Archives for December 2015

Nga   Petrit  Malushi /                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      Çdo gjuhë, nga  përdoruesit e saj, bëhet funksionale vetëm  nëpërmjet të dëgjuarit , të folurit, të lexuarit dhe  të shkruarit.  Por ndërsa  dy aktet e para, pra të dëgjuarit dhe të folurit, realizohen  prej  çdo personi  që në fazat e para të jetës, si  procese  biologjike, dy aktet e tjera , të  lexuarit dhe të shkruarit  janë të  kushtëzuara me arsimimin gjatë rritjes dhe zhvillimit fizik e intekektual  të njeriut. Pashmagshmërisht  janë  fjalët dhe mënyrat e të folmeve të  mjediseve  familjare, ku i çdo sapolindur vjen në jetë , që  vënë shtresat e para të fjalorëve dhe trajtat  e ligjërimeve  te kushdo. Më pas në institucionet  arsimore  merren njohuri e koncepte shkencore , që njerëzit  të flasin e të shkruajnë sipas rregullave të përcaktuara gjuhësore.  Nga ky nivel ata i kanë të gjitha mundësit që të reflektojnë  ndaj  çfarë  kanë  marrë jo në  përputhje me këto rregulla.

Realiteti

Realisht të folmet  e mjediseve familjare, shoqërore, sociale  dhe zyrtare, nuk  arrijnë të demonstrojnë  një të folur  korrekt,  sipas rregullave  të shkencave e disiplinave  gjuhësore që mësohen  në  jo pak vite në shkollat e të gjitha niveleve e degëve  të  arsimit parauniversitar, apo edhe në atë universitar,  madje edhe  jashtë  kësaj kornize.  Arsyet  janë  nga  më  të ndryshmet , objektive dhe subjektive, që nuk mund  të  tejkalohen ,  pra gjuha e folur s’e arrin dot perfesksionin e gjuhës së shkruar.  Do të ishte një arritje  në se të gjithë folësit, megjithse tek disa ekziston dëshira,  në çdo mjedis,  do të bënin përpjekje  ta  përdornin  gjuhën siç e  mësojnë  edhe në të folur. Problemi  është se, si gjuha e folur edhe  gjuha e shkruar  demonstrohen, pra  përdoren  në jo pak raste, me deformime  nga  ajo që mësohet  në tekstet mësimore.                          Në se do të kishte një institucion statistikash, shifrat për këto shkelje ndoshta do të shkonin në nivelet  të pamendueshme.  Specialistë të fushës së gjuhësisë, gjuhëtarë të niveleve të ndryshme, mësues të lëndëve të  gjuhës  shqipe e letërsisë, apo edhe njerëz të fushave të tjera,  që  kanë vlerësuar se  mund të japin ndihmesë, kanë  trajtuar  vazhdimisht  në mënyrë konkrete e analitike si duhet dhe si nuk  duhet  folur dhe shkruar, pra kur është  folur e shkruar gabim dhe si duhet  folur e shkruar saktë.  Faktet  kanë qenë e janë të shumta  në raport me rregullat e morfologjisë, sintaksës, drejtshkrimit, drejtshqiptimit,  kulturës  gjuhësore, fonetike e leksikore,  në  marrëdhëniet  brenda  vetë  gjuhës shqipe dhe në marrëdhëniet  e saj me gjuhët  e tjera.  Dhe askush i kësaj fushe nuk e ka të vështirë,  në se vendos të trajtojë çështje me një tematike të tillë, të kërkojë  e gjejë  fakte të reja. Veç  mjediseve, mediat elektronike dhe të shkruara , shtëpitë botuese, që nga numri, lloji, niveli, kohështrirja e programeve,numri  i  faqeve  etj, etj,  janë  “të pasura”  në  këtë drejtim.

Kur lexojmë dhe dëgjojmë

Po u referohemi mediave  dhe shtëpive botuese pasi  janë mjete të komunikimit masiv dhe të drejpërdrejta,  ku  pasqyrohet  ashtu  siç  është  realisht  formimi dhe niveli  gjuhësor  së pari  i çdo botuesi, drejtori, kryeredaktori, redaktori,  gazetari dhe së dyti i të  ftuarve,  të intervistuarve, politikanëve, shtetarëve, specialistëve  të çdo fushe  e deri  te qytetarët  apo  banorët  më  të  thjeshtë të zonave rurale,  pa  asnjë  lloj diferencimi,  të  cilët përzgjidhen  për të  qënë  të pranishëm  brenda  kornizave të  emisioneve  televizive e radiofonike  apo  në faqet e gazetave e revistave.    Vetë  forca e medias është e tillë që të imponon  tërheqje vëmendjeje  dhe  pëqendrimin  për  gjithçka  që parakalon në ekran  edhe në  fraksion të  sekondit,  apo lexon në radhët e një kryeartikulli dhe artikulli kur shfleton një gazetë  a  revistë.  Sytë  dhe veshët e secilit  duket sikur luajnë rolin e pajisjeve të  një “skaneri  gjuhësor”  që s’u shpëton  asgjë,  ndërkohë që shkeljet  gjuhësore mund  të  kalohen  normalisht në një bisedë  familjare, shoqërore, tavoline, takim  të rastësishëm , shërbim në supermarket etj.

Pse nuk jemi folës të mirë ?

Po pse nuk bëhemi  dot  “folës të mirë”  ne  përdoruesit e gjuhës ?  Arsyet ? !  Janë  të shumta e të natyrave të ndryshme, është folur  e shkruar për to dhe synimi i këtij shkrimi është të përpiqemi ta flasim dhe shkruajmë gjuhën ashtu siç  e mësojmë.  Shkeljet  gjuhësore apo deformimet e shtrëmbërimet  në disa raste  janë krejt të papranueshme.  Kur një politikan ngatërron gjinitë e emrave, apo të përemrave vetorë  të vetës së tretë,  nuk  përshtat mbiemrin në gjini numër dhe rase me emrin,  një shtetar  bën lëmsh trajtat e shkurtra apo të shkurtra të bashkuara, një zyrtar i ndërton fjalitë me rend  jo të drejtë, një gazetar nuk di t’i vendosë foljet në kohët  dhe mënyrat e tyre, ngatërron vendosjen e emrit në fjali sipas rasave,  trajtën e shquar me të pashquarën, nuk përputh  shenjën më shënjuesin pra formën  me  përmbajtjen e fjalës, del  nga tematika, bën pyetje si  komente ,  në gazeta intervistat duken si përshkrime,  futen fonema që nuk i ka alfabeti i gjuhës shqipe, hiqen të tjera  që nuk duhet të hiqen, në shkresat zyrtare datat nuk shkruhen si duhet  të ndara nga muaji  dhe viti me pikë, ka përzierje të shkronjave të shtypit me ato të dorës, nuk përdoren kur duhen shkronjat e mëdha dhe shënjat e pikësimit në fillim, në mes apo në fund të fjalisë, zëvendësohen fjalët  shqipe  me fjalë të huaja të  panevojshme… reagimi  vjen  natyrshëm.

Sigurisht,mund të bëhemi

Sërish , përse të ndodhin kaq shumë shkelje gjatë përdorimit të gjuhës shqipe, gjithnjë referuar asaj se si ajo mësohet në shkollë,  dhe , a mundet ne të arrijmë nivelin e një  folësi  të mirë ?  Duke analizuar të gjithë faktorët,  në kontekstin e jetës  së njeriut, familjarë, shoqërorë, socialë, intektualë etj,  peshën  kryesore e mban ai arsimor.  Më konkretisht, të gjithë  kryejmë  arsimin e detyruar të ulët e nëntëvjeçar, pjesa  më e madhe edhe arsimin e mesëm  e  të lartë, e pas përfundimit të çdo viti shkollor, në dokumentet  përkatëse nuk  mungojnë edhe vlerësimet e niveleve sipërore.  Mësimi i gjuhës shqipe  me rubrikat e të  folurit, të dëgjuarit, të lexuarit e të shkruarit fillon qysh në klasën e parë e nuk ndërpritet deri në klasën e dymbëdhjetë apo të trembëdhjetë të shkollës  së  mesme, me ngarkesë javore pesë, katër, tre e dy orëshe,  sipas  cikleve përkatës.  Gjatë kësaj shtirjeje në programet mësimorë  trajtohen  të gjitha dukuritë gjuhësore dhe rregullat që duhet  të zbatohen gjatë  përdorimit të fjalëve e fjalive, njësive më të vogla e më të mëdha se to, për t’u bërë folës e shkrues të mirë.  Në orët mësimore trajtohen  fonemat, morfemat, fjalët, togfjalëshat, fjalitë, paragrafet, tekstet,  kuptimet e fjalëve, funksionet  e tyre,  fjalëformimi, klasat e fjalëve, kategoritë gramatikore të tyre etj, etj. Brenda  një  viti  shkollor me  javë  të plota  mësimore, e  më  tej  në dymbëdhjetë vite, nuk ngelet asgjë  pa  thënë, pa u shkruar e pa u analizuar. Sigurisht  jo gjithçka që mësohet  në  shkollë  sistemohet  në mënyrë të plotë  në vetdijen e secilit,  megjithatë  konceptet  bazë  vështirë se fshihen nga  kujtesa përfundimisht.                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Po atëherë,  të përpiqemi   të  mendojmë se  duhet të flasim ashtu siç mësojmë në shkollë,  të  mbajmë mend sa më shumë rregulla nga ato të mësuara  gjatë viteve të shkollimit, të bëjmë  autokontrolle të  ligjërimeve tona, të reflektojmë  ndaj shkeljeve tona gjuhësore, të dallojmë  tek të tjerët  shtrëmbërimet  gjuhësore,   të vlerësojmë  mjedisin ku ndodhemi, pozicionin nga flasim, nivelin e dëgjuesve dhe të bashkëbiseduesve etj, etj.  Të përpiqemi  të  mbajmë  mend  që  në strategjinë e të  folurit veç cilësive të një folësi të mirë, të  kemi parasysh se  të folurit është një akt thelbësor  i veprimtarisë së përditshme të çdo njëriu. Të dish të flasësh është një aftësi e rëndësishme, por edhe e vështirë për ta zotëruar. Njerëzit mësojnë që të vegjël  të flasin, por të dish të flasësh si duhet është krejt tjetër gjë.  Të dish të flasësh do të thotë të jesh folës i mirë.  Kjo  është e rëndësishme në të gjitha situatat ligjërimore të folësve ,  por rëndësi të veçantë merr në situatat zyrtare dhe kur  flitet  para një publiku me nivel, që vëmendshëm do të kuptojë atë që thuhet e gjykon  mënyrën e të folurit.  Ndërkohë që në strategjitë e të shkruarit  të mos  harrojmë se të dish të shkruash është një aftësi shumë e rëndësishme për jetën e përditshme, si  në shkollë edhe në çdo mjedis tjetër familjar, zyrtar, pune, shoqëror , social  etj. Por për të qenë një shkrues i mirë do të thotë të dish të shkruash një tekst të vërtetë, të saktë, të rregullt e koherent që është me të njëjtën linjë me situatën komunikuese.

Çfarë mësojmë në shkollë ?

Më poshtë , për  të mos lodhur kontigjentin e  lexuesve që  s’tregojnë  asnjë lloj interesi  për  gjuhën  pasi,  ose janë folës  “shumë, shumë të mirë”, ose janë antonim jo i plotë i tyre, po sjellim fare pak  shëmbuj nga më tipikët , kur rëndom  në të folur dhe në të shkruar  përballemi  me  shkelje të rregullave  të mësuara  në shkollë. Theksojmë edhe një herë , synimi i këtij shkrimi është ndihmesa  qoftë  edhe minimale  për  të  pare të folurin dhe të shkruarin në raport me çka mësohet  në  programet  mësimorë, për të reflektuar sado pak.  Kujtojmë se, krahas njohurive për gjuhën  në të gjitha klasat, në  klasën e nëntë, në  pjesën e dytë të “Gjuha shqipe” , ku jepen njohuri  nga  “Morfologjia” në rubrikën “Njohuri gjuhësore”  (faqet 180-182) shtjellohet  tema  mëismore “Përemrat vetorë dhe trajtat e shkurtra” . Në  hyrje të kësaj teme , në krye të faqes, të futura në korniza , jepen pesë objektivat  dhe pesë  qëllimet  e kësaj teme. Midis të tjerave, madje të parat janë : Të mësojmë: – Përdorimin e drejtë në rasë, numër dhe vetë të  përemrave vetorë dhe të trajtave të shkurtra e të bashkuara- që të arrijmë : Të përdorim në rasën, numrin dhe vetën e duhur  përemrat vetorë dhe trajtat e shkurtra e të bashkuara.   Pas rikujtimit se çfarë tregon përemri vetor  i secilës vetë, në cilat rasa dalin trajtat e shkurtra dhe si formohen trajtat e shkurtra të bashkuara, ilustrimit me dy fragmente teksti, për të dalluar përdorimet e sakta dhe jo të sakta të përdorimit të trajtave të shkurtra në gjuhën e folur dhe të shkruar, jepen shëmbuj për gabimet që bëhen në përdorimin e përemrave vetorë dhe të trajtave të shkurtra në rasë, numër dhe vetë. Gabime në  rasë: Shpesh në vend të trajtave të rasës emërore ose kallzore ne, ju  përdoren trajtat e rasës dhanore neve, juve.  E gabuar  – Mendoj që neve duhet ta hedhim hapin e  parë. (rasa dhanore). E saktë – Mendoj që ne duhet ta hedhim hapin e parë. ( rasa emërore). Gabime në numër : Shpesh hasen përdorime të gabuara të trajtës së shkurtër të  rasës dhanore të vetë së tretë njëjës (atyre ) i në vend të shumësit (atyre) u. Kur kundrinori  i zhdrejtë është një emër  ose përemër në numrin shumës , edhe trajta  e shkurtër duhet në shumës , pra u dhe jo i. E gabuar – Këto nuk i përgjigjen fjalëve që kam thënë unë.  E saktë – Këto nuk u përgjigjen fjalëve që kam thënë unë. Gabime në vetë : Gabohet dhe në përdorimin e trajtës së shkurtër të vetës së tretë shumës (atyre u) në vend të vetës së dytë shumës (juve ju  ose  ju ju ) si dhe e kundërta .  E gabuar – Juve u kam folur herë  pas here, por nuk keni zënë mend.  E saktë – Juve ju kam folur herë pas here , por nuk keni zënë mend. Ndërsa  në  “Kulturë gjuhe” (faqja 283), shkruhet : “ Të mësojmë : Ç’janë ligjërimet dhe stilet e gjuhës standard – që të arrijmë  – Të dallojmë e të përdorim drejt në të folur e në të shkruar ligjërimet dhe stilet e shqipes standard”.  Në këtë temë mësimi , sërish si në klasat e mëparshme,  rikujtohet se gjuha shqipe e folur ka tre ligjërime dhe e shkruar ka katër stile:  ligjërimin e shkujdesur, ligjërimin bisedor, ligjërimin libror dhe stilin e veprimtarisë shkencore e teknike, stilin e veprimtarisë shtetërore e administrative, stilin e veprimtarisë shoqëore e politike, stilin e veprimtarisë letrare dhe artistike. Për secilin rast jepen veçoritë dhe ilustrimet me shëmbujt përkatës.  Nga klasa e tetë  mjafton të përmendim te “Emrat”  (faqja 159) përdorim e gabuar të trajtave të pashquara  e të shquara , “Numërorët” ( faqja 171), tek  të cilët vetëm numërori  tre del  në  trajtën e gjinisë femërore tri  shoqe dhe në trajtën e gjinisë mashkullore  tre shokë.  Në faqen 187 lexohet se ka disa mënyra për shkrimin e datës : muaji shënohet me fjalë, muaji shënohet me shifra arabe dhe ndahet nga data dhe viti me pikë, muaji shënohet me shifra romake dhe ndahet nga data dhe viti me pikë.  Por  po këtu  te “Mbani mend” shkruhet : “ Nuk këshillohet ndarja e datës nga muaji dhe viti me vijë të pjerrët”.  Nga klasa e shtatë  brenda këtij shkrimi ia vlen të sjellim në kujtesë  mësimin e faqes 194, ku ndër të tjera  citojmë : “Përemrat vetorë të vetës së parë dhe të dytë nuk kanë trajta të vaçant për gjininë , pra ata përdoren si për gjininë mashkullore edhe për gjininë femërore. Përemri vetor i vetës së tretë ka trajta të veçanta për gjininë mashkullore dhe për gjininë femërore(ai/ajo, ata/ato)”.  Gjykojmë se shëmbujt e mësipërm  janë të mjaftueshëm për arritjen e  qëllimit të këtij shkrimi. Pra  me qenë se të gjithë arsimohemi , i kemi mundësitë  për t’u bërë  “folës të mirë” të gjuhës shqipe, ashtu siç e mësojmë në  shkollë.