vonë botoi librin Dhimbja, në një kohë që Roberti ishte në spital. Ajo e dinte se Roberti mund të tronditej që jeta e tij ishte bërë publike, por ajo vendosi ta botonte, e bindur se ai libër ishte një libër-kujtesë. Në moshën 70 vjeçare ajo pohonte nê intervistat e saj se artin e të shkruarit e kishte gjetur tani… «letërsinë e shpenguar që nxiton t’i thotë gjërat» ashtu siç vijnë… «Flas për kreshtat e fjalëve, shkrimin që përparon, shpejt, ashtu mbi kreshta, për të shkuar sa më shpejt». Më vonë ajo do të shkruante se «do të duhej një shkrim «non-écrit» (jo i shkruar). «Dhe kjo një ditë do të vijë, një shkrim i shkurtër, pa gramatikë, vetëm një shkrim fjalësh. Fjalë që s’kanë nevojë për gramatikën, të hedhura ashtu…»

Edhe pse Dyras e la pijen një kohë, ajo e rinisi sërrish. E ndjente veten të plakur, me rrudha dhe pinte e bindur se Zoti nuk mund ta shpëtonte nga një vdekje e parakohshme. Kur shkruante Savannah Bay, duart i dridheshin dhe ishte Yann që shtypte tekstin, të cilin ajo ia diktonte me zë. Ndërkohë botoi një sërë novelash dhe me Yann shkruajtën një bashkëbisedim të gjatë mbi jetën e saj, mbi dashuritë, letërsinë, krijimin, kinematografinë. Por Yann ndërkohë ishte dhe homoseksual. Ja pse herë-herë ai largohej të shijonte dashuritë e vogla të tij. Megjithatë ai nuk u largua nga ajo, edhe kur nga pija e shumtë dhe sëmundja e rëndë ajo e humbi zërin e saj. Në shtëpi, ishte gjithnjë ai që përgjigjej në telefon dhe që merrej me gjithë korrespondencën dhe takimet e saj. Por ndërkohë dhe ai shkruan librin Kjo dashuri, (Cet amour-là) në të cilin, duke iu referuar jetës me Dyras dhe gjëndjes së saj, ai shkruante: «Ja se çfarë shoh në muajt e fundit të jetës tënde. Je gjithnjë e lodhur, me një lodhje të jashtëzakonshme, një lodhje fizike e mendore, një lodhje që e pushton gjithë qenien tënde gjersa tu vërë poshtë dhe t’ju zhdukë plotësisht… Në fakt ti nuk je e sëmurë. Ti po vdes nga cfilitja e madhe, ngaqë ke shikuar shumë botën. Fytyra e Baltazarit, ti e vdekur sepse ke pirë shumë: whisky, verë të kuqe, të bardhë, të gjitha llojet e alkooleve, e vdekur se ke pirë shumë cigare, shumë paketa «Gitanes» pa filtër, e vdekur se ke dashur shumë, të dashurit, lloj-lloj të dashurish, shumë tentativa dashurie, nga gjithë dashuria, e vdekur nga zemërimi i madh kundër padrejtësive sociale, nga varfëria e padurueshme, nga leprozët e Kalkutës… e vdekur sepse ke shkruar shumë. Shumë libra, ku libri çdo herë ju linte të vdekur, të asgjësuar, dhe dorën, dhe shpirtin tënd…»

Dyras takonte gjithnjë e më pak njerëz dhe shpesh e mbyste një dëshpërim i madh, edhe pse librat e saj gjenin një jehonë gjithnjë e më të madhe. Në vitet 70’- 80’ ajo ishte shkrimtarja moderne më e preferuar e francezëve, por e botuar dhe në shumë gjuhë të botës. Madje shumë pjesë të saj gjetën një jehonë të veçantë dhe në teatër. Romani Sytë blu dhe flokë të zeza, rikujtonte pikërisht atë marrëdhënie të çuditshme të Dyrasit me të dashurin e saj. Përsëri jeta e saj e shkruar në një roman. E sëmurë rëndë, me duart që i dridheshin, ajo filloi t’i diktonte atij përsëri. Kështu u shkrua dhe një nga librat e saj të fundit, Sëmundja e vdekjes.

Në momentet e fundit të jetës së saj, Dyras shkroi librin e saj të fundit Kjo ishte e gjitha, (C’est tout), një lloj ditari intim, ku ajo flet vetëm për ekzistencën, vdekjen, për vdekjen që afrohet, ndaj së cilës ajo nuk kishte frikë… Janë gjithashtu imazhet e fëmijërisë, të vëndlindjes, ndërkohë që ajo i drejtohej të dashurit të fundit të saj: «Yann, unë jam akoma këtu. Tani duhet të nisem. Nuk di se ku ta vendos veten time»… Fraza e fundit e shkruar nga dora e saj ishte: «Je vous aime! Au revoir!… (Ju dua, Mirupafshim!)».

Vite më pas, kur Dyras nuk ishte më, u botuan dhe fletoret e saj të rinisë, të titulluara Fletore Lufte, (Cahiers de guerre), si dhe tekste të tjera me subjekte romanesh që ajo i kishte shkruar apo që nuk i përfundoi kurrë.

Ajo vdiq më 3 mars të vitit 1996 dhe trupi i saj u vendos në kishën e Saint-Germain-dès-Près, dy hapa nga rruga saj Saint-Benoit, rruga ku kishte kaluar pjesën më të madhe të jetës së saj dhe aventurën e bukur letrare. Në varrin e saj në Montparnasse, janë shkruar vetëm dy data si dhe inicialet e të gjitha romaneve të saj: M.D. Dhe një ditë, duke kaluar pranë varrit të saj, jo larg shtëpisë time, m’u kujtua një thënie e saj: «Asgjë nuk e zëvëndëson idenë e Zotit. Eshtë një ide absolute, e pazëvëndësueshme, e mrekullueshme dhe thelbësore, pra një ide gjeniale. Por kur ai nuk ekziston, le të jetojmë në gëzimin e dëshpërimit.»

Po, Margarit Dyras kishte jetuar dhe gëzuar gjithnjë në këtë gjëndje dëshpërimi…(Botoi: “Parisi letrar”. L. Rama)