Frederik Stamati – Dielli

FLAMURI I SHOQЁRISЁ “DЁSHIRA”

February 19, 2018 by dgreca

Si u krijua dhe si u bë pronë e Muzeut Kombëtar/

1 Frederik Stamati

Nga Frederik Stamati/ Gazeta”DIELLI/

Aty nga vitet e fundit të shek. XIX veprimtaria e shqipëtarve të Sofjes mori të gjitha nuancat e atdhetarizmit, duke arritur një kulm. Ky kulm, njëherazi politik dhe shpirtëror, ishte formimi i Shoqërisë “Dëshira”, më 1 janar1893. Ajo kënga aq e njohur në kohërat e shkuara, kur patriotizmi ishte ndjenja e ditës, por fare pak e kënduar sot, “Që më një të kollozhegut, u formua shoqëria”, origjinale për nga fjalët dhe me melodi të përshtatur nga Spiro Garo, është pikërisht për këtë ngjarje. Sot ngjan anakronike, si melodi kishëtare, e përshtatëshme për repertorin e “Korit të pleqëve”, por në ato kohëra lartësonte shpirtin në hapësira shqiponjash.

Lajmi dhe gëzimi, këta bashkëudhëtarë të përhershëm të ngjarjeve të arrira, prekën dhe ngazëllyen koloninë shqiptare, që po mundohej të akordonte instrumentat e pavarësisë.Për fat të mirë, në arkivin e Institutit të Historisë ruhen në një dosje të veçantë kujtimet e patriotit Loni Grabocka për Shoqërinë “Dëshira”, të cilat edhe po t’i lexosh me një frymë, të ndriçojnë me një rreze drite të shenjtë nga lartësia e mendimit të asaj kohe aq të nderuar.

Mendimi i njeriut, sado i fuqishëm, në çdo rrethanë e pranon një të parë. Psikollogjia e do një simbol.

Simboli i parë i shoqërisë ishte emri i saj.

Në vitin 1896 shoqëria pranoi simbolin e saj të dytë, datën 15 gusht, ditën e Shën Mërisë së verës, në kujtim të eskursionit të parë me mbresa ekzaltuese.

Simboli i tretë ishte flamuri.

Një shoqëri patriotike ngjan me një lule, flamuri është nektari i saj. Mbretëresha e bletëve, sado autoritare, nuk është asgjë përpara forcës së tij. Rreth flamurit do të mblidhen të gjithë. Ai do të jetë udhërrëfyesi. Të gjithë do të ecin prapa tij, si prapa një profeti.

Të paktën unë nuk e di se kush e çfaqi i pari idenë e flamaurit; në ato dokumente që kam patur rastin të shikoj, nuk përmendet emri që meriton nderim historik.

Kjo ndodhi në vitin 1904. Atëhere i u kërkua shqipëtarëve të Sofjes që të ndihmonin me të holla për të punuar një “flamur kombëtar të shoqërisë”. Gatishmëria e tyre për të kontribuar mund të krahasohet me një garë atletësh, ku diploma, dëshmia, apo kupa ishin vetëm një simbol përfytyrimi, fantazi, të shumës së dhuruar. U mblodhën 45 napolona ar. Në se nuk e dimë se kush e ideoi flamurin, dimë që atë e qëndisi në mëndafsh Polikseni Luarasi. Ai është i madh. Dimensionet e tij janë 110 cm me 100 cm. Në të majtë ka vendin ku futej shkopi. Fusha e tij ndahet në dy pjesë të barabarta, njëra e kuqe dhe tjetra e bardhë në koncept, por në të vërtetë krem në të verdhë në bezhë. Idenë e dy fushave e dha qeveria bullgare. Në mes qëndron e qëndisur me mjeshtëri shqiponja e zezë, e madhe, ndryshe nga shqiponja e sotme zyrtare, e flamurit kombëtar. Në atë kohë nuk ishte miratuar ndër atdhetarë forma e shqiponjës, ishim akoma nën Turqinë dhe seicili e kompozonte shqiponjën sipas konceptit të vet për madhështinë që ajo duhej të paraqiste. Nën shqiponjë shkruhet me fill të verdhë, e të ndritshëm metalik:

SHOQЁRIA E SHQIPЁTARVET

“DЁSHIRЁ”

FILLUAR MЁ 1 KOLLOZHEG 1893

NЁ SOFJE

Anash varen thekë të verdha, e të rënda, të cilat njëlloj si germat konsiderohen të arta. Edhe dy xhufkat lart. Nuk i kemi analizuar akoma, por errësimi që kanë pësuar të bën të mendosh për një metal jo aq të çmuar. Sido që ta varësh, flamuri rri i tendosur, është i rëndë, peshon 1,5 kg.

Përurimi i flamurit u bë në ditën simbol të shoqërisë, me 28 gusht 1904. Kjo datë përkon me kalendarin e vjetër. Në se da ta kthejmë në kalendarin e ri i bie dita e Shën Mërisë së verës, simboli i dytë i shoqërisë, pra me 15 gusht.

Ceremonia ishte një nga ato ngjarjet që kujtohen gjithë jetën me emocion. U bë një manifestim shqiptar në rrugët e Sofjes. Në krye të manifestuesve valavitej flamuri i shoqërisë, i mbajtur nga Pando Llazar Treni. Mbas flamurit banda ngrinte edhe më lartë entusiazmin e të pranishmëve. Këngë, edhe ndonjë lot ngazëllimi.

Pranë Sofjes, vetëm 5 km. larg ndodhej “Pavlovo”. Lule dhe drurë të gjelbëruar gjatë të gjithë vitit në këtë kopësht të madh, vend ideal për ceremoni dhe aktivitete argëtuese! Nganjëherë festimi i gushtit, i ditës patronale të shoqërisë “Dëshirë” bëhej në restorantin e Pavllovos.

E gjithë dita ishte demonstrimi më i zjarrtë i atdhedashurisë, gazmore, mallëngjenjëse dhe respekt i kujtimit të traditës. Që në mëngjes herët shqipëtarët mblidheshin tek stacioni i tramvajit. Udhëtimi ishte një vragë hareje në kryeqytetin bullgar. Në krye të tramvajit qëndronte si udhërrëfyes flamuri i madh i shoqërisë. Banda përhapte ndjesi shqiptarie. Ejani të gjithë këtu! Ejani me ne në këtë gëzim shpirti! Këngët, sado të kënduara nga turma, nuk kanë disakorde, ato mbeten gjithmonë të bukura, sepse janë pjesë e asaj hareje që ndjen shpirti.

Flamuri kishte vend nderi në gosti: drejtoju atij dhe e ke menjëherë të gjithë gamën e përbërsave të atdhetarizmit. Dollitë, urimet, këngët patriotoke dhe ato popullore, vallet, recitimet, i gjithë repertori i gostisë ngrohte shpirtin. Flamuri ishte pjesëmarrësi i përherëshëm i kësaj hareje. Ai i ka thëthitur të tëra, i ka në simbolikën e vet.

Edhe gjatë kthimit vazhdonte nëpër rrugët e Sofjes marshi triumf i të gjithë shqipëtarëve, me brohori dhe me bandë, në krye të të cilit ecte dhe ecte flamuri.

Por si u ndodh në Shqipëri? Informacioni i parë ishte se ky flamur u dorëzua nga ambasada e Shqipërisë në Sofje në Institutin e Historisë, përpara vitit 1980.

Ah këto ngutje në dhënien e informacionit! E vërteta është fare ndryshe.

Në vitin 1930 ka ardhur këtu nga Sofja një Përfaqësi e Federatës Shqiptare “Dëshirë”, duke sjellë me vete edhe flamurin, të cilin i a dorëzoi mbretit Zog. Dhe Zogu urdhëroi që flamuri t’i dhurohej Muzeut Kombëtar.

Delegacioni erdhi në rrugë tokësore në drejtimin Bilisht-Korçë-Librazhd-Elbasan-Durrës-Tiranë. Në Tiranë arriti drekën e të premtes me datë 28 mars. Zogu i priti me 31.

Ngjarja u pasqyrua në shtypin e kohës gjatë disa ditëve, natyrisht me vonesë, falë mundësive teknike të atëhershme.

Ja disa raste:

GAZETA SHQIPËTARE, Bari, e Djellë 6 prill 1930

LETRA NGA ELBASANI

Ardhja e Paris së Federatës “Dëshira”

Ditë përpara kaloi prej këndej tyke ardhur nga Sofia e Bullgaris, dhe shkoi për në Tiranë Parija e Federatës “Dëshira”, që ka qendrën në Kryeqytetin e Bullgaris, e degë nëpër disa qytete t’asaj Mbretnije. Kjo pari ish e përbame prej Kryetarit të Federatës, z. Lazar Janko Grabova, Ndën Kryetarit z. Sherrif A. Tetova, Kryetarit të Degës, z. Jovan Treni, Kryetarit të Degës II, z. Dhimitr Toska, Kryesekretarit, z. Thoma Luarasi, Sekretarit z. Jorgji Prifti, Këshilltarit Kontrolluës, Z. Adham Shkaba e antarit të Këshillës Administartive, z. Kollumbi.

Prej Korçës deri në Tirane i shoqënuan edhe i përnderëshmi Mitrofor Vasil Marku, së bashku me z. Dhimiter Mole. U ka dale perpara për t’i pritun një komisjon i përbamum prej Kryetarit të Bashkis, Komandantit të Kompanis Z. Kap. Idriz Ruka, drejtorit të Shkollës Normale, z. Ahmet Gashi e antarit të Bashkis, z. av. Kamber Gjergjanit.

Ky komisjon u duel përpara gjer ne Librazhdë. Sikurse dihet, parija e naltpermendun e Federatës “Dëshira” të Bullgaris shkon në Kryeqytet për t’i paraqitun e për t’i dhurue N. M. Tij Mbretit t’onë August flamurin e parë të Shoqenis “Dëshira”. E cila ka qenë nga ma te vjetrat Shoqëni shqiptare që janë përpjekun për çështjen shqiptare, sikurse merret vesh edhe nga data historike që mban flamuri:1893.

Në Librazhdë i u ba përfaqesuesëvet të Federatës një pritje shum e bukur dhe u shkëmbyen fjalë pritjeje e falenderime midis z.z. Kollumbi e Rustem Ymeri, kryetar i Bashkis këtu. Përfaqësuesit e Federatës “Dëshira” mberritën n’Elbasan në kohën e mjesditës, dhe për nderim të tyre u dha nje drekë në Hotel “Bristol”, e pregatitun apostafat për ta.

Në këtë drekë kanë folun Z. Qazim Bodinaku, Prefekti i Elbasanit, edhe Z. Rustem Ymeri, për dobitë që i ka sjell :Shoqërija “Dëshira” çeshtjes kombëtare dhe për mundimet dhe sakrificat e atyre patriotëve të paharruem qe muaren nisjativën me e formue, tyke shtye se N. M. e Tij Mbreti August i Shqiptarëvet, i cili s’flen as dit as natë tyke mendue një avenir te shkëlqyeshëm për historin e Shqipnis, do të ndjeë gëzim e kënaqësi për këtë dhuratë të shenjtë, që i dërgojnë vëllezrit t’anë te Bullgarisë.

U pergjegjën Z.Z. Thoma Luarasi e Kolumbi me fjalë shumë të bukura falenderimi e mirëdije.

Flamuri ndenjti i ekspozuem në ballkon të Prefekturës që kurse erdhën përfaqësuesit e gjer sa u nisën për Tiranë.

Kur u nisën për Tiranë, u përcuallën prap prej komisjonit pritës edhe në te dalmen prej Elbasani. Baoni, (“Baon” është një term i marrë nga ushtria austro-hungareze dhe nënkupton një njësi ushtarake të ngjashme me kompaninë. F. S.), i paraushtarakëvet i përcuell tyke i nderue e tyke ba edhe një paradë përpara tyre për nderim”.

Me datën 5 prill 1930, ditë e shtunë, GAZETA SHQTPËTARE në kronikën Lajme nga Durrësi boton shkrimin:

“Komisjoni i Shqiptarvet të Sofjës

(Korrespondenca e veçantë)

Durrës,4.

Lajmi i ardhjes së delegacionit shqiptar të Shoqënis Dëshira të Sofjes së Bullgaris qe dhanë prej shumë kohësh në Durrës dhe për këtë qëllim autoritetet e vendit dhe Banda e Bashkis kishin dalë dy herë ne pontilin e Durësit për t’i bamë pritjen e duhun.

Per mbanë tjetër u muer vesh se ky delegacion duel në Bilisht dhe prej andej ban udhëtimin në Korçë e Elbasan. Po sa arrijnë në Elbasan, Bashkija e Durrësit i ban nji telegram asajë së Elbasanit, tue i treguem gëzimin që ndjen kjo Bashki kur do të shofi që të gjinden pranë tryezës së tyne të vogël, vizituësit e dashtun.

Nji këjo thirrje dhe nji kënaqje për durrësakët, mblodhi gjithë popullin, e ndër këta edhe djemt e vajzat e shkollës në krye të Bandes së Bashkis, për t’i bamë pritjen e kënaqshme.

Turma e madhe priste edhe paraushtarakët zën vend pranë centralit elektrik të Durrësit, prej orës 5 mbas dreke. Nji kohë prej erës se ftohët djemt dhe vajzat u shpërndanë, pse mjerisht vizituësit vonuën edhe ma.

Pak ma vonë kur era fryente ma me tërbim, autoritetet e populli kthen per t’i bamë pritjen në Hotelin “Splendit”, ka ishte edhe salla e pregatitun prej Bashkis. Nuk zgjati ma se gjysem ore dhe plote në orën 7 delegacioni zbret në hotelin e përmendun, ku Banda me njiherë për nderim lot hymna të bukura.

Ditën e nesërme vizituësit paraqiten në Hotelin “Splendit” përpara popullit e femijve të Shkollës flamurin që do të dhurojshin në duert e N.M. Tij Mbretit. Banda dhe djemt e shkollës në këtë rast banë nderimet ma të nxehta, dhe mbas ligjëratës që mbajti nji nga delegatës dhe nje nxanës i shkollës, trupi deleguës u nis për në Tiranë, i përcjellun deri jasht qytetit me nderime të medhaja”.

Pritja e delegacioni nga mbreti Zog u bë ditën e hënë, me datë 31 mars.

Në shtypin e kohës ngjarjet në përgjithësi ipeshin me vonesë, por “Gazeta e Korçës” e dha njoftimin me datën 1 prill, nën titullin:

“PËRAQËAONJËSIT E FEDERATËS “DËSHIRA” PËRPARA MBRETIT

Tiranë, 31. Sot L.M.T. Mbreti pret përfaqësuësit e federatës panshqipare “Dëshira” të Sofjes të cilët ndodhen këtu që të premten më drekë. Në këtë audiencë këta do t’i paraqesin flamurin historik të shoqërisë, nën hijen e të cilit Shqipëtarët e Bullgarisë kanë punuar për dobin e vendit t’onë edhe L.M.T. Mbreti do t’u japë një të ri. Sonte bashkija do të japë një darkë për nderin e tyre.

Flamuri që do t’i paraqitet L.M.T. Mbretit ka madhësi të zakonëshme. Fusha është gjysmë e kuqe dhe e bardhë. Në mes ka një shqipe të qëndisur me të zezë dhe bojë hiri. Rreth shqipes janë të qëndisura në ar këto fjalë: Shoqëria e Shqipëtarëve “Dëshira” filluar më 1 kollozheg 1893 në Sofje”.

Veç të 12 përfaqësuësve të federatës do të marrin pjesë në delegacionin H.R. Vissarioni, At Vasil Markus, Jashar Erebara dhe disa të tjerë bashkëpunëtorë të vjetër të tyre”.

Po kjo gazetë, në të njëjtën datë dhe nën të njëjtin titull, informon edhe për takimin.

“Tiranë, 31. Sot ora më 11 L.M. e T. Mbreti pranoj n’audiencë delegacionin e kollonisë shqiptare të Sofjes për t’i dorëzuar L.M. së T. flamurin historik nën hien e të cilit u zhvillua aktiviteti patriotik i shoqërisë “Dëshira” të Sofjes në kohën e lëvizjes për independencën e Shqipërisë.

Delegacionin, të cilin e shoqëronte ministri i ri i Shqipërisë në Sofje z. Qemál Mesareja, ia paraqiti L.M. së T. ministri i púnëve të jashtme z. Raúf Fico. Pranë L.M. së T. ndódheshin pjesëtarët e shtëpisë ushtëriake e civile.

Në përgjigje të ligjeratës së mbajtur prej njërit nga delegatët, L.M. e T. theksój veprimet patriotike të kollonis’ së Sofjes dhe tha se do të japë urdhër që flámuri i shoqërisë të ruhet në muzeumin kombëtár si shëmbull për brezat e rinj te therorive që janë bërë për fitimin e lirisë e t’independencës së Shqipërisë.

Pas mbarimit të ligjeratës L.M. e T. i dórëzoj delegacionit flámurin e ri”.

Një informacion më të plotë e dha GAZETA SHQIPËTARE, të premte me 4 Prill 1930.

“Delegacioni i Federatës “Dëshira”

Para N.M.T. Mbretit

Të hënën, n’orën 11,30 para dreke, u paraqit të N.M.R. Mbreti delegasioni i federatës “Dëshira” të Sofjes, të Cilit i dorëzuan flamurin historik mbas fjalimit të Z. Thoma Luarasi. Delegasioni, i përbërë prej 9 vetësh ishte shoqëruar prej zz. Rauf Fico, Qemal Mesereja, Rasim Kalakula, Imzot Vissarion, At Marko, Jasar Erebara, Bajo Topulli, Kristo Luarasi, etj.

Ja teksti i fjalimit që tha zoti Thoma Luarasi:

“Nalt Madhëri,

Kollonia e shqipëatrëve rë Bullgaris po mbush gjysëm shekulli që kurse ka filluar shoqërinë “Dëshira”. Kjo kolloni, atdhetarësh, ndonëse e përbërë prej klassit të punëtorëve, ka ditur se si të punojë, për lirimin e Atdheut dhe për perhapjen e mësimit të gjuhës s’onë.

Në mes të veprave të tyre, këta bënë kët flamur me shkabë të zezë në fushë të kuqe, nën hijen e të cilit kryen me gjithë deshirë detyrat e tyre.

Qeverrija bullgare e aherëshme, e cila u dha lejë nisiatorëve, i këshilloi që fushën t’a bënin gjysmë të kuqe e gjysmën të bardhë me shkabë të zezë në mes, me qëllim q’e bardha të tregontë arësim dhe e kuqja shenjën e flamurit, edhe më tepër që të mos keq-interpretohej.

Rreth kësaj shenje historike, punuan dhe vepruan me sa u ishte e mundur gjithë pleqtë t’anë, një pjes e të cilëve ka ndërruar jetë dhe lumturisht pjesa tjetër rron edhe gëzohet bashkë me neve.

Nalt Madhëri,

Jemi fatbardhë që i arrimë kësaj dite që shoqëria u transformua në Federatë dhe nën hijen e patronazhit të N.M.T., gjithë vëllezërit t’anë atje me një enthusiazmë të pa treguar dhe nën kryesin e kryetarit energjik të Federatës z. Llazar Janko Grabovës, bashk me shokët e tij, në një mbledhje të përgjithëshme vendosmë që këtë shenjën e shenjtë e historike të ja dorëzojmë N.M.T..

Me një dërgatë të posaçme nga ana e Federatës nga banuësit e atjeshëm, dhe një pjesë prej të këtushmëve, për shënjë nderi dhe pjesën që kan pas lidhje me këtë shoqëri të zgjedhur po prej Federatës.

Kjo dërgatë, nën kryesin e Kryetarit të Federatës ka faqebardhësin me Ju çfaq ndjenjat e adhurueshme, bindjen që po Ju a dorëzojm këtë flamur, duke thirrur:

Rroft Shqipërija!

Rroft Zog I, Mbreti i Shqipëtarëve!”

N.M.T. Mbreti i dorëzoi delegasionit një flamur të ri e në përgjigjen që i dha folësit, tha se flamuri historik do të çohet në muzeun kombëtar që të mbetet si kujtim për brezat e ardhëm”.

Në Arkivin e Shtetit ruhet dokumentacioni përkatës, që parqet veprimet zyrtare për dërgimin e flamurit në Muzeun Kombëtar, e prej të cilit po rreshtojmë disa, si më poshtë:

“ASH Fondi 149. Viti 1930. Dosja IV- 260

Nr. 515 Tiranë më, 22 maj 930

Kryeministris

T i r a n e

Për t’a derguem në muzeumin kombtarë të këtushëm, bashkë me këtë shkresë po ju dergojmë flamurin qi na kishte paraqitë Federata Shqiptare “Dëshira” e Sofjes, qi kështu të jetë shembëll vullneti e patriotizme për brezin e ri t’ardheshem.

(Firmosur)

Zogu

Min. Ares.

V. 30
S.

KRYESI E KABINETIT

MBRITUN ME 23. V. 930

LIDHKA.. NR 1433”

Menjëherë, kryeministri Pandeli Evangjeli, urdhëron rrugëtimin e flamurit, që paraqitet në këtë dokument;

“KRYESIJA E KSHILLIT MINISTRUER

Nr. 1433

Tirane, me 23 –V- 1930

Ministris s’Aresimit

Tirane

Per njoftim e veprim

KRYEMINISTRI

(Firma, vula, Pandeli Evangjeli)

Me ja dërgue këtë bibliotekës

24/5/30

Drejt. Bibliotekes e Muzeumit Kombëtarë

Tiranë

Bashkë me këtë shkresë ju dërgohet si flamuri ashtu edhe statuti i Shoqnis “Deshira” të Sofjes me porosi qe të na njoftoni marrjen në dorëzim

30-V-1930

MINISTRI E ARSIMIT

Tiranë, me ________

DEGA

Prot. Nr. 1637 Nd/I

Ndërsa nga broshura që botonte Muzeu Kombëtar për veprimtarinë e tij, konfirmohet qenia e flamurit në muze.

ASH. Fondi 149. Viti 1931. Dosja IV-285

BIBLËJOTEKA DHE MUSEJA KOMBËTARE

TIRANË

VEPËRIJ’

BIBLËJOTEKËS’ KOMBËTARE

Gjatë vitit’

1930

TIRANË

Shtypshkronja “Mbrothësija” Kristo P. Luarasi

1931

DHURATA

M e Tijë Mbëreti pati mirësijën t’i falinj’ Muzejës’ Kombëtare:

Flamurin’ e vjetër’ të “DËSHIRËSË” Shoqërijës’ së Shqipëtarëvet’ të Bullgarijësë, të ngrehur, në Sofje mbë 1893.

Edhe këtë ngjarje, pra dorëzimin e flamurit në Muzeun kombëtar e paraqiti shtypi i kohës.

Me datën 28 maj 1939, ditë e mërkurë, gazeta “GAZETA SHQIPËTARE”, shkruante:

Lajme nga Kryeqyteti dhe Krahinat

Flamuri i Shoqërisë “Dëshira”

në Muzeumin Kombëtar

Dhe tjetër herë nga këto shtylla na është dhënë rasti të shkruajmë mbi flamurin të Shoqërisë Patriotike që ka vepëruar që në kohën e robërimit të Atdheut për ringjalljen shqipëtare në Sofje dhe Bulgarie përgjithësisht, me shqipëtarët e atjeshme të mërguar, dhe që po vazhdon dhe pas ringjalljes s’Atdheut t’onë. Me një zell për të u lavdëruar, vepërimet e saja shoqërore në mërgim.

Këshilli i kësaj shoqërie vendosi prej kohësh të i dergojë L.M.Tij Mbretit të Shqipëtarëve flamurin e vetë të asaj kohe për kujtim, dhe një komision ardhi në Kryeqytet prej Sofjes, dhe e paraqiti L.M.Tij flamurin në fjalë, kur se Mbreti t’onë i dhuroj Shoqërisë “Dëshira” nji flamur të ri simboll të shejtë të vazhdimit të punës të lartër dhe patriotike, në një Shtet të huaj po fqinjë dhe mik.

Këtë flamur L.M. e Tij Mbreti i Shqipëtarëve ja dërgoj Kryeministrit z. P. Evangjelit. Me letrën që vijon:

“Për t’a dërguem në Muzeumin Kombëtar të këtushëm, bashkë me këtë shkresë, po ju dërgojmë flamurin qi na kishte paraqitë Federata Shqiptare “Dëshira” e Sofjes, qi kështu të jetë shembëll vullneti e patriotizme për brezin e ri t’ardhëshëm”.

Në vitin 1981 u vendos që flamuri të ekspozohej në Muzeun Historik Kombëtar. E morëm në laborator për ta restauruar. Lufta e tij me erën dhe koha kishin bërë të tyren: pëlhura e flamurit ishte grisur deri në rrënim. Me kohë ajo ishte “djegur” dhe dobësuar aq shumë, sa që nuk mbante asnjë lëvizje. Për hir të së vërtetës duhet thënë se faji, megjithëse jetim, në këtë rast e kishte një autor, teknik dhe të fshehur. Vende-vende e kishin qethur për të hequr shëmtinë e leckave të varura. Germat ruheshin shumë mirë. E gjithë literatura që lexuam ipte një zgjidhje të egër: në të tilla raste priten germat dhe qepen në një faqe të re me ngjyrë të njëjtë me atë origjinale. Nuk më pëlqeu. Pëlhura e vet ishte ajo që ruante prekjet e duarve të dridhura nga emocioni, mbështetjen e buzëve, ndonjë lot; ajo ishte valavitur së bashku me valët e shpirtit të atëdhetarëve, kishte ndjerë frymën, këngën të përplasej mbi të…A mund ta çvishnim flamurin nga kjo ndjenjë? Kjo nuk ishte punë që bëhej! Në ndonjë rast u konsulltuam edhe me specialistë të njohur në botë, për të gjetur një zgjidhje. Na u dha e njëjta këshillë, që rekomandonte gërshërën!

Atëhere vendosa ndryshe. Flamuri do të ruhej ashtu siç erdhi nga Bullgaria, i grisur, por origjinal. Do të vendosej shtrirë, pa tensione, në një vitrinë të veçantë të Muzeut Historik Kombëtar. Dhe ashtu u bë. Natyrisht që ndërhymë kimikisht, pak, aq sa ishte e domosdoshme, por pa lënë gjurmë të dukëshme të ndërhyrjes.

Herë-herë shkoj në Muzeun Historik Kombëtar dhe shikoj objektet me të cilat lidhet një pjesë e jetës time, shoh edhe flamurin e shtrirë në vitrinë, gëzohem dhe mendoj se sa mirë bëmë që nuk ndoqëm këshillat që na rekomanduan.

E megjithatë sot ka ardhur koha për të ndërhyrë. Si edhe në mjeksi, fillohet me analiza. Spektroskopia e fluoreshencës së rrezeve X tregoi praninë e kallait në të dyja ngjyrat. Kallai dy valent në formën e klorurit të tij është përdorur për të ngjyer fibrat shtazore, ku bën pjesë edhe mëndafshi, jo si ngjyrues, por si “mordant”. Kjo fjalë angleze, sot në shqip është zëvendësuar me fjalën “ngulitës”, pra kallai lidh ngjyrat me fibrën. Në rastin e pëlhurës së kuqe mund ta shpjegojmë më lehtësisht. Për përftimin e saj duhet të jetë përdorur femra e vrarë e insektit koshenill, e cila jep nëpërmjet të acidit karminik që përmban dhe ngulitesit kallajor, një të kuqe të ndezur e të ndritshme, që në literaturë ndeshet me termin “scarlet”. Më të vështirë e kemi që të shpjegojmë ngjyrën tjetër, duke menduar për përdorimin e turmerikut, të flavonoideve dhe tanineve. Por duhen bërë analiza në laboratorë tepër të specializuar. Po rrënimi që ka pësuar? Një arsye e fortë është prania e kallait në përbërje, apo qëndrimi i gjatë në banjën e ngjyrimit, si edhe konditat e ruajtjes dhe ekspozimit, që kanë favorizuar brishtësinë dhe dërmimin. Analizat me stereomikroskop dhe mikroskop na treguan strukturën tekstil, por jo më shumë. Tani po mendojmë për të marrë foto nëpërmjet të SEM, (Scaning Electron Microscopy), dhe për identifikimin e ngjyruesve, kryesisht me anë të metodave kromatografike.

# # #

Ditët e fundit, një miku im i mirë, Shpëtim Sala, koleksionist i pasionuar, por edhe studiues, më njohu me shkrimin “Kujtimet e një veterani, THANAS NIKOLLA JANI TREBICKA”, që është një nga themeluesit e Shoqërisë “Dëshira”, botuar ne fletoren “JAVA” me 8 gusht 1937. Ja se çfarë kujton Thanasi:

“Unë, bir, kam punuar në Bullgari. Kam vajtur atje më 13 Mars të motit1888 dhe u installova në fshatin Batkofe. Atje na erdhi nga Rumania, Dhimitri Mola dhe na mësoi abecenë shqipe. Pas ca kohe, vajta në Sofje. Dhimitri Mola, mbante një tunell, (që do të thotë han, apo pijetore, F.S.), dhe një të Djel, u-mblodhëm atje, shumë shqipëtarë…

Ishim më se 200 veta; vetëm nga Trebicka ishim nj’a 76 veta. Atë ditë, pra, u v-vëndos dhe u-formua Shoqërija e shqipëtarëve të Sofjes, nënë emrin “Dëshira”….

Kështu më 1 të Kollozhekut (Janarit) 1891, Shoqërija ishte e formuar dhe kishte dhe statutin e saj prej 47 artikujsh. Ky Statut u-njoh zyrtarisht dhe hyri ligjorisht në fuqi më 1893. Bëmë edhe një këngë:

Që më një të Kollozhekut

u-formua Shoqëria…

-Na duhesh edhe Flamur’ i Shoqërisë dhe për këtë gjë u-përpoqa unë dhe mblodha të holla. Unë dhashë 40 franga dhe Flamurin e bëmë me shkronja të florinjta”.

Diçka vibron në këto kujtime dhe trubullon mendimin. Ai luhatet, kërkon, duke konfiguruar kështu një vizion sa më pranë të vërtetës.

Frederik Stamati, mjeshtri i restaurimeve

May 29, 2016 by dgreca

Mjeshtri Frederik Stamati ka merite edhe ne restaurimin e reformave te Trupave Vullnetare te Vatres/

TIRANË/ ATSH-N.Lena / – Frederik Stamati është një nga specialistët më në zë në fushën e restaurimeve të veprave antike dhe atyre historike të dëmtuara nga koha. Prej kohësh ai ka punuar në laboratorin e mirëmbajtjes dhe restaurimit. Numrohen me dhjetra objekte antike të dëmtuara që janë rindërtuar nga e para prej mjeshtrit Stamati. Ai ka marre pjesë edhe në restaurimin e Muzeut Marubi, ku ka kaluar nëpër duart e tij riparimin e aparateve fotografike të mjeshtrit të madh. Stamati tregon pikërisht se si është ndërhyrë në këto makineri të vjetra të imazhit, për të pasur sot një ide se si ato kanë funksionuar.

“Gjithcka vinte jo e re si nga fabrika, por nga përdorimi i gjatë. Natyrisht që puna le gjurmët e saj mbi objekte. Ka patur edhe demtime të paisjes së studios. Por, me sa duket në ato kohëra nuk ka patur ndonje pikë të specializuar për riparime të aparateve fotografike dhe gjithcka, perfshirë edhe riparimet, jane bërë nga vet Marubët. Pra, ky është një aspekt i jetës së studios. Gjatë restaurimit nuk u hoqën gjurmat e punës dhe të nderhyrjeve riparuese, por i konsideruam ato si pjesë e jetës së studios ,rrëfen Stamati dhe vazhdon. Psh, në foto duket nje aparat i vjetër, në të cilin ka pas qenë thyer drrasa. Është mbërthyer jo kushedi se me sa mjeshteri në aparat. Ja, duket në foto. Mund ta bënim të padukshme, por jo, e lamë ashtu, sic ka qenë riparuar dikur, duke marrë masat për të ndaluar proceset e korrozionit dhe të ndërhyrjeve të tjera ambientale. Ka edhe raste të tjera ku duken ndërhyrjet riparuese direkt ne bllokun e lenteve. U ndoq po ky parim. Në foto duken edhe shumë brima në pjesën e drrasës. Janë ato që popullorçe i quajme si brimat e krimbave. Në gjuhën shkencore quhen brimat e fluturimit te brumbujve. Pra, aty nuk janë futur krimbat që kanë ngrënë drurin. Në natyrë ka shume brumbuj, të cilët janë “te specializuar” në ushqimin që hanë. Në vjeshtë femra pjell vezët në drurin që i pëlqen dhe ngordh. Kur ngrohet koha vezët çelin dhe krijohen larvat, të cilat hanë drurin dhe rriten gradualisht. Në ciklin e fundit të jetës ato transformohen në brumbuj brenda në dru dhe e hanë për të hapur vrimën dhe për të fluturuar në natyrë. Ne nuk e dimë se kur ka ndodhur kjo në aparatin fotografik. Sidoqoftë, në të ardhmen do të ndërmerren ndërhyrje me të thella konservuese për të bllokuar gjithcka që mund të jetë brenda dhe për të realizuar një paraqitje më të mirë. Provat u bënë dhe rruga është e zgjidhur” , thote për këtë rast mjeshtri i restaurimeve Frederik Stamati.

Por, nga duart e tija kanë dalë në gjëndje krejt të riparuara shumë objekte antike dhe historike që sot ekspozohen në muzet tona. /a.ke/

Flamuri i regjimentit shqiptar ne Ushtrine Austro-hungareze

July 9, 2015 by dgreca

Flamuri i Regjimentit Nr 6 te vullnetareve shqiptare ne Ushtrine austro-hungareze gjate luftes se pare boterore./
Nga Frederik STAMATI/
Ne vitin 1930 ky flamur eshte dorezuar ne “Muzeun kombetar” nga Izet Bebeziqi. Izeti, me origjine nga Peja, ne ato vite ka qene student ne Viene. Atje e ka takuar Dr. Reinhold, i cili i dha per Muzeun kombetar ne Tirane, flamurin, te cilin i a kishte dhene daja i itij Richald Dimmel, ish komandanti i regjimentit. Kur u largua ushtrja austro-hungarze nga Shqiperija ai e mori me vete flamurin dhe porositi nipin e tij, per ta dorezuar. Nuk e dime ne se Dr. Reinhold ka lidhje me studiuesin albanolog Reinhold, qe ka qene ne Shqiperi gjate shek XIX.
Ne dokumentacionin qe ruhet ne Arkivin e shtetit dhe qe rendit objektet e dhuruara gajte vitit 1930 per Muzeun kombetar, shkruhet:
“Z. Dr. Reinhold – Vjene
1 flamur te te 6-tit regjiment vullnetaresh Shqipetare nde ushterijen Ajshtro-Hungare gjate luftes se madhe: kete flamur i-a pat lene ungji tije Z. Richard Dimmel, Kumandanti i Regjimentite: Na u dorezua me anen e Z. Izet Bebeziqite.”
U lidha menjehere me Muzeun e ushtrise ne Viene. Ata u habiten, nuk e prisnin qe falmuri te ndodhej ne Shqiperi. Njekohesisht me thane se Richard Dimmel ka qene mjeshter i kalerimit dhe bente pjese ne Frontin e dyte te Saksonise se Jugut. Ne vitin 1917 trupat e ketij fronti u derguan ne jug. Per me teper histori do te interesohem me rastin e pare qe do te shkoj ne Viene.
Flamuri ka keto dimensione: 120 X 85 cm. Copa eshte e leshte, krejtesisht e ngjashme me peluhuren e flamurit te Princ Vidit. Kjo edhe me intrigonte. Per trembedhjete vjet mbeti pa u zbuluar enigma dhe ja, rasti, e beri te mundur.
Flamuri ruhet ne fondin etnografik te QSA. Po si u ndodh atje?
Ne vitin 1946 objektet e Muzeut kombetar i kaluan Institutit te shkenvave, por flamujt u dorezuan pa inventar, keshtu qe historija e tyre humbi. Pastaj me vone, kur u krijua Universiteti Tiranes, keto objekte kaluan ne Institutin e Histori-gjuhesise, si pjese perberese e fondit etnografik.
Flamurin e shpetova nga prishja fale restaurimit. I gjeta edhe historine.
Me rstin e 100 vjetorit te Pavaresise ai u ekspozua nje Ekspoziten e forcave te armatosura, ku qendroi nje vit.
Tashme ruhet shume mire, pa asnje problem.

NJË NDODHI E TRIDHJETË E TRE VJETËVE MË PARË, TANI VENDOSA TA TREGOJ

February 14, 2015 by dgreca

Nga Frederik Stamati/*
Kisha dhe Sopiku/
Kisha “Fjetja e Shën Mërisë” në Sopik ka një histori të veçantë, plot kuriozitete të ndezura, nga ato që të ngrënë mendjen për gjithmonë. Lidhen me Ali Pashë Tepelenën, jo me kohën kur ai ishte kaçak, por me kohën kur u bë pashë. Edhe kaçaku, edhe pasha, sado të ndryshëm, bashkohen pazgjidhshmërisht me Sopikun: i pari i dedikon jetën, i dyti, me madhështi, mirënjohjen.
Sado e çuditëshme që të duket, ngjarjet që do të tregojmë në vazhdim nuk do të ekzistonin pa shansin që natyra i dha Sopikut, kështu që duam ne apo jo, do të detyrohemi të shohim edhe atë që gjeografët e quajn pozicioni gjeografik. Sopiku është fshati më i lartë i malit të Nëmërçkës. Është atje ku mbarojnë pemët. Mbi të nuk ka pyll, por një lartësim shkëmbor me ndonjë shkurre, e më lart akoma kullotat alpine, ku deri tridhjet, apo dyzet vjet më parë zbardhonte diku-diku bora e përjetëshme. Lart ka qiell, poshtë është xhungël. Të shkosh atje edhe sot nuk ka rrugë të mirë. Dikur do të ketë patur ndonjë shteg ku ecnin karvanet. Për kaçakët, apo hajdutët pylli është ideal; atje ke të bësh ose me ujqit, ose me arijtë. Mbi fshat, je plotësisht i zbuluar, je pre.
Ali Pashë Tepelena dhe Sopiku
Ngjarjet, e bazuara në kujtime dhe vetëm në kujtime të trashëguara, fillojnë me kohën kur Ali Pasha ishte akoma hajdut, apo kaçak. Historia thotë se ai u bë i tmerrshëm. Turqit e ruanin. Erdhi një ditë shansi kur ata e pikasën dhe u sulën për ta kapur. Kjo ka ndodhur në vitin 1778, ose në 1779. Turqit i u vunë nga mbrapa me ushtri. Kjo duket ca si e ekzagjeruar, por megjithatë unë nuk do të ndërhyj me vërejtjet e mija për të imponuar opinione.
Sado që ta parafytyrojmë ndryshe, kaçaku e ka banesën e tij në vendet më të humbura dhe më të fshehura. Atje ai ka aleat besnik të egrën dhe të panjohurën. Vetë është zot dhe mik i humbëtirës. Zorr se mund ta gjesh dhe ta kapësh në ato anë që ai i njeh aq mirë. Në ato anë iku Aliu për t’i shpëtuar ndjekjes së ushtrisë turke. Ai u fut në luginën midis malit të Buretos dhe Lunxhërisë ku harbon lumi i Susë. Nuk e kuptoj se përse i thonë lumë dhe jo përrua. Ai rrokulliset nga lart midis gurëve dhe shkëmbijve, dredhon në ngushtica, zgjerohet, ka edhe bimësi të rrëgjuar aty këtu, derisa zbret në fushë. Ai ka gjithmonë ujë dhe gjithmonë blerimi anash tij është blerim. Nëse do të ngjitemi drejt krahinës së Pogonit, nga ana e djathtë e Susë mali është i prerë thikë, e megjiithatë aty-këtu ka edhe pemë. Po të hedhësh një gur nga lart ai bie drejt e në lumë. Nuk e besoj se mund të ketë alpinist që të jetë ngjitur ndonjëherë në atë faqe mali ku nuk rri dot as shqiponja. Djathtas kaçaku nuk kishte se ku të fshihej. Ana e majtë, ajo e Lunxhërisë, është më pak e thepisur, por e mbushur me pemë të mëdha dhe shkurre të dendura. Është ndoshta pëfyryrimi i xhunglës. Të futesh në të nuk ka zot që të gjen. Mirëpo ajo është aq e dendur, sa duhet ta çash. Kjo punë do kohë. Aliu e kishte nga mbrapa ushtrinë turke që e ndiqte dhe nuk mund të fshihej as në anën e majtë të Susë. Prandaj ai u dha këmbëve drejt Nëmërçkës. Në Skore nuk mund të qëndronte, është shumë poshtë dhe do ta zinin. Kur e ndjekin njeriu do vetëm të iki. Po shtigjet i njihte, se andej vërdallosej dhe ja, arriti në Sopik. Turqit nga mbrapa. Ku do të shkonte më tej?
Aliu fshihet në Sopik
Atëhere Aliu u kërkoi sopiqiotëve që ta shpëtonin nga ndjekësit. Se si vazhdoi më tej historia, koha e ka ndarë në disa variante. Përderi sa nuk ka dokumente të shkruar ajo kthehet në legjendë. Kështu e quan edhe Theofan Popa kur flet për ngjarjen tek botimi për mbishkrimet në kishat e Shqipërisë.
Thotë pak a shumë se ata e futën Aliun në një vozë të madhe dhe kaluan rojet turke, duke e mbajtur me tezgë. Dhe për ata që duan më shumë kuriozitete mund të përmendim shkrimin mbi portën e hyrjes së kishës, ku lexohet: “Filloi të suvatohet kjo kishë e mrekullueshme më 11 janar. U përfundua më 4 maj me kontributin e priftërinjve të shumënderuar Papa Konstandinit, Papa Panajotit dhe Papa Janit, të cilët i vrau Ali Toska, në Kakollako, maj 14, 1778. Ky mbishkrim gjendet i pikturuar mbi portën jugore të kishës “Fjetja e Shën Mërisë” në Sopik të Pogonit. Sipas gojëdhënës të tre priftërijtë u vranë nga Ali Toska për shkak se kishin strehuar në kishë Ali Pashë Tepelenën dhe e kanë shpëtuar duke e nxjerrë jashtë rrethimit, brenda në një vozë”.
Duke gjurmuar për të vërtetën e kësaj historie lexojmë diçka më ndryshe në botimet e Dhimitër Bedulit për kishën e Sopikut. Ai thotë se: “Sipër hyrjes, nga ana e brendëshme është një mbishkrim, ku tregohet se suvatimi i kishës është bërë me shpenzimet e tre priftërijve, që u vranë në fshatin Kakollakos dhe mban datën 14 maj 1779. Të tre priftërijtë janë vrarë me urdhër të Ahmet Kurt Pashës së Beratit, pasi kundërshtuan që fshati i tyre të bëhej çiflik”.
Kur flet për kishën e Taksiharëve, që gjithashtu është në Sopik., Beduli citon veprën e S. Aravantinoj “Historia e Ali Pashë Tepelenës”, ku thotë se kjo kishë ka qenë më parë manastir dhe se aty është rrethuar një herë Ali Pasha prej ushtrisë së Ahmet Kurt Pashës dhe ka shpëtuar vetëm në sajë të ndihmës së Papa Janit”.
Një variant tjetër më ka treguar i ndjeri Abaz Dojaka dhe është më interesanti nga të gjithë. Aliu hyri në Sopik dhe u kërkoi fshatarëve që ta fshihnin. Në Sopik ishte edhe një si mejhane. Qëlloi që i zoti i mejhanes të ishte qejfli dhe prodhues vere. Ai ruante në qilar disa voza të mëdha prej lisi, të mbushura dëng me verë të kuqe. Njërën vozë e kishte ndarë në tresh, duke sajuar një dhomëz të ndërmjetme. Aty e futi ai Aliun. Ushtarët turq filluan të kërkonin mbarë fshatin. Hynë edhe në qilar. Ngritën kapakët e vozave: verë! Hapën duqet, prapë verë! Ç’u bë Aliu, ç’u bë Aliu, panë ç’panë turqit dhe ikën.
Mirnjohja e Ali Pashë Tepelenës
Kur u bë Pashë, ai u tha fshatarëve të Sopikut: Ju më keni shpëtuar jetën, çfarë doni nga unë?
Edhe sot dhe jo më dyqint vjet më parë, që njerëzit e kishin mëndjen tek Zoti! Apo Sopiku! Ai fshat kishte atëhere disa kisha të mëdha dhe të vogla dhe shumë paraklise. Merreni me mend se si binin kambanat në ditët e kremte! Në atë kohë kisha Fjetja e Shën Mërisë, më e madhja dhe më e bekuara nga Zoti ishte shëmbur deri në themele. Dhe ata menduan që të mirën që i bënë dikur Aliut t’i a blatonin perëndisë dhe kështu i kërkuan që t’i ndihmonte për ngritjen e kishës së re.
Më ndryshe e tregon historinë e ndërtimit të kishës Dhimitër Beduli në studimin e tij për kishat dhe manastiret e Pogonit. Është një fanepsje, por jo e Bedulit, nga ato që krijon besimi dhe që vulosin frymën e Zotit. Duke shpjeguar për ikonën e Shën Mërisë që është e veshur me argjrend, ai thotë: “Për ikonën e Shën Marisë, e cila është e veshur e tëra me argjend, gojëdhënat thonë se është gjetur në një vend pyjor, pak më larg se kisha, në këto rrethana: Një njeri nga Sopiku i Delvinës, që mbante bagëti dhe që për behar i sillte në këto vise malore, kur po kthehej në tetor për në fshatin e tij, humbi pelën. E kërkoi mjaft, por nuk e gjeti. Kur u kthye vitin tjetër e pa pelën me mëzin e saj duke kullotur në afërsi ku është sot kisha dhe në atë kohë ishte pyll. Pikërisht në vendin ku ishte pela u gjet edhe ikona. Një ditë, tek po kalonte në atë vend Ali Pashë Tepelena, vuri re sikur Shën Maria nga ikona e shikonte atë ngado që ai shkonte. Atëhere pyeti Jani Konomin, po nga fshati, që e shoqëronte duke i thënë: “Pse, or bir, më shikon kështu kjo zonjë e juaj?”. Dhe Jani Konomi, njeri me kulturë duke përfituar nga rasti i tha: “Diçka kërkon nga ti!” dhe Ali Pasha pyeti: “Ç’farë kërkon nga unë?” Jani iu përgjegj: “Kërkon t’i bësh shtëpinë sepse është pa shtëpi!” Dhe atëhere Ali Pashai dha urdhër që të ndërtohej kisha qendrore e fshatit”.
Ndërsa gojdhënat zhvillohen duke u formësuar si degët e pemës, kontrata origjinale e ndërtimit të kishës ruhej e pandryshuar në Mitropolinë e Gjirokastrës, të paktën deri në vitin 1956.
Kështu, Aliu u dha paret, kurse mjeshtrit i gjetën vetë. Të paktën unë nuk e di se kush punoi dhe se sa vjet u deshën për ta ndërtuar kishën: ndoshta ndokush tjetër, njohës i dokumentacioneve kishëtare të kohës mund ta sqarojë këtë çështje që gjithsesi nuk lidhet me temën, të cilën po mundohem ta trajtoj. Ajo ka të bëjë me ikonostasin, prandaj do të përqëndrohem pikërisht tek gdhendjet.
Ikonostasi i kishës
E gjitha çfarë do të paraqes nuk do të jetë rrjedhojë e studimeve të mija, por e huazuar nga mendimi i specialistëve të fushës së artit, apo të historisë kishtare.
Gjithmonë kam menduar se kishat kanë qenë jo vetëm urat e lidhjes së bindjes me qiellin, por edhe muzeume të vërteta, apo galeri arti. E kam këtë një koncept timin, apo të krijuar nga formësimi i ideve të lexuara? Nuk ka rëndësi, mendimet krijohen njëlloj dhe njëkohësisht në shumë njerëz. Pra kishat ishin njëkohësisht edhe muze edhe galeri arti. Veç respektit frymëzues për perëndinë artistët aty do të derdhnin të gjithë mjeshtërinë e tyre. Unë nuk mund ta quaj këtë art të aplikuar, por art të mirfilltë. Dhe vërtet, shkoni dhe shikoni kishat: gdhendjet e shekujve të kaluar janë vepra të përsosura arti! Të konceptuara në natyrën e tyre ato qëndrojnë përbri Onufrit, Qipriotit, Shpatarakut dhe të shumë piktorëve të tjerë me emër të shquar në historinë e artit bizantin. Madje mund të thomi se ka patur edhe një harmoni midis artit të pikturës dhe nivelit të artit të gdhendjes, ku qëndronte e trupëzuar piktura-ikonë.
Ata që gdhendnin drurin e arrës për të realizuar ikonambajtësin duhej të ishin mjeshtra të nivelit të krahasueshëm me piktorin, por në gjininë e vet të artit. Duheshin zgjedhur. Edhe për gdhendjen e të gjithë ansamblit të brendshëm të kishës së Sopikut u përzgjodhën mjeshtra të vërtetë. Dhe e realizuan. Kaq i lartë ishte niveli artistik dhe kaq imponues në vlerësim, sa u bë simbol identifikues dhe është fare e natyrshme që kur flitet për kishën e Sopikut gjithmonë dhe duke i rënë shkurt, nënkuptohet kisha “Fjetja e Shën Mërisë”.
Gjithmonë është thënë në fshat se për gdhendjen e ikonostasit, amvonit dhe proskinitarit punuan babë e bir. Babai ishte më mjeshtër. Ai vdiq akoma pa përfunduar vepra e mrekullueshme që po krijonin. Punën e vazhdoi i biri. Ajo mbaroi mbas tridhjetë vjetëve. Po ta shikosh me kujdes të gjithë atë çka ata krijuan, dallohet menjëherë ndryshimi në nivelin artistik. Për herë të parë këtë e kam ndëgjuar në vitin 1981, për herë të fundit në Sopik nga një banor i vjetër përpara disa muajve.
Fatbardha Shkupi, historiane e artit, e ka trajtuar këtë temë në studimin “Mjeshtër shqipëtarë, dekoratorë që kanë punuar në Bullgari, Maqedoni dhe në Shqipëri”, të botuar në revistën “Monumentet”, viti 2002. Po e citojmë:
“Do të përpiqemi të nxjerrim në pah njërin nga artistët Nikolla Dibranin e ardhur nga Magarova, pranë Manastirit dhe (që) u vendos në familjen e vet në fshatin Lashovë, pranë Leskovikut, gjatë mbretërimit të Ali Pashë Tepelenës.
Ai kishte dy djem Dhimitrin dhe Vasilin që u bënë edhe ata skulptorë. Ai ka punuar me arkitektin Petro Korçari.
Ali Pasha u kishte premtuar fshatarëve të Sopikut që tu bënte një kishë me një ikonabartës madhështor për nder të tre priftërinjëve martirë: Kostandini, Panajoti dhe Joani të vrarë nga pushtuesit. Në të njëjtën kohë ky fshat kishte mbajtur anën e tij gjatë luftës kundra suliotëve.
Mjeshtri Nikolla në këtë kishë të “Fjetjes së Shën Mërisë” kompozoi një ikonabartës të madhërishëm me pjesë të daltuara rreth dy shtyllave dhe gjysëmhënza të ngarkuar mjaft me lule, helika e fazanë. Madhështia është paraqitur nga shqiponjat kartiatide me fletë të shpalosura që bartin baldakinin e Atikës, një thesar i vërtetë lulëzor dhe fantastik, ku profilohen dragonj dhe shumë kafshë të tjera mitologjike, të rrethuara prej helika trëndafilash, gjethe lisi dhe metope me nga tri lule. Shumë nga këto simbole e motive tradicionale përsëriten në repertorin shqiptar të dekoracionit të epokës iliriane. Të tjerët janë me origjinë mesopotamjane.
Bie në sy amvoni, katedra dhe kurora e baldakinit (Skorza) të altarit të cilët janë zbukuruar në mënyrë të fuqishme dhe të lëvizshme. Ky ikonabartës ka përfunduar në 1832 sipas një shkrimi mbi fronin e Peshkopit”.
Do t’i kthehemi edhe një herë Dhimitër Bedulit në citimin që përmendëm më lart, të botuar në “Kishë dhe kulturë”. Mbasi tregon historinë e vrasjes së tre priftërijve me urdhër të Ahmet Kurt Pashës së Beratit, ai vazhdon kështu:
“…ajo që është më interesante në këtë kishë është templloja, (ikonostasi, F. S.), për të cilën mund të thomi se është një nga veprat më të rralla të skulptures në dru në vendin tonë; punim i hollë, kombinime të bukura, pamje madhështore. Është 13 m e gjatë. Çdo shtyllë fillon me një vazo, nga e cila del një degë peme në formë rrushi. Mbi disa nga pemët janë skalitur zogj që i çukisin pemët; mbi shtyllat pëllumba me rrush e degë në gojë. Bukur paraqiten dragonjtë nën kryqin, darka mistike në miniaturë mbi ikonën e Krishtit etj. Si është një pjesë nuk është tjetra. Mbi derën e bukur dy engjëj mbajnë mitrën episkopale, ndërsa dy të tjerë janë duke shikuar me gëzim. Të njëjtën punë ka edhe froni episkopal edhe amvona. Të gjitha janë punuar në dru arre. Nga sa mban mend prifti 80-vjeçar Atë Doko, të tre këto objekte janë punuar prej një skulptori të quajtur Nikolla nga fshati Megaroro i Maqedonisë afër Bitolit dhe janë pëfunduar e vendosur më 1 janar 1836. Meqë skulptori ishte plak dhe nuk udhëtonte, të tre këta objekte janë punuar në Megaroro dhe janë sjellur me kafshë pjesë pjesë në Sopik dhe janë montuar prej të birit të skulptorit, i cili ka qenë gjithashtu skulptor, madje ka punuar dhe prosqinitarin e kishës”.
Sadoqë të mundohemi t’i njësojmë këto të dhëna, është e pamundur. Në se do të shprehemi me gjuhën e fotografit ato janë “flu”. Ato janë zhvilluar dhe transformuar në ligjishmërinë e legjendës. Por kanë të njëjtat rrënjë: Ali Pashë Tepelenën dhe ikonostasin e famshëm. Ky ikonostas është po aq i famshëm, sa edhe ai i kishës së Leusës. Të dy këta i a bëjnë ferk njeri tjetrit për nga bukurija. Dhe pikërisht pse është i bukur vendosën ta merrnin dhe ta ekspozonin në Muzeun Historik Kombëtar. Kjo ndodhi në vitin njëmijë nëntëqint e tetëdhjetë e nji, në muain korrik.
Vizita në kishë
Shkuam grup, pesë vetë, për të menduar se çfarë do të bënim për smontimin dhe transportin në Tiranë. Ishte hera e parë që e shikoja atë kishë. Ndërtesa e saj nuk të bënte asnjë përshtypje. Do të thoja më tepër një ngrehinë thuajse katrore me gurë dhe e mbuluar me rrasa guri, ashtu siç janë të gjitha kishat e vjetra ortodokse. Nuk kishte as mur rrethues, as qiparisa, as varre, asgjë! Thuhej se ishte monument kulture. Më ngjante më tepër me një depo.
Hymë brenda nga deriçka anësore… dhe shtanga! Edhe tani, mbas kaq e kaq viteve të kaluara me përshtypje impresionuese dhe të paharruara, ndjej emocionet e atij çasti të parë! Përpara kisha një madhështi imponuese deri në dërmim. Kisha pritur platformën e Balzakut që hedh shpirtin në hapësirë, por ndjeva rëndesën e Rembrandit!
Oh, jo! Duhej shpëtuar!
Është jashtë dijeve dhe mundësive të mija të komentoj artin, nuk do ta bëj një përpjekje të tillë. Aq më tepër që nuk dua të marr përsipër rolin e keqinformuesit, prandaj do të kufizohem vetëm me atë që paraqita nga të tjerët, si e mjaftueshme për qëllimin e këtij shkrimi. Fillova ta vëzhgoj gdhendjen vigane me vëmendjen e specialistit të konservimit. Çfarë do të ndodhte me këtë delikatesë të përkryer jo vetëm nga konceptimi fillestar, por të brishtëzuar edhe nga mundimet e kohës? Pjesa fundore vuante nga një sfungjerosje e pamëshirëshme, e shkaktuar nga insektet brejtës. Çudi! Bukuria është një koncept i njeriut. Jeta nuk e njeh bukurinë, ndryshe do ta kursente!
Vende-vende ikonostasi ishte dëmtuar nga thyerjet e ndodhura gjatë viteve të shërbesës. Më vinte keq tek e shikoja ashtu të gjymtuar! Nuk përthithet dot një bukuri në nivelin e përsosmërisë me bllanga shëmtije! Ndikonin keq edhe ca penelata jeshile të cilat, për mua, nuk mund të përfshihen në konstatimet e T. Siulis në veprimtarinë e gdhëndasve të drurit të atyre kohërave.
Konstruksioni dukej solid në tërëinë e tij. Por kjo ishte vetëm në pamje. Gozhda të mëdha si pykë lidhnin dhe mbanin të lidhura fort për njëqint e pesëdhjetë vjet të gjitha panelet përbërëse te ikonostasit. Me kalimin e kohës dhe tharjes së drurit, aty-këtu ishin krijuar plasaritje të tkurrjes. E di që druri në këto vende është tepër delikat. Shto pastaj edhe shpërbërjen natyrore, që nëpërmjet të krijimit të acideve dhe alkoleve e “avullon” drurin, duke e lehtësuar dhe dobësuar dhe ja ku je aleat i dëmtimeve të pashmangëshmne gjatë smontimeve.
U largova deri tek narteksi për ta konceptuar në tërësinë e tij. Dritë-hija e futur shkarazi nga dritaret anëore lexonte më fuqishëm altoreliefin e realizuar me një ritmikë të lirë dhe të pamërzitshme. Punë dore, që ka brenda shpirt! Por e çuditshme, ky bllok solid prej druri të gdhendur, nga larg pësonte metamorfozën e shndrrimit në tantellë. Një bukuri imponuese!
Trembëdhjetë metra i gjatë dhe ndonja tetë i lartë. Nuk kishte salla me lartësi të tillë në ndërtesën e Muzeut Historik Kombëtar. U a thashë këtë pjestarëve të grupit. Me sa duket ata ishin të rrahur me të tilla vështirësi dhe u përgjigjën thjeshtë se nuk ishte e domosdoshme që të ekspozohej kryqi dy metrosh, aq më tepër një kryq në kohë ateizmi. Mund të liheshin të paekspozuara edhe fragmente të tjerë. E rëndësishme ishte që nëpërmjet të pjesëve të gdhendura që do të merreshin nga ikonostasi, të paraqitej arti popullor. Përshembull, mund të merrej pjesa e poshtme e ikonostasit ku zënë vend ikonat apostolike, gjithashtu edhe baldakini dhe këto pastaj të ekspozoheshin veçmas, në mënyrë që të mos krijohej ideja se po ndërtonim një kishë brenda Muzeut Historik Kombëtar. Pyeta se çfarë do të bëhej me pjesët e tjera. “ Ato,- më thanë,- mund të sistemoheshin në një depo”. Kisha patur fatin e dhimbshëm të shikoja ndonjë depo të tillë, një depo kapice! Kisha patur rastin të shikoja se si kishin katandisur me fatin e mizerjes ikonostaset e smontuar, apo pjesët e tyre! Kështu do ta pësonte edhe ikonostasi i Sopikut, herë-herë i quajtur edhe mrekullia ballkanase e gdhendjes në dru!
Oh, jo! Duhej shpëtuar!
Situata komplikoihet
Kur u ktheva në Tiranë takova menjëherë Enver Fajen. Ai ishte kryearkitekti në projektimin e muzeut. Biseduam për rastin. Ai mbeti i habitur. Në platformën e paraqitur nuk përfshihej ekspozimi i ikonostasit, ndryshe do të ishte parashikuar hapësira e nevojshme, një si ballkonatë midis dy kateve, nga ku do të mund të kundroje të gjithë objektin gjigand. Dhe në të tashmen nuk mund të bëhej asgjë, nuk e lejonte konstruksioni. “Të ma kishin thënë mor vlla, të ma kishin thënë!” E qartë, kjo ishte ide e hedhur nga dëshira e mirë në rrugëtimin e linjës së përmbajtjes. Por ishte shumë, shumë vonë! Nuk e kam marrë vesh kurrë se kush e hodhi këtë ide, por e di mirë se thuajse gjithmonë kur ka qenë puna e ndërtimit të një muzeumi, ka ekzistuar një mosrakordim në kohë midis platformës dhe projektuesve.
E keqja ishte se ideatorët nuk tërhiqeshin. Ata ishin dy herë fajtorë. E para, se në kundërshtim me parimet e trashëgimisë së vlerave kulturore një monument nuk mund të çvendoset pa u detyruar nga forca madhore dhe e dyta, një monument nuk mund të cungohet.
Të nesërmen u mblodhëm për të diskutuar. Lashë të tjerët të flisnin në fillim. Ata më kryesorët e kishin ndarë mëdjen: ikonostasi do të smontohej dhe do të vinte në Tiranë, një pjesë për Muzeun Historik dhe një pjesë për në depo. Erdhi rradha ime. Fjala ime do të ishte vendimtare. Vetëm ajo do të mund ta shpëtonte ikonostasin. Thashë shkurt se ishte shumë e vështirë për ta smontuar pa dëmtim dhe se nuk e përballonte dot rrugën e keqe. Ata: “Nuk e përballon dot rrugën e keqe?”. Unë: “Madje edhe bëhet cope-copë nga tronditjet!”. Ata: “Atëhere le të bëhet konsolidimi në Sopik dhe pastaj të transportohet”. Unë: “Nuk mund të organizohet në Sopik një laborator për të përballuar atë punë që siguron ikonostasin nga troshitjet, madje nuk ka as kohë”. Ata: “Atëhere ta smontojmë, të marrim kamionë të mëdhej, të shtrojmë rërë, e mbi rërë ikonostasin”. Unë: “Nuk ka siguri, është një rrugë gjithë gropa”. Ata: “Atëhere të shtrojmë kashtë, e mbi kashtë të shtrijmë ikonostasin”. E pashë që biseda po shkonte gjithnjë e më tepër duke u mbledhur. “Mos ta marrin për sabotim?”. U përqëndrova vetëm në anën teknike. “ Të përgatiten arka të mëdha , e të forta prej druri, të shtrohet kashtë në to, të vendoset pjesë-pjesë ikostasi i smontuar dhe transporti të bëhet me helikopterët e ushtrisë”. U ra dakort. U lehtësova. Ushtria nuk e mori përsipër transportin. Ndërkohë sopiqotët i dërguan një letër Komitetit të Partisë të rrethit të Gjirokastrës, me anë të së cilës kërkonin që të mos merrej ikonostasi, por të qëndronte në vendin e vet, ashtu si edhe e parashikojnë ligjet.
Epilogu
Kështu u mbyll kjo histori, por jo pa lënë mbresa. Për tridhjetë e dy vjet nuk i a kam treguar njeriu se çfarë bëra. Vjet, duke diskutuar me disa shokë të grupit të restaurimit pranë Institutit të Monumenteve lidhur me problemet e trashëgimisë, konceptet, etj., ra fjala edhe për ikonostasin e Sopikut. Njëri tha: “Pa le, deshën edhe ta merrnin për Muzeun Historik Kombëtar dhe ta linin magazinave gjysmën e tij! Si kanë pësuar ata që kemi parë! Vërtet, mbeti enigmë puna se si shpëtoi ai”. Dhe atëhere u tregova ngjarjen e mësipërme. Më shtrënguan dorën dhe më thanë vetëm dy fjalë: Të lumtë!
Sidoqoftë u muarën dyert e bukura dhe mbas një ndërhyrje te shpejtë dhe jo të plotë restauruese, u ekspozuan në Muzeun Historik Kombëtar, ku ruhen edhe sot. Vitet e fundit Muzeu Historik Kombëtar mori për Pavionin e etnografisë edhe proskinitarin e Leusës, një mrekulli tjetër e gdhendjes në dru. Të jetë për mua proskinitari i Leusës duhet të ekspozohet në Pavionin e ikonave. Kështu, të dyja kryeveprat e gdhendjes në dru do t’i a bëjnë ferk njera tjetrës në të njëjtin vend.
Gati kater muaj më parë rivizitova kishën e Sopikut. Atje m’u kujtua historia e mësipërme dhe më lindi ideja ta tregoj.
* Falenderojme studuesin dhe restauruesin e njohur, i cili shume prej studimeve i ka ndare me lexuesit e Gazetes Dielli

NJË MBUROJË E ZBULUAR NË APOLLONI-A MOS VALLË I PËRKET NJË PRIJSI APOLLONIAT, PJESMARRËS NË BETEJAT E ALEKSANDRIT TË MADH?

October 31, 2014 by dgreca

*NË 8153 COPA! 760 RRUGË PËR KONSERVIMIN E SAJ! PUNË NË MË SHUMË SE 20 VJET! KOSTOJA: MË TEPËR SE 10000000 LEKË! NJË PUNË MIDIS PASIONIT DHE KËMBËNGULJES PROFESIONALE!/
Shkruan: Frederik Stamati/
Viti 1983 i dhuroi Apollonisë një pasuri të rrallë arkeologjike: në tumat e fshatit Kryegjat arkeologu Vangjel Dimo zbuloi një varr që ngriti mëndjen e të gjithë specialistëve të fushës. Në varr ndodhej një mburojë prej bronzi, e mbi të skëleti i shtrirë anash i të zotit të saj. Objekte të tjerë, të rrallë për nga forma dhe dekoracionet interesante gjindeshin përgjatë mbeturinave kockore të trupit të dikurshëm: një përkrenare e pa parë, po prej bronzi, një shpatë hekuri së bashku me gjurmat e këllëfit të zhdukur, katër enë prodhim vendas në qeramikë, sandale prej metali, thika, kruajtëse, etj, etj dhe gozhdat me të cilat ishin mbërthyer fort dërrasat e qivurit të madh. Thuajse të gjithë arkeologët e antikitetit shkuan nga dita në ditë për të parë zbulimin e rrallë. Kuriozitetin më të lartë e krijonte mburoja, forma e shkatarruar e së cilës lindëte diskutime jo pa hamendësi.
Unë shkova kur mburoja ishte nxjerrë nga toka, ishte transportuar dhe mbahej në ruajtje të sigurtë në magazinat e muzeumit. Ah, e sigurtë! Një pjesë e saj, rreth një e treta, në mos më shumë, ishte shembur së bashku me dheun nën të, duke u kthyer në thërrmija të vërteta! Por për hir të së vërtetës duhet thënë se edhe pjesa tjetër e saj, ajo që kishte shpëtuar nga shembja nuk ishte më mirë: vetëm një mori thërrmijash dhe diku më shumë, por të organizuara në një rrafsh, ku nuk merrej vesh thuajse asgjë. Tetëmijë e njëqint e pesdhjetë e tre copa!
Që në njohjen e parë lindi e vërteta për vështirësinë e ringritjes së saj. Konsulltat pa fund nuk ipnin zgjidhje. Një rebus? Nuk është asgjë! Isha si mbi det, ku lëkundesha nga tallazet e mendimeve të ndryshme. Jo me orë, as me ditë dhe as me javë, por me muaj të tërë kam qëndruar mbi coprat e mburojes për të gjetur lidhjet midis tyre dhe zhvillimin e motiveve zbukuruese, tashmë të prishura. Vëzhgoja gjithshka në stereomikroskop. Mundohesha të kapja edhe shenjën më të vogël që do të orientonte lidhjet. Pashë të gjithë relievet me mburoja dhe të gjitha statujat luftarake në muzeumet e Shqipërisë për të kuptuar të kaluarën e panjohur nga ne. Sot, kur e shikon të restauruar, është e lehtë të flasësh, por nuk duhet harruar se ajo ka njëzet vjet punë dërmuese të trupëzuar në vetvete.
Thanë që ta restauronin diku jashtë, si për më mirë, por askush nuk e mori përsipër. I mbeti laboratorit tonë. Përpunova dhe eksperimentova shtatëqint e gjashtëdhjetë rrugë dhe nga ato përzgjodha atë që do ta çonte punën deri në fund, duke dhënë garanci absolute. Absolutisht asnjë mëdyshje për ta “parë më konkretisht kur të vinte momenti”, gjithshka e parapërcaktuar dhe ashtu u veprua pa asnjë problem deri në fund.
E kam tepër të vështirë të paraqes në një shkrim gazete punën e kryer. Jo vetëm se ka qenë një rrëmujë e vërtetë. Ajo nuk kishte rend, por kryhej ashtu siç e ipte rasti, e fundit në fillim dhe anasjelltas dhe e gjitha e bashkalidhur për të dhënë të tërën. Prandaj po e shmang këtë pjesë që zorr se i intereson kujt dhe po mundohem te shkruaj nëpërmjet të konkluzioneve.
Pësëri e kam të vështirë. Ndoshta do të jetë e mira që ta fillojmë nga fundi, pra nga mburoja e restauruar dhe që aty të depërtojmë në njohjen e saj dhe në punën e bërë.
Fotot dhe skicat që shoqërojnë botimin do të na ndihmojnë në shtjellimin e temës. E shoh të domosdoshme edhe paraqitjen në skicë të prerjes tërthore. Është në shtatë nivele: 1-Meduza, prej bronzi, 2-fleta metalike e sipërme, po prej bronzi, 3- material i zi lidhës dhe mbushës, 4-dru, 5-përsëri material lidhës, 6-lëkurë, 7-elementë bronzi, që shërbenin për ta mbajtur si dhe gjatë ecjes. Diametri: 72 cm. Trashësia në qendër rreth 2,5 cm, anash rreth 4 mm. Lartësia e kurbaturës nga plani 11-13 cm.
Gjëja e parë dhe mbi të gjitha ishte përfytyrimi i saj në lashtësi. Këtu nuk po i ipnim “kon”. U konsulltova disa herë në Gjermani, në Hungari dhe në Greqi. Vetvetiu që literatura e pasur …
Krahas përpjekjeve për konceptimin e mburojes, u punua edhe për njohjen e materialeve me të cilat ishte ndërtuar. Të gjitha pjesët metalike u analizuan për përbërjen kimike, mineralogjike dhe kristaline në Institutin e fizikës bërthamore, në Institutin e gjeologjisë, në atë te Kërkimeve ushtarake dhe në Fakultetin e shkencave të natyrës. Rezultatet e pritura me padurim treguan mjeshtërinë e prodhimit. Teknologji tepër e lartë për kohën e atëhershme! Mjeshtra të një përvoje të përzgjedhur gjatë viteve! Bronzi kishte përbërjen të tillë në bakër dhe kallaj që lejonte goditje të forta me çekiç pa dëmtuar fletën metalike. Tjetër ishte përbërja e elementëve konstruktivë, pjesë të sistemit të mbajtjes dhe tjetër përbërja e gozhdave. Sikur të ishin sot!
Materiali i zi lidhës dhe mbushës u analizua në Institutin Mbretëror të Pasurive Artistike Kombëtare në Bruksel, institut me famë botërore dhe rezultoi të ishte një masë bituminoze me vaj gjysëm të thatë, ku ishte shtuar edhe rrëshirë pishe.
Po në këtë institut u kontrollua në se ka qenë e lyer me ndonjë bojë lëkura dhe rezultoi që jo. E bëmë këtë kontroll sepse në literaturë thuhet se herë-herë lëkura në pjesën e mbrapme të mburojes lyhej me bojë të kuqe. Në rastin tonë nuk u gjet asnjë element kimik, që të përdorej në lashtësi në formë komponimesh, e që jep ngjyrë të kuqe. Veçse në ka qenë e ngjyer me të kuqen e purpurit! Ajo kur shpëbëhet nuk lë asgjë për ta identifikuar. Kështu na mbetet që të pranojmë faktin. Lëkura e përdorur ka qenë lëkurë nga bagëtitë e trasha dhe pikërisht lëkurë kau.
Në Universite Paris-Sud, në Laboratorin e hidrologjisë izotopike dhe në Laboratorin e datimeve me karbon 14 në Saklei si dhe në Institutin e fizikës bërthamore në Tiranë u përcaktua mosha. Po, është e periudhës së Aleksandrit të Madh!
Dhe këtu na u ngrit mëndja!
Mburoja është e tipit maqedonas. Të gjithë ata që mendojnë se është ilire, gabohen. Gabohen sepse forma dhe ndërtimi janë krejtësisht të mburojes maqedonase te shekullit te katërt para Krishtit. Vërtet që rrathët koncentrikë i gjejmë edhe në monedha ilire, por ky huazim nuk është pasaportë për të kaluar kufijtë e kulturave. Në mes të mburojes është koka e Meduzës. Mitologjia e shpjegon në një formë shumë tërheqëse. Perseu, mbasi ja preu kokën, e futi në një thes dhe i a dhuroi Athinasë, e cila e vendosi në qendër të mburojës së saj. Dhe kudo që ta shohësh Athinanë me mburojë, gjithmonë do të dallosh kokën e Meduzës në qendër të mburojës. Me sa duket Athinaja e bëri këtë me që koka e Meduzës kishte vetinë që të kthente në gur çdo njeri që do ta shikonte. Aleksandri i Madh ishte shumë i dhënë mbas këtij miti dhe dha urdhër që të gjitha mburojat në ushtrinë e tij, të kishin në qendër të tyre kokën e Meduzës.
E me që jemi tek Medusa, po merremi pak edhe me Meduzën e mburojës tonë. Ajo është realizuar në një fletë metalike dhe kapej me pesë gozhda në bazamentin nën të. Motivet janë punuar me dalta tepër të holla dhe të vogla, 2 mm të trasha. Ja, këto dalta i kanë kaluar nëpër vrraga për të krijuar flokët në formë gjarpërijsh, vetullat, etj. Si nuk kanë përtuar! Gjuha ka qenë e ngjitur me kallaj. Sytë e bardhë janë prej guri gëlqeror në formën e cilindrave të hollë, që ngjiteshin me kushedi se çfarë në pjesën metalike. Zakonisht përdornin dyllra bimorë. Edhe Meduza erdhi copë në laborator, por në foto është mbas përfundimit të punimeve.
Fleta e sipërme e mburojes është një e vetme dhe e shtrirë me rrahje. Mirëpo një studim në laboratoret e “Strukturës së materies” në Fakultetin e shkencave natyrore na detyron të biem në mendime. Në qendër ka një brimë. Aty ajo ka pas qenë mbërthyer përkohësisht gjatë punës në negativin e formës të saj. Ky negativ duhet të ketë qenë prej materiali jo shumë të fortë. Nga mbrapa është gërvishur e gjithë skema e zbukurimit. Pastaj zbukurimi është realizuar me rrahje, duke i dhënë profilin e ullukut. Në shtatë vende metali është çarë. U gjetën shtatë arna të ngjitura me kallaj.
Dekoracioni është nga ata që gjinden rëndom në lashtësi: rrathë koncentrikë dhe themtha. Për organizimin e dekoracionit kanë pas përdorur koefiçentin tre. Ashtu punonin në lashtësi, me koefiçentë të një munuri të përzgjedhur. Po ta shikoni me kujdes do të vëreni se gjithshka është tre, ose shumëfishi. Tre rrathë koncentrikë, gjashtë grupe gjithsej, tre themtha, (themthat janë ato si gjysëm sfera), madje edhe hapja këndore në themtha dhe në rrathët kocentrikë është 120 gradë.
Pra, dekoracionet janë në reliev. Kjo do të thotë që mburoja nuk është luftarake. Ato luftaraket nuk janë me reliev, sepse do t’u ipnin më shumë mundësi shigjetave. Luftaraket ishin të lëmuara, në mënyrë që të rrëshqisnin shigjetat. Dekoracionet i pikturonin me bojë të kuqe. Dhe vërtet kërkuam, por nuk gjetëm asnjë shenjë ku mund të ishte ngulur ndonjë shigjetë.
Rezulton që mburoja të jetë ceremoniale. Ai që e ka patur këtë mburojë ka qenë një njeri i rëndësishëm në Apolloni! Dhe kjo na e fut më tepër mëndjen në labirinthet e kuriozitetit. Por këtë çështje do ta shtjellojmë në fund.
Dy kanë qenë format e mburojeve maqedonase në atë kohë: me buzë dhe pa buzë. Kjo e jona është pa buzë. Gjatë marshimit ato me buzë vareshin në sup, këto të tjerat kishin nga mbrapa rrypin me lëkurë ku futej krahu dhe një spango paksa të lëvizëshme që kapej në grusht, e tërhiqej për ta tendosur. Spangoja kalonte nëpër tetë udhëzues, katër prej të cilëve në rastin tonë kanë në palmeta tipin e zbukurimeve më të arrira në atë shekull. Njëra u gjet e thyer dhe me mungesa. Nuk u gjet edhe njëri nga të katërt udhëzuesit e tjerë në formë rrethi. Kishte rënë kushedi se kur dhe ishte zëvendësuar me një të një lloji tjetër, por jo të panjohur në ato kohëra. Kuptohet se një mburojë nuk mund ta bënte një njeri i vetëm, sepse duheshin disa mjeshtëri. Ato prodhoheshin në punishte të specializuara dhe kjo është edhe një nga arsyet përse elementë të ndryshëm janë të njësuar.
Pjesa më e qëndrueshme e mburojës ishte ajo e brendëshmja, prej druri, ku montoheshin të gjithë elementët e tjerë përbërës të saj. Nuk e gjetëm, ishte zhdukur gjatë kohës së qëdrimit në tokë. Me këtë pjesë fillonte puna. Në anën e prapme ngjitej lëkura me materialin e zi bituminoz. Pastaj mbërtheheshin me gozhda elementët udhëzues për spangon dhe rrypi prej lëkure ku futej krahu. Në qendër ka patur gjithmonë një kuti prej argjendi, në të cilën futej ndonjë lutje për luftëtarin. Pra, ishte si punë hajmalie. Kjo pjesë nuk është gjetur, veçse në fletën prej metali duken gjurmat e ngjitjes me kallaj të një kutije katrore me brinjë rreth 5 cm.
Pastaj i vinte rradha montimit të fletës së sipërme. Edhe ajo pozicionohej me ndihmën e masës bituminoze, që luante edhe rolin e mbushësit për ulluqet e dekoracioneve, që ata të mos shtypeshin. Kjo fletë mbërthehej anash me 98 gozhda prej bakri, të gjitha të përthyera në të njëjtin drejtim. Së fundmi buza e mburojes qarkohej me një fashetë bronzi në formën e germës U, që e lidhte përfundimisht.
Tani, mbasi e përshkruam, po themi edhe disa pak fjalë për punën që mori vite të tëra, e që u shtri në periudhën kohore nga 1983, e deri në 2011, por jo pa ndërprerje. Realisht mori pak më tepër se njëzet!
Restaurimi i saj ishte një shartim i idesë dhe faktit. Edhe e kundërta: fakti drejt idesë. Është e vështirë t’i ndash. Për njëzet vjet ata kryqëzoheshin me njëri tjetrin në një rrjetë imagjinatash. Idetë qëndrojnë në ajër. Vite të tëra imazhi i saj qëndronte përpara syve, në hapësirë, në një lëvizje të papërcaktuar. Luhatje në mendime dhe imazhe! Dhe këto duhej të thëthiteshin nga rrëmuja e materialit, ose materiali të gjente vend në ide dhe imazh. Ka qenë e vështirë, tepër e vështirë! Kushedi se sa herë kjo lojë e papërcaktuar u përzie edhe me mjekun e urgjencës nga rritja e tensionit… Ndoshta, pa shumë filozofi, mund të thomi se me kohë u formua një si forcë centripetale që bashkoi imagjinatën me faktin. Aty filloi edhe puna konkrete, që zgjati aq shumë.
Gjithshka u pastrua nga papasteritë dhe mineralet e korrozionit deri në atë siperfaqe ku këto produkte korrozioni formonin atë që quhet patinë fisnike, një shtresë minerale sa më pranë asaj origjinale. Është si të thuash një harmoni midis ruajtjes dhe prishjes, midis asaj që ka mbetur dhe tendencës së transformimit natyror drejt niveleve më të ulta energjitike. Sot, të gjithë muzeumet e botës e kanë kthyer në postulatë këtë ekuilibër të brishtë. Ai nuk mund të mbahet vetë, do ta detyrosh. Do ta detyrosh nëpërmjet të reaksioneve kimike dhe pasivizimit të transformimeve. Nuk është e lehtë, jo vetëm nga rrethanat që krijohen si rrjedhojë e “plakjes” në tokë. Kimikatet që përdoren për këtë punë janë helme dhe njëkohësisht kancerogjenë. Do mendosh jo vetëm për objektin, por edhe për kokën. Të tilla ndërhyrje janë bërë në këtë mburojë. Vitet e kaluara gjatë qëndrimit në laborator dhe fakti që nuk u çfaq asnjë problem qëndrueshmërie vërtetuan se qëllimi ishte arritur. Mirëpo çështja nuk mbyllet me kaq. Do të duhet të mendosh edhe për personelin e muzeumit që do ta marri nëpër duar dhe për vizitorët. Edhe këto janë marrë parasysh. Qëndron më ndryshe puna e pasivizimit të disa reaksioneve kimike. Transformimet në tokë janë të tilla që krijojnë disa lloje mineralesh të qëndrueshëm në vetvete, por që kthehen në pluhur kur lagështia në mjedis është e lartë. Kësaj pune nuk ka se çfarë t’i bëjë laboratori, ajo krijohet në vitrinë, apo në sallat e muzeut nëpërmjet të ushqyerjes me ajër të kondicionuar, me kondicionerë jo nga ata që përdoren nëpër shtëpi, por profesionalë. Por puna është se muzeumet e Shqipërisën janë të pa paisur me teknologjinë e përshtatshme, kështu që rreziku i riprishjes mbetet “mbas derës”.
Më kujtohet se ka qenë tepër e vështirë, por jo problematike, lëvizja në bllok e fragmenteve deri në thërrime, sa nga një suport në një tjetër, pa ndryshuar asgjë nga pzicioni i gjetjes fillestare, përmbysja, organizimi i të tërës, pozicionimi, imprenjimi me lëndë forcuese.
U ndërtua një bazament sektori sferik, (po i bie shkurt, sepse ai ishte mjaft i komplikuar), mbi të cilin u “transferua me rregull” e gjithë moria e çrregullsisë së fargmenteve. Aty, për vite të tëra mburoja u formua në pozitivin e saj, që ka formën e saçit. Pastaj erdhi momenti më emocional, kur u shkëput me ngritje nga bazamenti. Mrekulli! E plotë, pa asnjë dëmtim! Që njëzetë e ca vjet më parë ishte parashikuar ky çast kaq delikat! Kishim dëshirë që në vend të drurit të munguar të formonim një strukturë të njëjtë në formë, por që të ishte e tejdukshme, në mënyrë që të ipte një strukturë hapsinore, ku të dallohej qartë ajo çfarë kishte mbetur dhe mënyra se si ishte ndërtuar mburoja. Por sado që kërkuam nëpër Evropë një material të tillë plastik, fillimisht të lëngshëm, e që pastaj të ngurtësohej, nuk e gjetëm dot. Kështu që u detyruam të përdornim rezinë poliester, në të cilën u trupëzuan shtresa prej tekstili xhami. Në këtë moment futa në masën akoma të pa forcuar të materialit plastik një pllakë prej bakri, në të cilën kam shkruar me gërvishje me dorën time një mesazh për restauruesit e vitit 2311, si dhe një foto. Mora të gjitha masat që ato të qëndrojnë të paprishura gjatë tre shekujve të ardhshëm. Kështu, pllaka prej bakri është amalgamuar me zhivë dhe pastaj është veshur me një shtresë argjendi dhe mbi të një shtresë ari. Që të mos lidhet me rrëshirën sintetike e dyllosa me dyll mikrokristalin në të nxehtë. Edhe fotoja gjithashtu. Gjatë punës u mendua edhe për ndonjë ndërhyrje të papritur. Për këtë arsye të gjithë elementët e mburojës nuk u lidhën pazgjidhshmërisht me rrëshirën: ata mund të smontohen lehtësisht.
Më në fund u bë edhe integrimi në ngjyrë i masës plastike, e cila e lënë në një nivel paksa më të ulët dallon realen nga e shtuara. Mbetej edhe tre ditë punë, gjthsej edhe tre ditë nga njëzet e ca vjet! Do të përurohej Muzeu i Apollonisë. U thashë të gjithë atyre që merreshin me përgatitjet që të mos e merrnin mburojën: ajo le të ekspozohej më vonë. Një ditë të shtunë e morën fshehurazi dhe e çuan në Apolloni, ku qëndron e ekspozuar si saç televizori në një vitrinë krejtësisht të papërshtatshme dhe jashtë projektit konservues, të llogaritur që në fillim.
Më kot kërkova nga Ministria e Turizmit, Kulturës Rinisë dhe Sporteve që ta kthente disa ditë në Tiranë mburojën, aq sa për të mbyllur punimet. Ndërsa ministria pyeste ata që nuk kanë punuar kurrë me të në se kanë përfunduar apo jo punimet! Sidoqoftë mburoja i bëri ndonja dy xhiro andej nga Italia dhe Kosova…
Kam patur rastin që të prezantoj punën në vazhdim e sipër në aktivitet të ndryshme, sidomos në ato të organizuara nga Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike. Kurioziteti në sallë ka vazhduar me biseda edhe më vonë në “coffee break”. E gjithë vëmendja përqëndrohej në kapërcimin e problemeve pa fund. E kuptoja se ishte më tepër nga një shkollë. Gjithashtu ka patur raste kur këtë mburojë e kanë vizituar në punë e sipër studiues në rang botëror nga shtete të ndryshme të Evropës. Mbas shpjegimit kam ndëgjuar pak fjalë: “Puuu! Frederik, kjo është çmenduri!” Ndërsa ndonjë nga kolegët e punës: “E mor, sikur çfarë ke bërë! Shumë e ke zgjatur!”
Mirë, tani le të kthehemi tek dy pyetjet më kurioze: kush ka qenë mbajtësi i saj dhe në se mund të lidhet me Aleksandrin e Madh.
Dihet që Aleksandri i Madh thërriste në fushatat luftarake të gjithë shtetasit e vet. Në këtë rast edhe apolloniatët. Që poseduesi i kësaj mburoje ka qenë në fushatat e Aleksandrit zorr se mund të kundërshtohet. Armatimi i gjetur në varr, sidomos i shpatës jep edhe më shumë argumente bindëse. Këllëfi i shpatës kishte elementë kockorë tipikë të Lindjes. Por ka edhe dëshmi të tjera. Fatkeqësisht shumë objekte të këtij varri u vodhën në vitin 1992 dhe sot nuk i “thërrasim” dot në diskutim. (Shpesh herë kam menduar me keqardhje se pse nuk i mora në laborator të gjithë ato objekte që përbënin inventarin e varrit). Do të thoni se nga Lindja mund t’i ketë sjellë dhe tregëtia? Po, por është e vështirë të grumbullohen në një varr të gjithë ato lloj armësh që përbënin arsenalin e luftëtarit të asaj kohe dhe që mund të kenë preiardhje nga tokat përtej kufijve të Maqedonisë së atëhershme. Vite më parë, kur ndodhesha për një specializim në Muzeun numizmatik të Athinës, drejtori i atij muzeu, që ishte veçanërisht i interesuar për objektet metalike që u gjetën nga ushtarët dhe zboristët në atë varrin e pasur pranë Bellshit, më tregoi disa botime të ilustruar me foto, ku pashë forma krejtësisht të njëjta me ato të objekteve të Bellshit, që i pata restauruar dikur. Ai më shpjegoi se enët metalike që shihja në foto ishin nga Lindja dhe se Aleksandri i Madh i lejonte ushtarët e tij që të përvetësonin të gjithë plaçkën e gjetur në qytetet e pushtuara dhe kur nuk kishte aq plaçkë për të grabitur, ai u ipte si shpërblim ushtarëve materiale nga thesari i tij.
Armatimi i gjetur në varrin “e mburojës” është armatimi bazë, por gjithsesi jo i plotë i ushtarit të falangave. Kallçitë përshembull mungojnë. Pse? Nuk e thomi dot. Pra i varrosuri nuk ka qenë hoplit, por falangist. Me falangat e Aleksandrit të Madh duhet të ketë luftuar ai! Fantazinë dhe gjykimin na e shtyn më tej mburoja. Ajo, siç edhe e thamë më lart, është ceremoniale dhe jo luftarake. A mund ta konsiderojmë në mënyrë figurative si gradë, apo shpërblim? Pra ky ka qenë një njeri i rëndësishëm, ndoshta një prijës që ka komanduar ushtarët apolloniatë. Në mbyllje po thomi se ishte edhe i pasur. Veç të tjerave këtë e dëshmojnë sandalet metalike, që mund t’i mbanin vetëm të pasurit. Lëre pastaj objektet e tjerë aq të rrallë dhe cilësorë!
Akoma edhe diçka: a u varros thjeshtë dhe pa lënë asnjë shenjë përkujtimore, përshmembull një stelë? Këtë nuk e dimë, por në fund të murit të dhomës së vogël anësore të kishës së Apollonisë, pikërisht mbi themel, shihet një bllok i madh prej guri, në të cilin është gdhendur një mburojë e tipit pa buzë, një përkrenare dhe një shpatë. Të treja këto janë prishur më vonë, duke u goditur me daltë. Në muret e kishës dhe të manastirit dallohen dhjetra gurë me motive të marrë në rrënojat e Apollonisë. Guri me mburojën e gdhendur në të, në mos qoftë stela e varrit të “prijësit” tonë, na bën zë që në të ardhmen të zbulohet në Apolloni edhe një e dytë!
# # #
Ky është objekti më i vështirë që është restauruar, apo më mirë, konservuar, ndonjëherë në Shqipëri. Një punë e shtrirë në më shumë se njëzet vjet! Më tepër se dhjetë milionë lekë, në se do të bazoheshim në koston e së sotmes! A ja vlejti e gjitha kjo? Mburojen sot e ka jo vetëm Shqipërija, por e gjithë bota! Po mua, çfarë më mbeti nga i gjithë ky stërmundim? Mua? Asgjë!