Archives for January 2019

ROLI I AUSTRO-HUNGARISË NË SHKOLLIMIN SHQIP NË MAL TË ZI (1916-1918)

 Nga Dr.Nail Draga/

 1.Hyrje/

Për opinionin  e gjerë është   e njohur se pas vendimve të Kongresit të Berlinit(1878) vise dhe vendbanime shqiptare iu dhuruan Malit të Zi. Një veprim i tillë ngjau edhe pas vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër(1912/13), sepse   kufiri i Malit të Zi u zgjerua nga lindja duke aneksuar territore të reja të cilat ishin të banuara  popullsi shqiptare. Me rastin  e vendosjes së administrimit të ri pushteti malazias çështje parësore kishte ndryshimin e strukturës etnike të  popullsisë, duke marrë parasysh së shqiptarët ishin homogjen në viset e tyre autoktone. Andaj për  t ia arritur qellimit pushteti aktivizoi dy metoda: kolonizimin  e viseve dhe vendbanimeve shqiptare si dhe asimilimin përmes arsimimit në gjuhën sllave. Të vetëdijshmëm për rrethanat e krijuara shqiptarët  u përpoqen të rezistojnë sa kishin mundësi, por një numër i konsideruar i tyre u shpërngulën duke u vendosur në Shqipëri, e ate kryesisht në Shkodër. Por, në rrethana të reja gjatë Luftës së Parë Botërore në viset shqiptare në Mal të Zi Monarkia Austro-Hungareze, hapi shkollat e para në gjuhën shqipe. Ishte ky një veprim përfid i pushtetit për të fituar simpatinë e shqiptarëve, që pati jehonë pozitive në aspektin arsimor, kulturor e kombëtar, sepse në shkollat e hapura nga Ulqini e deri në Rozhajë, tingëllojë bukur gjuha shqipe si asnjëher  më parë. Një veprim, i tillë për  shqiptarët nuk ishte befasi duke marrë parasysh rolin vendimtar të Monarkisë Austro-Hungareze në Pavarësinë e Shqipërisë.

Përveç literaturës  së konsultuar po ashtu si burim të veçantë kemi edhe gazetën ”Posta e Shqypnies”(1916-1918) e cila dilte në Shkodër, me kryeredaktor P.Gjergj Fishtën, që ka përcjellur me kujdes ngjarjet e ndryshme e në veçanti ato arsimore gjatë kësaj kohe tek shqiptarët në Mal të Zi.

 2.Interesimi i Austrisë për shqiptarët

 Ndikimi i austriak në Shqipëri  ishte i lidhur edhe me të drejtën  e mbrojës së kultit dhe të kishëssë krishterë në Perandorinë Osmane, të siguruar me një sërë traktatesh  ndërkombëtare. Duke filluar nga Paqa e vitit  1615, e nënshkruar në mes Perandorit Matie e Sulltan Ahmetit të II,   duke vazhduar nëto të viteve 1681, 1699, 1718, 1739, 1791, mori përvijim ajo qe njihet si politika e Kultusprotektoratit. Perandoria Austro-Hungareze kishte të drejtën e kontrollit të zbatimit të këtyre trakteve dhe me 1837 Papa ia kaloi Austrisë mbrojtjen e të drejtave të katolicizmit  në Shqipëri. Në kuadrin e kultusprotektratit, Vjena zhvilloi një veprimtari të gjerë  kulturo-arsimore, shkencore, fetare dhe propogandistike.

Politika arsimore austriake dhe rritja e ndikimit të saj ë zhvillimet arsimore e kulturore ndër disa kombësi, është e lidhur  dhe e ndihmuar edhe nga disa dispozita ligjore të Qeverisë së  Vjenës. Në vit1848 ajo hartoi ligjin, sipas të cilit “…në shkollat fillore fëmijët duhet të mësohen në gjuhën e tyre amtare”.Një gjë e tillë u përforcuaa me dispozitat ligjore të vitit 1849.

Kurse neni 17 i ligjit shtetëror austriak i datës 21.12. 1867 për problemet e arsimit, theksonte se “çdo kombësi ka të drejtë të ruaj dhe kultivojë individualitetin e vet kombëtar dhe gjuhën e vet popullore” dhe se “ në këto vise ku disa kombësi jetojnë së bashku, shkollat duhen rregulluar në atë mënyrë që në to të kultivohet edhe gjuha e kombësisë tjetër”.

Edhe pas krijimit të Perandorisë Austro-Hungareze, më 14 nëntor 1868, në disa dispozita ligjore, si ajo  evitit 1876, trajtohet çështja e arsimit dhe e të drejtave të pakicave kombëtare. Ndikimi kulturor austriak ndër shqiptarët dhe në Evropën lindore është i lidhur edhe me lëvizjen “Mbi autonominë  kulturore kombëtare”,mjaft e përhapur para Luftës së Parë Botërore. Pas kësaj teorie, kombësitë e ndryshme në territorin e një shteti duhet të formojnë lidhjet e tyre kombëtare, të cilat duhet të përqëndroheshin në çështjet kulturore dhe zhvillimit arsimore e të kulturës austriake, por njëheri, ka ndihmuar edhe në zhvillimet e kulturës kombëtare të kombësive të tjera.

Në kuadrin e  kësaj politike dhe këtyre synimeve Austro-Hungaria  e përqëndroi vëmendjen në ndërtimin, rindërtimi  mirëmbajtjen e kishave e përgatitje  të klerit katolik në hapjen e shkollave për shqiptarët. Deri në shpalljen e Pavarësisë Austro-Hungaria vetëm në Vilajetin e Shkodrës subvenciononte 47 shkolla fillore nga të cilat 10 femërore.

Por, rrethanat zhvillimit arsimor në periudhën 1916-1918, nuk duhet t shpjegohen vetëm me shkaqe fetare e kulturore, sepse rol primar kanë pasur  faktorët ekonomikë, politikë e ushtarakë. Austro-Hungaria  ishte e interesuar për të siguruar rrugën detare të adriatikut, për të hedhur një këmbë të sigurtë për zgjerimin në Ballkan e drejt  Lindjes. Zhvillimet luftarake ia kërkonin që të kishte siguri e qetësi në prapavijë, dhe mundësisht, të  tërhiqte shqiptarët në luftë përkrah vetes.

Prandaj,  zhvillimet arsimore në periudhën 1916-1918 janë nga njëra anë, shprehje e synimeve politike, ushtarake, fetare e kulturore të monarkisë Austro-Hungareze dhe, nga aana tjetër, shprehje e dëshirave dhe e kërkesave të popullit shqiptar që të shkollohet në gjuhën e vet amtare.

3.Hapja e shkollave në gjuhën shqipe(1916-1918)

Në janar të vitit 1916 Austro-Hungaria  e okupon Malin e Zi. Pas vendosjes së pushtetit të tyre administrativ,  shqiptarët njohën disa liri qe i kishin të mohura  nga ana e Malit të Zi si: përdorim e flamurit kombëtar, pjesëmarrjen në administratën civile lokale, arsimimin në gjuhën shqipe etj.

Me kërkesat e popullatës shqiptare dhe me interesimin e komandave ushtarake austro-hungareze, filluan të hapën shkollat në gjuhën shqipe në viset shqiptare në Mal të Zi, nga Ulqini në jug e deri në Plavë në veri(Ulqin, Salç, Ljare,Tuz, Dinoshë, Priftën, Triesh, Arzë, Plavë, Vuthaj,  Martinaj dhe Rozhajë ).Deri në fund  të qershorit të vitit 1917, funksionuan 23 shkolla në gjuhën shqipe.(Posta e Shqypnies, nr.67, 28.7.1917, f.4).

Komanda austro-hungareze urdhëron që të mësohet gjuha shqipe në të gjitha ato vende ku gjenden shqiptarë, në mënyrë, siç shkruante shtypi, “qi shqyptarët të mbesin shqyptarë e kurgja tjetër”(Posta e Shqypnies, nr.57, 23.6.1917 f.4)

Nuk ka dilemë së për të hapur shkolla në gjuhën shqipe, përveç lokaleve, mjeteve shkollore e teksteve mësimore, mungonin edhe mësuesit. Këtu duhet shtuar edhe problemet ekonomike,  por ishte dëshira për të sfiduar rrethanat e kohës, ku shkolla shqipe bëri hapat e para.

Në këto rrethana për të siguruar mësues komanda austro-hungareze mobilizoi arbneshet e Zarës, të cilët i vuri para alternativës:”O ushtar në front, o mësues   në shkollat shqipe në Mal të Zi”. Shumë prej tyre  pranuan detyrën e mësuesit ku punuan më shumë pasion, duke lënë emër të mirë në kujtesën e nxënësve dhe të prindërve si: Kristo Peroviqi(që njëherit kryente detyrën e inspektorit në shkollat shqipe), Josip Rela, Zef Duka, Nikollë Peroviqi, Stjepan Moroviqi, Mirash  Kërstiqi, Vladimir Kërstiqi, motër Eleonora Moroviqi.

Në disa shkolla ka pasur edhe mësues vendi sikurse ishin Gjon Gjekë Lucajdhe Kolë Prelokë Gegajnga Trieshi, të cilët kanë qenë të angazhuar në Malësi. Po ashtu duhet cekur edhe angazhimin e priftërve në procesin mësimor sikurse ishin padër Jak Salçi  në Ulqin e Salç, famullitari Pjetër Angelio Gaudio  në Ljare i lindur në Itali, por e fliste mirë gjuhën shqipe,  si dhe  Luigj Bushati nga Shkodra i cili ishte  meshtari i kishës së Traboinit në Malësi të Madhe. Ndërsa në Rozhajë mësimin e ka zhvilluar një shqiptar që ishte në shërbimin  ushtarak austriak i lindur në Drenicë.

Në këtë kohë transferimi i mësuesve prej një shkolle në tjetrën ka qenë dukuri e zakonshme. Për  shëmbëll Josip V. Rela ka punuar në Arzë, Guci dhe në shkolla të tjera. Dukuri e ngjashme ka qenë edhe me mësuesit e tjerë.

Përmbajtja e  mësimit ka qenë: leximi, shkrimi, gramatika(prej klasës së dytë), aritmetika, historia, dituri natyre, gjeegrafia, vizatimi, punëdore, kënga dhe besimi.

Nxënësit nuk kishin abetare, fletore, lapsa, libra të tjerë për kryerjen e detyrave shkollore dhe shtëpiake. Pajisja me mjete mësimore ka qenë punë e vështirë. Për furnizimin  e shkollave dhe të nxënësve me mjete mësimore meritë të madhe kanë pasur mësuesit e tyre, por u kanë dhënë ndihmë të madhe  edhe Luigj Gurakuqi, Ndre Mjeda, Shtjefën Gjeçovi  e të tjerë.

Nxënësit ndiqnin rregullisht shkollën, dhe e kishin të siguruar një shujtë në ditë. Ndërsa, nxënësit e varfër kishin të siguruar  falas fletoret dhe lapsat.

Mësuesit e këtyre shkollave me angazhimin në procesin mësimor  si dhe  me sjellje ndaj nxënësve e prindërve të tyre gëzonin autoritet të madh.

Eshtë më rëndësi të cekët me ketë rast kontributi i një mësuesi vendas, i cili i përkiste periudhës së Rilindjës Kombëtare Shqiptare. Fjala  është për mësuesin e nderuar  Gjon Gjekë Lucaj, i cili ka mbetur ekzemplar i përkushtimit arsimor dhe kombëtar në Malësi dhe më gjerë.

Bëhët fjalë pikërisht  për vitin shkollor 1917/18  që është vit historik për banorët e Malësisë përkatësisht të  fshatit Dinoshë(Grudë), sepse atë vit Gjon Lucaj  për herë të parë çelë shkollën shqipe në Dinoshë dhe zhvilloi mësimin një vit shkollor. Mësimin e zhvillonte në godinë private, në kushte tejet të vështira. Godina nuk kishte kushte elementare higjienike e pedagogjike për zhvillimin e mësimit. Por, me inisiativën  e mësuesit të shkathtë dhe të popullit të etshëm për shkollë, kushtet përmirësohen sadopak dhe mësimi zhvillohej rregullisht.

Mësuesi i zellshëm  u mësonte nxënësve  këto lëndë: gjuhë amtare, histori, gjeografi, artimetikë, muzikë etj. Meritë e posaçme e Gjonit është se pasuroi përmbajtjën e mësimit të gjuhës amtare, të historisë, të gjeografisë, muzikës me frymën patriotike në procesin mësimor dhe aktivitetet jashtëshkollore në periudhën 1916-1918. Duhet të  theksohet se Gjoni çmonte të gjitha lëndet mësimore, por më përparësi   ishin ato të cilat ofronin më shumë përmbajtje për rritjen e patriotizmit.

4.Gazeta ”Posta e Shqypnies” për shkollën shqipe

Të dhëna  në lidhje me procesin arsimor në gjuhën shqipe në viset shqiptare në Mal të Zi, siç kem i cekur më lartë na ofron gazeta ”Posta e Shqypnies”(1916-1918), e cila ka dalë në Shkodër nën drejtimin e  kryeredaktorit  P. Gjergj Fishtën. Ne me këtë rast po paraqesim fragmente të cilat janë me interes për të kuptuar rrethanat e kohës kur kanë vepruar këto shkolla në viset shqiptare.

Me mjaft interes është shkrimi  me titull “Shkolla shqype n‘Ulqin”ku në mes të tjerashshkruhet:

 “  Nji mik i joni na shkruen prej Ulqinit: Me 17 t’ Frorit mrrina ktu n’ Ulqin, ku, por saa dola prejë karrocet, m’ rrethuen nji tubë djelmnië bashkatdhetarë, prejë  t’ cillve u ndië brohoria: rrnoftë Austro-Hungaria! rrnoftë Shqypnia! njaq qi mue   m’u lkund zemra prejë gzimit, kahë shifshe gazmendin e tyne per lirië e dashtnië per atdhee. N’e nesret dola neper gjytet, gjithkund m’raa me vuu n’oroë nji entuzjazm t’ vertetë per jetë t’ ree qi kaa zanë fill per ket popull, i cili mjeroj per 40 vjet  n’ robniët Malitzii. Por gzimi i em maa i madhi kje m’ atëherë, kur fati i bardhë  m’qiti me u ndeshë m’ Drejtorin e shkollës s’ gjytetit, Z.Kristo Peroviq, qi asht nji Shqyptaar prejë Boro Erizzo nget Zadret. Mas dishirit t’ em, z.Drejtori me nji herë m’ prini e m’ çoj me paa  shkollen, e u gzova në shpiirt, tujë u vertetue me syy t’ mii se msimi epej krejt n’ gjuhë shkype. Kush e kishte mendue para ksajë vjete, se n’ Ulqin mund do t’ vehej  kurr gjuha shqype per gjuhë msimi nder shkolla t’ Ulqinit!

Nuk ka dilemë se ky ishte një moment emocional, duke marrë parasysh se shkolla shqipe në Ulqin filloi punën me 1 shtator 1916. Ndërsa më pas shkruan se“ punë qi m’ raa  me paa e ndië n’ at shkollë, ndieva edhe kto vjerrsha prejë nji vajzet gjashtë vjeç, qujtun emnit Mahmude:

Zot i dashtun, qi per fmië,

Kee dishmue gjithmonë  dashtnië

Epna die e mend të holla

Qi t’ jetojëm si na mson shkolla.

Dhe në fund shkruhet se:Tujë ndië kta vjerrsha, thashë me vedi: masi ky fmië lutka Perendiën, qi me i dhanë die e mend per me jetue si mson shkolla, paa dyshim se, tujë këë qi  n’ Ulqin shkolla bahet shqyp, edhe ajo do t’ dalë shqyptare; pse n’ shkollë trajtohet karakteri i nierit. Per ket  arrsy, prap po tham se Shqyptarët e vertetë do t’ ja u dijnë per nderë ket perparim t’ shkollës të Ulqinit z.Majorit Kroboth e z. Dr. Kristo Pero, t’ cilit aq mirë i kan kuptue nevojët e vendit, edhe po dijnë me i vue si e lypë arrsyja.

”(Posta e Shqypnies”, nr.27, 10.3.1917)

Për hapjen  e shkollës në Plavë kemi një letër në  cilën thuhet:

 “Qe se edhe per ne erdh çasti qi aq fort patem pritë e dishrue. Neper kujdes t’ qeverisë s’ përgjithtë ushtarake, na kje çue edhe neeper msues shkollet nji shqyptaar i rii Z.S.Krstiq, i cili, me 30 t’ prillit, na çili shkollen. Se saa i madh kje, per ket rasë t’ bukur, gzimi  i  gjith katundit t’ onë, mujt  m’ u paa, maa mirë se kurr, m’ at nade n’t’ cillen u mush shkolla me njata fmi t’ cillet e kishin me detyrë-detyrë aq shejte,- me ndjekë msimet. Gzimi i jonë, porsi prind qi jena, kjeedhe fort maa i madh, kur ndime  msuesin se u nepte fmive  t’onë msim m’ t’amlen e t’ dashtunen gjuhen t’ onë gjuhen shqype. Fmiet e vogjel, por nder ta janë disaa edhe t’ rritun, shkojën në shkollë me gzim, si me gzim mundohena edhe na veë me i çue, sado qi  n’ kto kohë t’ ngushta kishin me mujtë me i shtii n’ punë, e me dobië t’ madhe, edhe tu shpia.

Për shkollë, per ket bekim shejt na perket t’ gjithve m’ u munduederi ku t’ mundena e m’ u shkrii, masi gm maa t’ madh nuk mujtem me ndie zemrat t’ona, se tujë paa qi fmiët t’ onë po kan rasë m’ u msue n’ gjuhë t’ parve  t’ onë.”(Posta e Shqypnies”, nr.52, 6.6.1917)

Në lidhje me  funksionimin e shkollave në Malësi të Madheshtypi kohës ne mes tjerash jep edhe ketë informacion:

“Kto shkolla shqyptare t’ Malciës s’ Madhe, si gjithkund njeti, janë myllë per  kta dy muej veer. Por para se me u myllë, Komandari  i Becirkut, Dr. Bugo Peternell, desht me u gjetë vetë nder sprovime, per me paa perparimin qi kishin baa fmia e shkollës s’ Tuzit e t’ Traboinit, e cila kjo vetem, kaa 50 zansa. Prejë  sprovimesh  u duk se fmia kishin perparue mirë fort nder kndime, njaq qi Berci komandanti met fort i kondenuem, e u pergzue me Famullitar t’ Traboinit, fort t’ Ndertin A. Luigj Bushatin, msuesin e asajë shkolle, si edhe me t’ Ndertin zotnië Msues t’ shkollës s’Tuzit-nji Shqyptaar prejë Borgo Erizzo nget Zaret-per kujdes qi kishin  pasë per msim  t’ fmivet. E na gzohëna n’ nji mndyrë t’ posaçme  me z. Becir komandantin qi aq interesë t’ madhe kaaa diftue er msim e gjytetnim t’ bijvet t’ komit t’ onë; pse si e diim, ky zotnië, per me baa qi fmia t’ ndjekin edhe maa me zell e cenë shkollen, per gjith ditë u kaa qitë buken e mjesditës tujë u diftue n’ ket mndyrë dyy herë bamirsi i tyne: per msim e zhdrivillim t’ mendes e per t’ majtiun t’ jetës”.(Posta e Shqypnies”, nr.57, 26.6.1917, f.4)

Gazeta “Posta e Shqypnies” njofton se më datën 8 qershor 1918, nxënësit e qytetit të Ulqinit dhanë provimet e fundit të vitit ku morën pjesë shumë zotërinj, zyrtarë, ushtarë e civila dhe shumë zonja të nderuara. Pas provimeve,  “Një kangë shqipe këndue nji zanit prej xansavet shqiptar, gzoj zemrat e gjithë atyre që dishrojnë përparimin e kombit shqiptar”(Posta e Shypnies, nr.53, 19.6.1918).

Bëhet më dije se në shumë raste në ceremonitë e mbylljes së vitit  shkollor merrnin pjesë komandantët e zonave  ku ishin shkollat. Komandatëti ushtarak i Malësisë së madhe, dr. Hugo Peternell pasi mori pjesë në provimet r zhvilluara në shkollat e Tuzit e Traboinit, mbet tepër i kënaqur se”kishin përparue mirë fort nëdr këndime”(Po aty, nr. 57, datë 23.6.1917).

5. Ndërprerja e punës së shkollave shqipe

Me kapitullimin e Austro-Hungarisë ndërpritet puna e shkollave shqipe  në trojet shqiptare të administruara nga Mali i Zi si në Dinoshë, Priftën, Tuz, Arzë, Triesh, Ulqin, Ljare, Plavë, Guci, Vuthaj, Martinaj e Rozhajë.

Nga të dhënat e publikuara  në  lidhje me ketë periudhë kohore del qartë  se shkollën shqipe shqiptarët  e kanë mbeshtetur sepse ajo ishte risi sepse për të parën herë mësohej në gjuhën amtare, me përmbajtje e program mësimor, për historinë e gjeografinë dhe muzikën kombëtare. Pra ishte e kundërta që mësohej në gjuhën sllave-serbe, sepse aty mësohej vetëm për sllavet që ishin të huaja dhe të imponuara për shqiptarët.

Në një stuatë   të tillë mësuesit  e këtyre shkollave gëzonin autoritet të madh,  andaj kanë pasur mbeshtetje të madhe nga prindërit e nxënësve dhe popullata vendore.

Ndërsa pas vitit 1918 për shqiptarët e këtyre viseve vijnë kohëra të vështira, sepse vazhdon politika e pabarazisë paraktike ekonomike e shoqërore, përkatësisht ajo  asimiluese e sllavizuese, duke mos lejuar arsimimin në gjuhën shqipe. Ishte kjo koha e hegjemonizmit të  Mbretërisë serbo-kroate-sllovene, që më vonë quhet me emrin Jugosllavi, e cila zgjati deri në fillimin e Luftës së  Dytë Botërore(1941-1944), ku përseri  në këtë kohë okupatorët italian  i hapin shkollat më mësim në gjuhën shqipe, çështje kjo e cila meriton trajtim të veçantë.

6.Përfundim

Ndonëse në kushte të vështira shoqërore-ekonomike, pa mjete mësimore e tekste shkollore, pa infrastrukturë shkollore adekuate, ishte pasioni i mësuesve të cilët nuk kursyen asgjë për të arritur qellimin e misonit të tyre  që ishte arsimimi i shqiptarëve  duke iu mësuar për të parën herë  lexim e shkrim  në gjuhën shqipe.

Ne rrethana të tilla nuk ka dilemë së ishte dashuria e madhe për  gjuhën shqipe nga ana e  prindërve dhe nxënësve shqiptarë  që sfidoi rrethanat e kohës. Ndonëse këto shkolla punuan një kohë të shkurtër pa dyshim ishte ky një kontribut më vlerë  për arsimin e shqiptarëve dhe zgjimin e dashurisë për gjuhën shqipe, kulturën  dhe historinë e popullit shqiptar. Andaj koha e Austro-Hungarisë dhe e mësuesve të angazhuar në procesin mësimor në shkollat në gjuhën shqipe do të kujtohen përherë me admirim, sepse ata vuan gurthemelin e parë të mësimit në gjuhën e bukur shqipe, në viset shqiptare në Mal të Zi.

Literatura konsultuar:

1.Vehbi Hoti,Luigj Gurakuqi për shkollën shqipe dhe arsimin kombëtar, Botoi:”Camaj-Pipa”, Shkodër 2002

2.Prof. dr. Vehbi Hoti, Aspekte të zhvillimit të arsimit shqip në Ulqin dhe në trevat  e tjera në Mal të Zi në periudhën e Luftës së Parë Botërore, nëUlqini në rrjedhat e kohës, Botoi:ART CLUB, Ulqin 2000

3. Dr.Palokë Berishaj,Shkollat dhe arsimi i shqiptarëve në Mal të Zi deri në vitin 1918, KOHA 5-6/1985
4. Dr.Palokë Gj.Berishaj,Gjoni e Agroni në shërbim të arsimit dhe shkencës,Botoi:Shoqata Nikollë Ivanaj, Tuz 2003, f.62-62.
5. Dr.Palokë Berisha,Zhvillimi i shkollës dhe arsimi i shqiptarëve në Mal të Zi prej vitit 1878-1988, Botoi: ART CLUB, Ulqin, 1997
6. Gazeta“Posta e Shqypnies”,Shkodër (1916-1918)
7. Elmaz B.Plava,Plava e Gucia në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare(Kujtime dhe dokumente historike),Botoi: Marin Barleti, Tiranë 2002
8. Hasan I. Gjonbalaj,Paria e Krahinës së Plavës dhe Gucisë(1878-1945),Botoi:Drenusha, Prishtinë, 2009
9. Nail Draga,Shqiptarët në Mal të Zi,Botoi: Art Club, Ulqin, 1994
10. M.Sirdani,Për historinë kombëtare,Hylli i Dritës, nr.5, Shkodër, 1936
11. Haxhi Lajçi,Shkolla në Dacaj dhe në Buxhov(Malësia e Rozhajës) 1943-2013, Rozhajë 2014
12. Eleni Kocaqi, Si e krijoi Austro-Hungaria shtetin shqiptar,Botoi”Emal”, Tiranë, 2012