Archives for January 2019

Enigma “Koçula”. Qytetërimi ilir 17 mijë vjet më i lashtë se ai grek

January 4, 2019 by dgreca

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Nga Rafael Floqi/ Dielli/

Korçula është një nga ishujt më të mëdhenj të Dalmacisë jugore. Është një vend i bukur dhe i gjelbëruar, i dalluar si një qytet mesjetar i mrekullueshëm, ku ndjehet atmosfera dhe historia e tij e gjatë e veprimtarisë njerëzore aty, e cila shkon prapa dhjetëra mijëra vjet, siç tregohet nga gërmimet e rëndësishme në shpellën Vela Spila në perëndim të ishullit. Ju mund ta eksploroni qytetin e Korçulës të ndodhur në bregun kroat të Dalmacisë: nga Spliti deri në Dubrovnik dhe anasjelltas dhe me anë të disa itinerareve të tjerë të lundrimit në Kroaci Gjithashtu, duket se Korçula ka luajtur një rol në kolonizimin e lashtë grek të ishujve të Adriatikut. Emri i saj grek, është Korkyra Melaina, dhe është mjaft i vërtetuar në literaturën antike. Kjo do të thotë “Korkyra e Zezë “, Korkyra është emri i lashtë i Korfuzit të sotëm, ishulli më verior grek në Adriatik. Në mënyrë intriguese, gjeografë të ndryshëm antikë grekë, të tillë si Straboni, i referohen Korçulas si Korkyra Melaina i themeluar nga qytet-shteti i Knidos – i ndodhur shumë larg në Egjeun lindor. Periudha kur Knidos ishte në pozitë ekspansioni për të gjetur koloni, i takon shekullit të VI-të para Krishtit. Kjo do ta bënte Korkyra Melaina apo Korçulan e sotme koloninë më të hershme greke në Dalmaci dy shekuj para të tjerave. Historikisht e mundshme? Asnjë mister ende ?…

Misteri 1. Po ku është vendbanimi grek i njohur si Korkyra Melaina?

Më intriguese, e bën zbulimi në shekullin e 19-të, të një fragmenti të rëndësishëm të zbuluar si fragment, në Lumbarda, ( vini re ngjashmërinë me shqipen Lum Bardha.RF ) në një zonë pjellore pranë qytetit të Korçulës. Ky objekt është një Psephisma, pra një dokument që regjistron ndarjen e parcelave të tokës për kolonët grekë që nguliteshin në një koloni të re dhe është e qartë, që i përket shekullit të 3-të apo i 2-të para Krishtit. Emrat e individëve, me emrat e familjeve greke (më së shumti me origjinw nga Issa / mbarojnë me Vis, ndryshe nga ato. që rridhnin nga grekët sicilianë), si njerëz që kanë tokë dhe të drejtën për të jetuar në një qytet të rrethuar me mure, një strukturë tipike për një koloni të re. Në rastin ideal, kjo do të thoshte se në ishull kishte dy vendbanime të veçanta greke, njëra nga shekulli i gjashtë p.K, dhe një shekull më vonë.

Por cilat janë dëshmitë arkeologjike për praninë e mëparshme dhe të mëvonshme greke në ishull? Ato janë zero, asgjë, none, nada, rien, nichts, e në kroatisht: ništa.

Ky është misteri ynë!

Ne kemi dëshmi të mira për kolonizimin e ishullit Issa (Visi modern, ishulli tjetër në perëndim) në fillim të shekullit IV para Krishtit, të përvetësuar nga kolonët nga Sirakuza në Sicili dhe ata nga Pharos (Hvar, ishulli tjetër më në veri) të cilët janë në të njëjtin brez, apo më vonë por në të njëjtin kontekst, kemi edhe disa koloni të mëvonshme të tjera në bregun dalmat. Kështu ishujt Vis dhe Hvar, janë vendbanime greke që janë vërtetuar arkeologjikisht, rrethuar me mure, varre, themele shtëpish dhe monumenteve të tjera, duke përfshirë edhe një teatër në Vis, ndërsa në Hvar gjendet edhe një sistem mahnitës sistemimi të fushës së Starigradit, ku fermerët modernë ende përdorin po atë një ndarje toke, të përcaktuar 2400 vite më parë.

Misteri i 2-të. A është Korçula një vendbanim liburn ?

Ndërsa në Korçula, arkeologët nuk kanë zbuluar ndonjë koloni greke. Por ata kanë gjetur aty vendbanime dhe vendvarrime të fiseve lokale dalmato-ilire, të shoqëruar ndonjëherë edhe me ndonjë qeramikë greke, që me sa duket, përdoreshin si objekte të një statusit ekzotik, por nuk ka gjurmë të ndonjë vendbanimi grek, të shekullit të 6-të ose të 5-të, apo më të vonë të 4-të apo të 3-të p.K. Madje edhe në Lumbarda, ku është gjetur mbishkrimi i famshëm, elementët e parë jo-lokalë që arkeologjia zbuloi, janë disa elemente romakë, të shekujve të më vonshëm.

Ky është problemi. A ka pasur vazhdimësi arkeologjike dhe historike aty? A janë referencat arkeologjike të shekullit të 6-të thjesht trillim, propagandë apo keqkuptim? Apo a ka ndodhur një përpjekje e hershme kolonizimi? A arrinin kolonët të vendoseshin gjithnjë, apo ka pasur raste që disi dështonin? A u refuzuan ata nga banorët vendas? A ekzistojnë prova historike për konflikte midis kolonëve grekë dhe vendasve ilirë në vende të tjera të zonës? Të njëjtat pyetje lindin edhe për dokumentin e shekullit të 3-të / 2-të. Si ka ndodhur: cilët janë njerëzit që kanë ndarë parcelat e tokës, dhe pse nuk mund të gjejmë ndonjë gjurmë nga prania e tyre?

Që ishujt Vis dhe Hvar, janë vendbanime të dukshme greke shihet edhe përmes mbetjeve arkeologjike, por çfarë ka, dhe çfarë ka ndodhur në Korçula? A ka qenë ajo koloni greke?

Arkeologët lokalë nuk pajtohen me këtë konkluzion ata thonë ose ka pasur ndonjë ngulim të pazbuluar grek (ose dy?) diku në ishull, ose të gjitha përpjekjet për kolonizimin e ilirëve, dështuan dhe historia dhe mbishkrimet shprehin se ka vetëm një enigmë, për t’u zgjidhur në Korçula. Pra a kemi një mister të hapur, apo kemi një histori të thjeshtë, dhe veç fjalë që nuk përputhen me faktet? Ta shohim…

Misteri i 3-të. Historia Ilire duhet të rishkruhet

Në foto keni një kopje të mbishkrimit të Lumbardës në shekullin e 3-të apo të 2-të që ndodhet në muzeun lokal. Por le të përballemi me atë. Ne ende nuk e dimë se çfarë të bëjmë dhe për emrin Korkyra Melaina. Por ka arkeologë që punojnë në ishull, e ndërsa po flasim: le të shohim se çfarë kanë zbuluar …

Kanë kaluar disa muaj nga lajmi i jashtëzakonshëm i zbulimit të arkeologëve kroatë, që kanë arritur në konkluzionin se historia Ilire duhet të rishkruhet dhe me të edhe historia e Ballkanit dhe Evropës.

Më së miri këtë zbulim për ilirët e ka vlerësuar gazeta “New York Times”, kur duke iu referuar zbulimit të arkeologëve kroatë, shkruante: “Paraardhësit tanë të lashtë, i njohim për gjuajtjen e mamutëve, por zbulimet e fundit në ishullin e Korçulës na dëshmojnë se njerëzit kanë ditur ta përpunojnë qeramikën që nga koha e akullit”.

Dhe këta njerëz që kanë ditur të bëjnë shumë më shumë se sa gjuetia, kanë pasur kulturë, dhe zhvillim teknik, dhe kanë ditur shumë më shumë, sesa ndoshta po hamendësojmë ne tani. Dhe arkeologët kroatë e ata amerikanë, dhe se librat që kemi lexuar, mund të jenë të shkretë, me mësime të gabuara, të historisë dhe arkeologjisë së deritanishme. Arkeologët kroatë kur e bënë publik zbulimin e tyre, thanë se këto gjetje do të ndryshojnë kuptimin e historisë së përgjithshme botërore. Si, qysh?…

Misteri i 4-t. E gjithë historia e species njerëzore në një vend

Zbulimet në ishullin e Korçulës, në lokalitetin Kopile kanë zbuluar një nekropol ilir, në të cilin janë gjetur copëza qeramike, të cilat datojnë ndërmjet viteve 17.500 deri 15.000 para Krishtit, raportonin mediat kroate në vjeshtën e shkuar, kur prezantuan punën kulmore të hulumtimeve katërvjeçare të ekipit të udhëhequr nga arkeologu kroat, Dinko Radiç, i cili tha se ata kanë zbuluar varre dhe thesare të tjera, që do të ndryshojnë historinë e botës.

“Varret si këto nuk janë gjetur ndonjëherë deri tani përgjatë brigjeve të Adriatikut. Organizimi, dimensioni dhe bashkëngjitjet e tyre shënojnë fillimin e një kapitulli të ri në historinë e fiseve lokale ilire “, tha arkeologu Dinko Radiç, para se të shtonte se: “Hulumtimi i tejkaloi të gjitha pritjet, sepse zbulimi ndodhi në varret monumentale me një skeme rrethore, me blloqe të mëdha guri të rregulluar. Pjesa qendrore e këtij rrethi gurësh, është e përbërë nga varre të mëdhenj, ku rreth dhjetë të vdekur mund të varroseshin së bashku me qindra vazo, armë hekuri dhe bronzi, argjendi, xhami dhe xhevahire prej qelibari “.

Dhe profesori i Kembrixhit, Preston Miracle, i cili ka qenë pjesë e hulumtimit në Vela Spila dhe në Vela Luka në ishullin e Korçula për disa vjet, erdhi në Kroaci për të dëshmuar edhe ai për zbulimin. Të gjitha këto gjetje, do të paraqiten përmes një ekspozite në Zagreb, në Klovićevi dvori. Kujdestarja e ekspozitës Jasmina Bavoljak tha se “Korçula është një nga ishujt më të mirëeksploruar mesdhetarë dhe se përpjekjet e ardhshme të shkencëtarëve evropianë do të thellojnë njohuritë e sotme edhe më tepër”.

Kurse ekipi i Radiçit thotë: “Ne kemi mundësi të zbulojmë të gjithë historinë e species njerëzore në vetëm një vend.” Vela Spila mban dëshmi të jetës nga Epoka e Gurit deri në Epokën e Bronzit, shkruante gazeta kroate Jutarnji list “Paradoksalisht me bindjet dhe librat historikë dhe arkeologjikë, ky zbulim e përafron kohën dhe kulturën ilire dhe atë njerëzore, me moshën e piramidave të Bosnjës, që arkeologu Samiragiç, pretendon se e ka zbuluar, dhe që janë rreth 20 mijë vjet më të vjetra, shkruan siti syri.net. Pa hyrë këtu në spekulimet e qytetërimeve të ardhura nga alienët, alla History Channel.

Pra, shkencërisht kufiri i kulturës ilire dhe asaj ballkanike dhe evropiane, është zhvendosur për më shumë se 12 mijë vjet para qytetërimit botëror, dhe më shumë se 17 mijë vjet para asaj që njihet si qytetërimi helenik, dhe që Evropa e quan, themel të qytetërimit të saj dhe atij botëror. Ajo që është për t’u habitur është se në këto varreza, u gjetën përveç qeramikës, edhe armë prej hekuri, stoli prej bronzi, argjendi, qelqi dhe qelibari, e të gjitha këto, tregojnë pavarësi dhe zhvillim më të hershëm nga qytetërimi helenistik.

Varrezat e këtij lloji nuk kanë qenë të njohura, kurse sa i përket organizimit, dimensioneve dhe përmbajtjes paraqesin një gjetje të re në studimet historike të banorëve ilirë për kohën para Krishtit, thuhet në vlerësimet e arkeologëve kroate. Arkeologu, Dinko Radiç, kryesues i ekspeditës arkeologjike, pat deklaruar se ata ndjehen të privilegjuar, që në një vend të vetëm mund të shfaqet e tërë historia e panjohur njerëzore.

Misteri i 5-të. Lashtësia s17.500 vjeçare e qeramikës Ilire

. Nga ana tjetër Nju Jork Times duke shkruar për këtë zbulim shton se “ata (paraardhësit tanë) njiheshin vetëm për gjuetinë e mamutëve, por zbulimet e fundit në Kroaci, sugjerojnë se njerëzit në fillim të kohëve kishin arritur të përpunonin shumë më shpesh qeramikë se sa nga sa besonim ne”. Kjo mund të provojë më tepër edhe për mundësinë e një bashkëjetese të mëvonshme apo simbioze midis kolonëve grekë dhe ilirëve vendas, dhe jo për një dominimin të gjerë kulturor të grekëve. “Tridhjetë e gjashtë fragmente të argjilës së pjekur të gërmuara në shpellën Vela Spila në Kaçula, përbëjnë koleksionin e dytë më të madh të gjetur deri më tani me eksperimentet më të hershme që ka bërë njeriu me artin qeramik. Ato janë 15,000 deri në 17,500 vjeçare – qw është dëshmia e parë evropiane e artit qeramik në periudhën, pasi akullnajat ndalën përhapjen”, shkruan New York Times.

Koleksioni më i vjetër dhe më i madh i qeramikës, është bërë rreth 30.000 vjet më parë dhe është gjetur në Republikën Çeke, dhe përfshin një figurinë të zhveshur të njohur si Venusi i Dolni Vestonices. Përveç kësaj, arti qeramik i pjekur është para kohës përpara shpërthimit të prodhimit të poçeve qeramike 10.000 vjet më parë, pasi akullnajat u tërhoqën dhe njerëzit e hershëm u vendosën në toka duke u marrë me bujqësi.

Misteri i 6-të. Ilirët nuk ishin popull margjinal

Në ishullin Korçula janë zbuluar dëshmi të jetës njerëzore, që nga epoka e gurit deri në epokën e bronztë. “Mendohet se zbulimet në Kopilë, do ta ndryshojnë mënyrën se si ne e shohim historinë në këto hapësira. Ilirët, shpesh i perceptojmë si margjinalë, veçanërisht në raport me kolonët grekë. Megjithatë, kërkimet tona kanë treguar se roli i ilirëve në këto hapësira ka qenë më i madh sesa është menduar dhe paraqitur deri tani”, thotë Radiç.

Kjo mund të shërbejë si teza edhe në gërmimet arkeologjike në Shqipëri, se në ç’ masë kultura e Komanit apo e Maliqit është protoilire apo e banorëve të tjerë më të hershëm indigjenë?

Sot kanë dalë madje dhe arkeologë grekë që pohojnë një simbiozë në mes të grekëve antikë dhe ilirëve, madje kanë hedhur edhe tezën se ilirët nuk krijuan alfabet dhe përdorën atë grek, pasi gjuha e tyre ngjasonte.

Misteri i 7-të. Pyetje pa përgjigje…

Sipas Dinko Radiçit dhe Igor Borziç në konkluzionet e punimit të tyre “The Island of Korčula: Illyrians and Greeks shkruhet se “Nekropoli e kodrës Kopila’ u formua nga fundi i shekullit të 4 p.K, dhe ajo zgjati deri në fund të shekullit të 1 p.K. Përsa i përket sasisë së gjetjeve dhe sasisë së tyre, cilësisë së zejtarisë, mallrat e varreve dhe gjetjet e tjera dëshmojnë për fuqinë e konsiderueshme ekonomike të popullsisë lokale, por edhe për përfshirjen e tyre në rrjedhat tregtare të kohës. Por përveç këtyre elementeve, në shikim të parë, dukshëm tregohet begatia e ekonomisë së kësaj popullsie edhe komuniteteve të tjera indigjene. Është e qartë se kërkimi në bazën dhe përdorimin ekonomik të burimeve lokale ende nuk ka filluar mirë. Dhe deri më tani është i kufizuar vetëm për një seri pyetjesh, p.sh.: A kultivonin komunitetet indigjene të Korçulas rrushin dhe ullinjtë, çfarë kokrrash mbillnin ata dhe në çfarë mase, cilat kafshët të zbutura mbizotëronin, në çfarë shkalle ishin peshqit të pranishëm në dietën e tyre, nëse ata në mënyrë aktive merrnin pjesë në tregtinë detare a krijuan ata produkte prej hekuri, cilat ishin kushtet klimatike të kohës, sa ka ndryshuar jeta lokale e bimëve nga ajo e sotmja? Këto janë pyetje që kanë të bëjnë me vetë thelbin e përpjekjeve të jetesës së popullatës lokale që ende nuk kanë përgjigje.

Në këtë pikë, praktikisht asgjë nuk dihet, për strukturën dhe organizimin e shoqërive indigjene, por ka spekulime të justifikueshme, që nga fundi i shekullit të 4 para erës sonë, në disa mënyra u krijuan disa aleanca ushtarako-politike në mes të komuniteteve, sigurisht të nxitura nga qendra e Shtetit ilir, i cili duket se ishte i mirë shtrirë edhe në zonën periferike. Megjithatë, fillimet e kësaj renditjeje ngjarjesh në të dyja vendbanimet e lartpërmendura u ngritën gjatë epokës së vonë të hekurit dhe, sigurisht, u zhvilluan edhe më shumë. Gjatë kohës dhe hulumtimit jashtëzakonisht të dobët bronzi i vonë dhe pothuajse i panjohur në hekurin e hershëm. Korçula qëndronte në periferi të botës ilire, e cila kishte qendrën e saj të thellë në brendësi të Adriatikut, e krijuar nga proto ilirët pas migrimeve panoneze-ballkanike. Ndikimet kulturore që dolën në drejtim të ishullit tregon se popullsia lokale rridhte nga Liburnët, por edhe nga zona Glasinac, dhe materialet e gjetura ishin kryesisht të natyrës, tregtare dhe mjaft të dukshme, para së gjithash në format e bizhuterive.

Misteri i 8-të. Proto-ilirët dhe pellazgët

Pas këtij zbulimi ne shqiptarët dhe arkeologjia gjuhësia, historia, antropologjia edhe gjenetika, duhet të tregojnë gjithnjë e më shumë se jemi pasardhës të ilirëve, por dhe të pellazgëve, dhe të dyja tezat nuk përjashtojnë njëra tjetrën, ndaj historia jonë kur flet për proto ilirët, duhet ndryshojnë pikëpamjet për zhvillimin dhe civilizimin ilir, lidhjet pellago- ilire por dhe në ndikimin e zhvillimit të civilizimit botëror.

Një varg aluzionesh të vjetra historike e poetike për pellazgët përkojnë fare mirë me përfundimet e arkeologëve e gjuhëtarëve të sotëm. Edhe pa u përpjekur të bëjmë një vlerësim apo harmonizim te dorëshkrimeve te vjetra, në to vërehet një rregullsi e përgjithshme. Pellazget parahistorike bënin pjesë në familjen indoevropiane të kombeve. Në të kaluarën e largët këta popuj banonin në kufirin midis Evropës dhe Indisë. Ata të gjithë flisnin një gjuhë të njëjtë. Bënin një jetesë primitive si nomadë në tenda, merreshin me rritjen e dhive, mbledhjen e frutave, peshkim e gjueti kafshësh te egra për ushqime e veshje. Me sa duket, aty rreth viteve 3000 p.K. ndodhi një shpërbërje e madhe, qe i shpërndau këto familje fisnore në mënyrë centrifugale në të gjitha drejtimet. Nga burimi arian u bë një shpërngulje ne jug për në Indi; kurse të tjerët u shpërngulën nga ky djep indoevropian i njerëzimit drejt perëndimit.

Lajmet e para mbi fiset Ilire dhe vendin e tyre i gjejmë që në monumentet më të hershme të letërsisë helene, që në poemat e Homerit e të Hesiodit. Në poemat e Homerit gjejmë edhe disa që kanë për subjekt historinë e Ilirisë, p.sh. poema mbi pjesëmarrjen e panionëve në luftën e Trojës , për lokalizimin e vendbanimeve të tyre, për pjellorin e tokës së thesprotëve (Epirit), etj. Duke folur për pjesëmarrjen e ilirëve panionë në luftën e Trojës kundër akejve, Homeri i barazon prijësit e tyre ushtarakë, që vinin nga “Panonia pjellore” me prijësit e akejve dhe të trojanëve.

Misteri i 9-të – Djepi i origjinës së proto-ilirëve

Ka shumë të ngjarë që djepi i origjinës së proto-ilirëve të jetë brendësia e viseve ballkanike, mjaft më në lindje ose në verilindje në krahasim me brigjet adriatike. Ajo përzierje mes aborigjenëve neolitikë, bartës të kulturës së « Evropës së vjetër » dhe të ardhurve rishtas gjithmonë neolitikë – të cilët që nga mijëvjeçari i V ose i IV p.e.s. duket se depërtuan në Ballkan – domosdoshmërisht ka prodhuar një përplasje kulturash, skemat e të cilës janë përshkruar në të gjitha veprat serioze, që flasin mbi indoevropianët e parë. Elementi kryesor që sugjeron idenë është ajo lidhje gjinore e natyrës gjuhësore me proto-trakët, gjë e cila sugjeron edhe rajonin gjeografik ku ka ndodhur fillimisht përzierja, e ndjekur nga përplasja.

Ky fenomen nuk është as i izoluar as edhe i përveçëm për proto-ilirët pasi, e njëjta logjikë mund të përdoret edhe për proto-helenët ose edhe proto-maqedonët, të ngjizur sikundër të parët nga përzierja e aborigjenëve neolitikë ballkanikë dhe neolitikëve proto-indo-evropianë. Shkrirja e « proto-ilirëve » me grupimet autoktone të tipit evropian ose ballkanik « të vjetër » që jetonin ndërkohë në viset Adriatike dhe joniane, ndodhi diku në mijëvjeçarin e III- të p.e.s. Por në dritën e këtij zbulimi ajo mund të jetë edhe më e hershme. Këta të fundit ndërkohë njohin metalurgjinë e bakrit dhe fillimet e metalurgjisë së bronzit.

Në këtë stad, historia jonë përputhet me atë të historianëve shqiptarë, të cilët ngulmojnë – me të drejtë – për atë vazhdimësi të shquar të kulturës materiale lokale që vendoset që prej kohëve të errëta të bronzit të mesëm. Për më tepër, kjo vërejtje shkon në drejtimin e hipotezës së mësipërme, pasi tretja e krijuar rishtas, nuk ka asgjë të përbashkët me përplasjen : jo vetëm që « proto-ilirët » kanë mundur të fitojnë nivelin kulturor « mesatar » ballkanik si edhe teknikat industriale të indigjenëve përgjatë asaj kohe që ata kanë jetuar në brendësi të gadishullit por edhe « autoktonët » që mund të kenë pasur ndërkohë kontakte të shumta të parakohshme me popullsitë e stepave.

Në fund të fundit, të ardhurit rishtas sjellin dhe imponojnë praktika të reja varrosjeje siç është rasti i tumave, procese të reja poçerie « me shirita » si edhe elementë të reja gjuhe, duke tërhequr në këtë mënyrë pas vetes masën e popullsisë lokale që ata gjetën në vend, në atë proces të gjatë të « ilirizimit » që zgjati disa shekuj, duke filluar nga epoka e bronzit.

Misteri i 10-të-Etnogjenza e Ilirëve në plan evropian

“Pikëpamja e zhvilluar nga arkeologët shqiptarë në gjysmën e shekullit të XX ka krijuar teorinë e formimit të ilirëve dhe të kulturës ilire në vend pa ndërprerje, pra, kjo është teoria e autoktonisë. Në këtë kuptim teza që i lidh ilirët me bartësit e kulturës së fushave me urna bije, ose zbehet. Gjithashtu, të dhënat arkeologjike flasin se dyndja Panono-ballkanike nuk e ka përfshirë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, pra edhe territoret e Shqipërisë. Etnogjeneza ilire nuk duhet parë vetëm në lidhjen me dyndjen Panano-ballkanike, pavarësisht nga disa ndikime të saj. Kjo dyndje e cilësuar indoeuropiane në fundin e mijëvjeçarit të tretë para erës sonë ndikoi në kultura neolitike të Ballkanit, por nuk është totalitare për territorin shqiptar të sotëm. Kaçula e tregon këtë. ” Etnosi ilir i krijuar në epokën e bronzit është edhe një unitet, që ka brenda diversitet dhe, përgjithësisht, sot nënvizohen dy grupe të mëdha kulturore ilire: ai jugor dhe ai verior, thotë me të drejtë studiuesi dhe shkrimtari Moikom Zeqo.

Pas këtij zbulimi, është e nevojshme të braktisen për një çast misteret e ilirologjisë dhe koncepti i autoktonisë, që shpesh kthehet në obsesion, për të shtruar çështjen e gjenezës së ilirëve në një kuadër më të gjerë, në atë ballkanik dhe evropian. Rasti i Kaculës është hapi i parë në këtë drejtim.

Literatura

Eterović Borzić 2017a A. Eterović Borzić, Jantarni nalazi, in: Grad mrtvih nad poljem života. Nekropola gradinskog naselja Kopila na otoku Korčuli, I. Fadić, A. Eterović Borzić (eds.), Zadar 2017, 117-124.

Dinko Radić, Igor Borzić , Otok Korčula: “Iliri i Grci”, The island of Korčula: Illyrians and Greeks.

Zaninović 2015 M. Zaninović, Ilirski ratovi, Zagreb 2015.

https://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=284913

Vela Spila – Korčula (photo credit: Marija Radovanovic) Archaelogical blato discovery kopila

https://www.croatiaweek.com/archaeological-sensation-on-the-island-of-Korçula/

https://www.petersommer.com/blog/archaeology-history/mystery-croatia-Korçula

Alanna Mitchell, Ceramic Fragments Point to Artistry in the Ice Age, , https://www.nytimes.com/2012/09/11/science/ceramic-fragments-point-to-ice-age-artistry.html

Moikom Zeqo, Etnogjeneza iliro-shqiptare në vështrimin e Gimperas , Ballkan web,

19 Shtator, 2016 , https://balkanweb.com/etnogjeneza-iliro-shqiptare-ne-veshtrimin-e-gimperas/

Kryengritja e parë antikomuniste në Europen lindore

January 4, 2019 by dgreca

Kryengritja e parë antikomuniste në krejt Europen lindore mbas luftës së dytë botnore ka qenë Dhetor 1944-12 Shkurt 1945 në Malësin e Madhe/

1 Gjon Kacaj

Nga Gjon Kaçaj/
Lufta nac-çl. mori nji kthesë tjeter nga ajo që thuhej pa dadhim feje’krahine dhe ideje mbas mbljedhjes së Mukjes,forcat e ndryshme u përçanë.Komunistët e orientuem nga P.K.Jugosllave bënë terheqjen e tyre duke e kthyer në vdhavrasje.
Koha punonte pér komunistët .Malësia e Madhe ishte nën vëzhgim të rrebtë.
Në Shkoder ishin dyndë ideolog që nuk e pëlqenin komunizmin mbase e kishin të qartë politiken e tyre.Kelmendi rezistonte i pamvarun në mes dy zjarresh.
Jugosllavët kerkonin koken e Prek Calit si ish komondant i postës policore në Guci i emruem nga mbreti Zog me 162 policë për mbrojtjen e trojeve shqiptare prej pushtuesve sllav.
Nga ana tjeter Mehmet Shehu e Shefqet Peçi kerkonin pushtimin e Kelmendit që kerkonte vetqeverisje mbasi historikisht nuk ishte pushtue kurrë e për të fitue betejen Mehmet Shehu e Shefqet Peçi i premtuen publikisht ushtrisë komuniste Jugosllave në Guci të rrihnin e masakronin bile edhe ti vrisnin publikisht çdo shqiptarë që su bindej dhe me të njejtin çmim do paguenin familjet dhe fisi i tyre.
Shkiet të etun të fitonin edhe nji herë të vetme ndaj piramidës legjendës Prek Cali vendosin te arrestojnë në pabesi në kullen e tijë në Vermosh që se arriten falë guximit e besnikrisë të probatinit të tijë që thirrej GUBI nga Gucia i cili arriti disa orë para se të sulmohej Prek Cali në shtëpin e tijë tre katshe të fortifikueme e të mbrojtun me shtylla skuqi pishet.
Shtatëqindëenjizetë shkiet e armatosun e të xhindosun mbasi thyen rrethimin e porten e kullës sulmuen shtratin pa njeri me nxitim se kush do ti priste koken i pari dhe se kush do merrte armët e monellat që pretendonin.
Shkiet e zhgënjyem su besojshin syve ndersa Prek Cali me Cubin e Tonen Virgjëreshen hysmeqaren fituen betejen tre me 720 duke udhtue si alpinistë në lagjen KALCË të fshatit Brojë
(Kalca nji lagje e veçantë me familje të ardhuna nga shqipëria e mesme dhejugut mbasi kishin humbë betejat me pushtuesit kanë mbijetue në saje të besës mirëkuptimit dhe mikëpritjes sé kelmendsëve.
Ajka e kombit nuk e pranonte pushtimin komunist dhe nuk i nënshtrohej juntës ushtarake sllavo-Ruse dhe u dyndë në Shkodër me nji qellim të vetem të organizonte nji kryengritje mbarë kombtare për dëbimin e komunistëve nga Shqipëria me daten 28 Janar 1945,për të arritë qellimin :
-Me 3 e 4 Maji1944 në Shkoder me përfaqsues nga e gjithë Shqiperia u krijue “Lidhja e Shkoders” me perfaqsues Kapiden Gjergj Vaten
-Me15 Gusht 1944 në Brojë të Malësisë së Madhe u krijue Lidhja e Kelmendit me prijës Prek Calin
Me12 Dhetor1944 në Poicë të Shkrelit u krijue Lidhja e Shkrelit me kryetarë Major Llesh Marashin
Me 18 Dhetor në Bajzë u krijue Lidhja e Kastratit me kapiten Gjon Martinin,Nikë Gjeloshin e Mirot Paloken
-Me 22Dhetor 1944 në Dragan të Shkrelit u krijue lidhja e intelektualëve mbarë kombtare me shtrirje të gjanë nga Klerikët, Dom Alfons Trocki,Dom Nikoll Gazulli e pater Çilir Cani,
Ushtarakét kapiten Gjelosh Luli, e Nikoll Preka.Intelektualët,prefekti i Gjirokssters ilia Lazo,Gjergj Kokoshi,juristi Paulin Pali e nén prefekti i Fierit ShefqetBeja me kshilltarët
Gjergj Kol Purashi e Mirash Gjoka.
Në kto rrethana u zgjodh komiteti Shqipëria e Lirë dega Shkoder me qendër në Ny Jork ku drejtonte Lumo Skendo,për shkodren u zgjodh kryetar Deda i Shan Dedës dhe me nji dakortësi dy palësh u zgjoll me rekomondimin e klerikëve me pseodonimin Andrea Temali kryekorrieri i cili do shperndante posten sekrete me shkrim të koduem,CUKALI .
Paralel me posten kryetari i komitetit Shqiperia e Lirë Mit’hat Frashëri u dergonte drejtuesve nacionalist luftëtarëve të lirisë “fishekët e koduem” me nga 25 napolona ari sejcili prej tyre nga izgjedhuni dhe i sigurti “Andrea Temali” me emrin e vertetë Ndrek Pjetri.
Naolonat siguroheshin nga pasuria e luajtshme e familjes tregtare Deda i Shan Dedës falë edhe kontributit nga tregtarët Shkodranë me perjashtim të “Muzhanëve”
Gjithashtu vijshin me nëndetse nga Italia në Shengjin nga kapideni Kol çuni të shoqnuem me armatime me porosi të Mit’hat Frashërit të cilat i dorzoheshin kryetarit të fondacionit Pjetrit të Shan Dedës dhe bashkshortes së tijë administratore,kshtu bhej transporti nga shoferët Gjergj Shllaku e Bepin Serreqi deri në pikat eshperndamjes nga shoqnuesi me emrin Gac Hitleri i cili gjatë nji aksioni duku shpernda armë municion ushqime e veshmathje në zonen e Rragamit u rrethuen nga forcat e ndjekjes.
Aty mbeten të vrarë Deda me bashkëshorten dhe u arrestue i plagosun Gac Hitleri,trimi i zgjedhun nga Deda i Shan Dedës
Mbas shumë torturash në hetuesi ju kërkue të firmoste faljen me kusht:Të pranonte se ka vra bashkëshortët dhe kishte plagos vehten.
Gac Hitleri ju kerkoi hetuesve dy orë kohë. Nji orë mbasi doli në banjo vdiqë
Me daten 22Dhetor 1944 u shpartallue çeta e Hali Alisé në kukës ,ai mbeti i vrarë.
Me 23 dhetor 1944 u nisë brigata e Mehmet Shehut për të nënshtrue Kelmenin me nji plan taktik që te kapte në befasi dukee sulmue nga fusha e zezë në Vukel e Nikç.
Në udhtim e siper brigata e Mehmet Shehut diktohet nga vendorët e shkrelit të cilët rrahen kumonët e kishës së Shkrelit për kushtrim .sulmi i brigatës nga vendorët e detyruen brigaten të devijonte drejtimin nga kisha e katundit të kastratit.
Brigata e rrethueme nga Shkrel e kastrat u dorzue dhe dorzuen armët dhe i lejuen të kalonin nga Katundi i Kastratit në Rapshë të Hatit me qellim të kalonin nga Gryka e Grabomit në Jugosllavi.
Mehmet Shehu nga Jugosllavia urdhnoi brigaten të qendrojnë në Rapshë deri me nji urdhër të dytë.
Ndersa vendorët prisnin lëvizjet e ushtarëve të çarmatosun ,Mehmet Shehu dërgoi dy kompani nga Jugosllavia me daten 31 Dhetor 1944 për të sulmue Kelmendin të cilat u bashkuen dhe sulmuen së bashku naten e vitit të ri Kelmendin derejt urës së Tamares.
Kelmendasit që mbanin në vëzhgim çdo lëvizje forcash të armatosuna kishin nxanë dy prita strategjike që të mbroheshin dhe të përballonin çfardo sulmi.
Në hyrje të Kelmendit tek ura e Tamares në orët e para të nji Janarit 1945 plasi lufta. Kelmendasit në mbrojtje e të ardhunit në sulm.Mbas dy orësh vendorët si njohës të mirë të terrenit dhe të pregaditun për qendresë arriten të shperndajnë të ardhunit dhe të ju kapin mbrapavinë ,kafshët me ushqime dhe armë.Të ardhunit që nuk e njihnin terrenin të befasuem dhe të friksuem nga nji pritë qendrestare edhe nga errësira e natës pothuajse i përpiu Lumi i Cemit.
Të mbijetuemit kaluen nga Gryka e Grabomit në Jugosllavi në fushim në pregaditje për të shkatrrue Kelmendin mbas nji sulmi të dytë tashma edhe me egersinë e terbimin e Mehmet Shehut dhe shkieve të pa besë historikisht.
Në kto rrethana me 23 Janar 1945 në Bajzë do të bahej takimi i krerëve të Shkrelit dhe kastratit nën përkujdesjen e Major Llesh Marashit,kapidenit Gjon Martini e kshilltarit Nkë Gjeloshi me qellim gjetjen e nji zgjidhje për t’ju sigurue armmë dhe ushqim kelmendit të rrethuem nga t’kater anët e horizontit nga luftarë Serb e Shqiptarë për ta nënshtrue dhunshëm me çfardo çmini ,nga ana tjeter grupimi i forcave kryengritse Shkrel-Kastrat nën nji komandë të vetme si pjesë e kryengritjes mbarë kombtare nënshkrue nga krerët e maleve që ishte fiksue me daten 28 Janar 1945..Takimi nuku arrit mbasi forcat e terrenit shpresonin të arrestonin Major Lleshin që strehohej në shtëpin e Luket Grishajt dhe mbasi deshtoi operacioni forcat e terrenit dogjen shtëpin e Luket Grishit,ndersa të armatosunit në male né pritje për të fillue luften me 28 Janar ‘ lëshuen kushtrimin për me mbrojtë Majorin.
Në këto situata dramatike kishte lanë Shkodren kryepostieri Andrea Temali duke ju sjellë në Bajzë posten sekrete të kodueme Cukali,marrveshje për fillimin peërnjiherësh të mbarë maleve me daten 28 në të njejten orë si dhe si dhe fishekët e koduem me shkim dore Cukali dhe adresen se kujt ju besonin . Çdo fishek kishte nga 25 napoliona ari që financohin dhe shperndaheshin me nji vendim-marrje të Mid’hat Frashërit dhe Dedës së Shan Dedës.
Kryepostieri nepërmes flakëve e dorzoi amanetin dhe u plagos
Me 24 Dhetor 1945 Shkrel e Kastrat morën në mbrojtje Majorin dhe nén drejtimin e tijë përfshihen detyrimisht në kryengritjen e parë antikomuniste që ishtee para mbas luftës së dytë botnore në krejt Europen lindore.
Kol Merçinaj në shkrel e patér Çilir Cani në bajzë u binin kumbonëve të kishave.
Mbarë populli me kryengritsit morën poskomanden në Shkrel ,në Bajzë në koplik dhe spitalin partizan nën kontroll dhe përparuen drejt Shkoders deri tekUra e Rriollit ku u ndaluen në fushim me qëllim organizim e përforcim né pritje të nji marrvrshje të përbashkét me grupimet e Shkoders.
Kryengritsit u terhoqen maleve me dëshiren për të ndihmue luftëtarët në Kelmend që vazhdonin të vetem qendresen në mes katér zjarresh..
Me 12 Shkurt bie Kelmendi.
Prek Cali në Vukel i dorzohet kryqit të Krishtit me 16 Kelmendës,të cilët i pushkatojnë në zallin e Kirit në Rrëmajë me 26 Mars 1945
Me 9 Gusht 1946 shpertheu për disa orë kryengritja e Postribës,mbas shpartallimit të kryengritjes së Postrribës pothuajse ra forca e nacionalizmit në krejt Malësin e Madhe,në Shkoder e rrethina.Forcat nacionaliste u vetmuen në tre pjesë.
U arratisen 1438 luftëtar,u burgosen e pushkatuen 1/3 dhe mbeten të vetmuem maleve 25-30%.
Nga Gjon Kaçaj Janar 2019.

LUKA, NJЁ TJETЁR POLIC SHQIPTARO-AMERIKAN NЁ YONKERS

January 4, 2019 by dgreca

Njё tjetёr polic shqiptaro-amerikan nisi shёrbimin nё policinё e Shtetit, nё Yonkers nё shtetin e Nju Jork-ut. Ai ёshtё Luke Kusick. Luka pёrfundoi studimet nё Akademinё e Policisё dhe pas graduimit nisi shёrbimin nё radhёt e policisё nё shtetin e Nju Jork-ut. Luka nuk ёshtё i vetёm oficer policie nga trungu i familjes sё tij. Ai vjen nga nje familje oficerёsh tё policisё: Victoria dhe Timothy Kusick, prindёrit e tij, janё oficerё policie. Pёrvoja dhe trashёgimia janё mё tё hershёm; edhe vёllai i nёnёs sё Lukёs,Victoria, Peter Vataj, ёshtё nga tё parёt oficerё tё policisё tё shtetit tё Nju Jork-ut, njё dedektiv tepёr i vlerёsuar dhe me pёrvojё.

Komuniteti shqiptar i uron Lukёs shёrbim tё sukseshёm dhe i dёshiron atij sukses nё detyrёn nё shёrbim tё qytetarёve ameirkanё. Elton Shametaj, oficer i policisё sё Nju Jork-ut,dhe aktivist i njohur pёr komunitetin shqiptar,tha se ndjehet i gёzuar qё po shtohen radhёt e policivё shqiptarё. Ai tha se Shoqata e policёve shqiptaro-Amerikanё i uron sukses Lukёs dhe shpreson se ai do ta cojё mё tej traditёn familjare.

Po ashtu edhe shoqata “Illyrian Society of Law Enforcement” e uron oficerin e ri dhe i dёshiron atij mirёseardhjen nё radhёt e policisё. Tash numri i policeve shqiptare ne Yonkers eshte i ndjeshem.

Federata Vatra e uron policin shqiptaro-amerikan duke i dёshiruar atij dhe tё gjithё policёve shqiptaro-amerikanё, suksese nё detyrё. Komuniteti shqiptar mburret me policёt shqiptaro-amerikanё, tё cilёt kanё krijuar edhe shoqatat e tyre dhe ndjehen pranё komunitetit nga vijnё.

“20 vjet zëri i lirisë”

January 4, 2019 by dgreca

Radio-Kosova e Lirë, sot më 4 janar 2019 e shënon 20-vjetorin jubilar me një program artistik e kulturor/

KORRESPONDENTI I DIELLIT,- Behlul Jashari: Në këtë Jubile të 20-vjetorit të Radios Kosova e Lirë, shumë urime edhe për shumë suksese/

1 a 20 vjetori

Në 20-vjetorin e fillimit të transmetimit të Programit, drejtoria e Radios-Kosova e lirë, sot më 4 janar 2019, ky institucion përkujton përvjetorin jubilar me një program artistik e kulturor. Fillimisht në orën 12:00, në Sallën e Kuqe të Pallatit të Rinisë dhe Sporteve, në Prishtinë, mbahet pjesa foljore e manifestimit dhe përurohet libri dokumentar: “20 vjet zëri i lirisë”.

Me këtë rast përurohet edhe kënga për Radion Kosova e Lirë orkestruar nga Edmond Zhulali, kënduar nga këngëtarja e mirënjohur, Mrika Trumshi.

Në orën 13.00 shfaqet pjesa e parë e filmit dokumentar: “Zëri i fitores” prodhim i TV-Diellit.

Në këtë përvjetor jubilar janë ftuar të marrin pjesë, familjarë të dëshmorëve, invalidë e veteranë të luftës, ish gazetarë e operatorë, bashkëpunëtorë të Radios, dëgjues të saj dhe qytetarë liridashës

Radio-Kosova e Lirë mirëpret të gjithë ata që kanë interesim për ta përcjellë këtë aktivitet në përvjetorin e saj jubilar, në shënim të 20-vjetorit të fillimit të transmetimit të programit.

Me rastin e këtij shënimi jubilar, drejtori, Ahmet Qeriqi ka thënë se Radio Kosova e Lirë ka kryer një mision historik gjatë kohës së luftës, por edhe pas luftës ajo i mbeti besnike vlerave të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës por edhe vlerave kombëtare përgjithësisht.

***

Behlul Jashari: Në këtë Jubile të 20-vjetorit të Radios Kosova e Lirë, shumë urime edhe për shumë suksese/

Behlul Jashari: Në këtë Jubile të 20 vjetorit të Radios Kosova e Lirë, shumë urime edhe për shumë suksese. Gjatë luftës ju dëgjoja edhe në Prishtinë Po ju dërgoi lajmin e para 20 viteve për fillimin e transmetimeve tuaja që e kam raportuar si korrespondent në Kosovë i Agjencisë shtetërore-zyrtare të lajmeve të Shqipërisë (ATSH) që sot e gjej në anglisht

Punë të mbarë e gjithë të mirat

Behlul Jashari

Prishtinë, 4 Janar 2019

***

Selaudin Sela: Radio Kosova e Lirë, për mua si shqiptar, lindur e rritur në Amerikë ishte zëri i kushtrimit dhe i shpresës për liri

Në urimin e tij drejtuar Radios-Kosova e Lirë në këtë përvjetor jubilar, luftëtari i lirisë nga “ish-Batalioni Atlantiku”, Selaudin Sela ka shkruar: Për shkak të obligimeve që i kam këto ditë, nuk mundem të marr pjesë në festën e 20 vjetorit të Radios Kosova e lirë. Prandaj, po ua dërgoj këtë letër urimi. Radio Kosova e Lirë, për mua si një shqiptar i lindur edhe I rritur në Amerikë ishte zëri i kushtrimit dhe i shpresës për liri. E vetmja radio që doli nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës e cila përcillte mesazhin tek ne se lufta për liri po forcohet dhe shpërndahet anekënd Kosovës. Për ne ishte frymëmarrje e për armikun ishte helm. E vetmja radio që edhe sot 20 vite pas luftës nuk ka ndryshuar politikën redaktuese për një frymë të shqiptarizmës, për një frymë puro shqiptare enveriane , Adem-Jashariane dhe nuk pranoi të nënshtrohet nga asnjë sundues i huaj apo vendor. Radio Kosova e Lirë nuk bëri kurrë kompromis me politikën nënshtruese dhe vazhdoi në luftë rrugën e lirisë, e në liri eci në rrugën e mbrojtjes së vlerave të luftë.

U përkujtuan dëshmorët, iu dha hapësirë veprimtarëve antijugosllav, shtresës së ish të burgosurve politik dhe ishte gjithmonë krah i djathtë i simbolit të rezistencës Adem Demaçi.

Radio Kosova e Lirë u bë pjesë e familjeve të heronjve, dëshmorëve e martirëve të Kosovës. Vazhdoi të mbetet zëri i veteranëve të luftës dhe i gjithë atyre që ëndërr e kanë bashkimin kombëtar.

Puna e palodhëshme e stafit të Radios Kosova e Lirë është vështirë të përshkruhet me fjalë. Vetëmohimi i tyre dhe ndërgjegjja e profesionalizmi i tyre ka një emër, ata quhen Idealistë të kohës moderne.

Edhe unë në Amerikë si shumë shqiptarë që jetojnë këtu, bashkë me familjen time e dëgjojmë rregullisht këtë zë çlirimtar të idealistëve.

Jam shumë i lumtur që kontributi im herë pas here në Radion Kosova e Lirë po shkon në vendin e duhur dhe në frymën e duhur të shqiptarizmës.

Ju uroj ditëlindjen e 20’-të, Për gjithë çka këtu me keni, dhe ju dëshiroj suksese në punën tuaj të shenjtë!

Me Respekt

Selaudin Sela, New York

***

SHVL-UÇK: 20 vjet nga emërimi dhe zëri i bukur i kushtrimit që rrezatoi në etër, ai zë që ngohte zemrën e çdo atdhetari

Kryetari i Shoqatës Veteranëve të Luftës së Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare, Daim Hiseni, me rastin e 20 vjetorit të themelimit të Radios Kosova e Lirë ka dërguar një telegram urimi me përshëndetje të përzemërta e vëllazërore për stafin e luftës dhe gazetarët e Radios Kosova e Lirë në këtë vit jubilar, me rastin e 20 vjetorit nga koha kur zëri i kushtrimit rrezatoi në eter dhe ishte një që preku zemrën e çdo atdhetari me informimin e denjë të një politike redaktuese në frymën kombëtare dhe punën e ndershme të stafit profesional. Sot ajo aspiratë u bë realitet në Kosovën e lirë dhe sovrane. Pa dyshim, se meritë për këtë të arritur, është edhe Radio- Kosova e Lirë ka shkruar kryetari i Shoqatës së Veteranëve të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare, Daim Hiseni.

***

Kryetari i Vetëvendosjes, Albin Kurti, ka uruar drejtuesit e Radios Kosova e Lirë me rastin e 20-vjetorit të themelimit

Lideri i Lëvizjes Vetëvendosje, Albin Kurti, ka uruar drejtuesit dhe punëtorët e radios ‘Kosova e Lirë’ dhe agjencisë ‘KosovaPress’ me rastin e 20-vjetorit të themelimit. Ai ka thënë se 20 vite më parë hapja e këtyre dy mediumeve ka ngrohur zemrat dhe mendjet e shqiptarëve. “Edhe minus 17 gradë celsius shkoi temperatura e ultë para 20 dimrave. Mirëpo, në datën 4 janar 1999 seç na i ngrohu zemrat e mendjet themelimi i Radios ‘Kosova e Lirë’ dhe i agjencisë së lajmeve ‘KosovaPress’. Në njërën anë, shqiptarët por edhe të huajt mund të merrnin informacion të dorës së parë nga zonat e luftimeve. Në anën tjetër, UÇK-ja po forcohej me një shtyllë të re përgjatë ngritjes së saj”, ka shkruar ndër të tjera Kurti.

***

ARKIV

“Free Kosova” radio broadcasts in FM 100-104 MHz

PRISHTINE, Jan 5 – ATA correspondent Behlul Jashari reported that Radio Free Kosova which started broadcasting on Monday on decision of the General Staff of the Kosova Liberation Army (KLA) from free territories can be listened every day at 15.55 p.m. at FM 100-104 MHz, “Kosova today” newspaper published in Prishtina reported.

Another daily “Koha Ditore” quoting a KLA source saying that “the frequencies cannot be made public but it is sure that it has 100 km wave- length.”

The same source said that this radio can be clearly listened in Prishtina, Mitrovica, Vushtri, Drenice, Malisheve and surroundings, Peje and central Kosova.

“The radio is broadcasting a few-hour daily program now,” Koha Ditore quoted the KLA source as saying. /dast/ak/

Albanian Telegraphic Agency

Edhe dy lajme tjera në kohë lufte në Kosovë, të 5 Janar 1999:

[21] US mediator meets Kosova leader

PRISHTINE, Jan 5 – ATA correspondent Behlul Jashari reported that the US mediator on Kosova Christopher Hill met on Tuesday noon with President of Kosova Ibrahim Rugova.

The same source said that the talks focused on developments in Kosova and need to speed up the political process on a solution to Kosova issue.

President Rugova said to Ambassador Hill that the situation in Kosova was worse and urged intensification of efforts to stop Serb violence in Kosova. /dast/ak/

Albanian Telegraphic Agency

[01] Two Albanians killed in vicinity of Vitia

PRISHTINE, Jan. 5 – ATA correspondent Behlul Jashari reports that two Albanians were killed on Monday midnight in the vicinity of the city of Vitise, Kosova.

The youths Bekim Miftari, aged 26, and Qerim Rrahmani, 33, were killed in their work place, in a service, the Council for the Human Rights in Vitia, announced. This source does not yet have information on the killing circumstances. /I.Pu/A.A/

Albanian Telegraphic Agency

Monumenti shpirtëror i shkrimtarit në kohën kur s’dinim të qanim

January 3, 2019 by dgreca

1 Minella Ok Kopertina-kadare-1

Nga Minella Aleksi/

Një student që kërkon të shkojë te monumenti i Poetit. Gjatë përçapjeve nëpër bulevard kupton se është fjala për një monument ndryshe, ndërtuar jo duarsh, ndërtuar shpirtërash në fantazinë e çdo lexuesi, ndryshe nga monumenti i Carit në sheshin qëndror të qytetit.Kështu fillon libri i “Sunduesve” të I. Kadaresë. Raporti tiran – artist analizohet në të gjitha këndvështrimet e këtij mekanizmi mizor tepër komplex.

Njerëzit kanë nevojën që bazuar në ligj të qeverisen nga Shteti. Civilizimi perëndimor dallohet nga ai i Lindjes në diçka esenciale: njeh dhe respekton liritë dhe të drejtat themelore të njeriut. Me brutalitet në komunizëm njerëzve këto të drejta u mohoen nga tirani dhe mekanizmi i tij shtetëror. Prandaj fatet e artistëve të mëdhenj në të gjitha vendet komuniste janë shëmbëlltyrë e njëra tjetrës. Filmi gjerman “Jeta e të tjerëve”, është dëshmia më e qartë.

Historia njerëzore nga fillimet e saj ka qënë dhe është e ngërthyer në këtë raport kaq kompleks me tronditje dhe drama të mëdha historike. Përse atakohet arti i madh nga regjimet totalitariste?

Në veprat e artit njerëzit i zbulojnë vetes dhe të tjerëve vizionin e brendshëm që i orienton si komb. Ky vizion artistik lejon që qytetërimet të ndërtohen dhe të përparojnë. Arti dhe artistët e mëdhenj sipas natyrës së tyre qëndrojnë jashtë populizmit. Çdo avancim në historinë njerëzore, çdo shpikje, çdo shkëndijë emancipuese vjen nga këta vetmitarë gjenialë, nga impulset e energjisë së tyre krijuese.

Arti është trashëgimia më e çmuar e një kombi dhe firma me të cilën nënshkruan një civilizim . Gjenitë e artit mbartin tendencën e “bezdisëshme” për të zbuluar të vërtetën, dhe për mbijetesën e çdo diktature e vërteta është e patolerueshme.

Me veprën e tyre ata na zgjojnë nga keqtrajtimi, duke na bërë që të mendojmë dhe të fillojmë të pyesim, ata janë testuesit e cilësive dhe vlerave tona humane. Në përballjen tiran-artist duket që sa më diabolik tirani aq më fuqishëm reziston dhe kundërgodet vepra e artistit t madh. Reaksioni i tiranit nëpërmjet shtetit ngjall kundër reaksionin e artit të madh. Tirani përdor të gjitha format, herë me presion, herë me brutalitet, me lajkatime e me favore për ta tërhequr sunduesin e letërsisë në anën e vet.

Monumenti shpirtëror i poetit në hyrje të librit më solli në mend momentin historik të tranzicionit shqiptar kur At Zef Pllumi i kërkoi shkrimtarit Kadare që të pranonte detyrën e Presidentit të Republikës. Sot kur koha i ka precipituar shumë zhvillime historike e politike pasi kam lexuar “Sunduesit” e kuptoj sesa e pavend ka qënë kjo lutje qëllim mirë dhe sesa i kthjellët në kohë e emancipues ka qënë refuzimi i shkrimtarit. Në kalendarin e historisë shqiptare Koha kur shkrimtarit i kërkohej të pranonte detyrën e presidentit përkonte me kohën kur tashmë shkrimtari e kishte krijuar jo duarsh por shpirtërash monumentin e tij jo vetëm kudo ku jetonin shqiptarët por po aq edhe në horizontet e largëta të lexuesve të huaj në Europë e nëpër botë. Mendoj se me këtë lutje naive që u përsërit edhe nga kryeministri i sotëm E. Rama, shkrimtarit i kërkohej që të përmbyste, të kthente me kokën poshtë monumentin e tij shpirtëror. I kërkonin që nga sundues i letërsisë të kthehej në të kundërtin. Natyrisht e kanë menduar lehtë, nuk kanë arritur që të peshojnë thelbin e misionit historik e shoqëror të shkrimtarit.

Duke qënë në listën e Nobelit që prej vitit 1974 shkrimtarit Kadare i ra shorti që të përjetonte krusmën e shkrimtarit rus. Kadare në çdo hap të jetës krijuese ka jetuar me këtë krusmë. Askush nuk mund të dinte sesa thellë do të shkonte sonda e tij eksploruese dhe me sa monstruozitete mizore do të përballej përgjatë krijimtarisë artistike.

I kish rënë fati që të ishte dëshmitar i fushatës shkatërruese të shkrimtarit Pasternak. Njëlloj si sivëllai i tij në Moskë, shkrimtari u befasua kur në miting në Tiranë shikon në pankarta emrin e tij e fill pas kësaj nis të dëgjoj përherë e më qartë klithmat kundër tij. Njëlloj në të gjitha vendet komuniste shkrimtari provonte diçka tepër të rrallë, ku e zeza dhe e ndritshmja përziheshin si askund tjetër: dehja e rrëzimit. Kjo mbartëse e terrorit psikologjik këmbëngulshëm kërkonte “kujdes nga kujdesi për vrasjen e ndërgjegjes” që ndryshe do të thuhej “kujdes nga kujdesi për zbutjen e luftës së klasave”.

Lufta që pa mëshirë i shikone dhe i kërkonte armiqtë e proletarit në të gjitha nivelet dhe strukturn e shoqërisë. Motoja “gju më gju me popullin” ishte goditja degraduese që u impnohej artistëve jo më me të keqen por me të mirën. Shkrimtari Shollohov shihej në fotografi me veshje tradicionale, enthusiast, ndërsa sivëllai i tij dërgohej nga Tirana në kooperativë bujqësore për dënim dhe riedukim “gju më gju me popullin”.

Ingranazhin tjetër në mekanizmin diabolik të represionit e përbënte “spiunimi i sivëllezërve artistë”. Nuk ishte fjala thjeshtë për spiunimet ndërmjet shkrimtarëve. Ishte e gjithë shoqëria e molepsur. I biri që kallëzonte të atin, gjyshja nipin, ministri rrobaqepësin e vet, gruaja burrin. Burgosjet jo vetëm ndaj atyre që konsideroheshin armiq, por burgosja e grave, e fëmijëve, e të dashurave si mjet terrori dhe trysnie ndaj artistëve ishin kapja e tyre peng nga ingranazhi shkatërrues i tiranit.

Shkrimtari kishte një grishje për të shpjeguar Shqipërinë nën një ndriçim lotësh, jo si më parë nën dritën e arkivave të Vatikanit, ose të dokumentave mesjetare, ose të ideve të Marksit, por puna ishte se “prej kohësh ne s’dinim të qanim”. Te ne kishte prej kohësh vetëm entusiazëm, vrull dhe britma proletarësh. Edhe varrimet e pjesëtarëve të familjeve mbylleshin me sloganin: “Të rrojë partia”. Jetës njëlloj si pemës tharja i shtrihej drejt rrënjëve. Artisti ndiente sytë e turmës që nuk i ndaheshin, një pjesë me urrejtje, një pjesë me përçmim, tek tuk me dhembshuri. Shfrynte me vete: shaj popull i egër, pa tru dhe aty për aty për habinë e tij ndjente vetimin e një misteri, ndjente nderimin e sëmurë ndaj tij. E kishte parë turmën të brohoriste, të qeshur vdekshëm nëpër mitingje festive dhe befas të shfaqej hijerëndë, hijekeq e kërcënues dhe shfrynte përsëri: shaj, shkumbëzo, një ditë do të më falënderosh, ndoshta, që ta dhashë këtë kënaqsi. Njëlloj kishte ndodhur me artistët e mëdhenj në gjithë historinë e njerëzimit.

Të gjitha tensionet, ankthet në netët pa gjumë, momentet e ndritëshme të krijimit, dëshpërimet e zhgënjmet prej kolegëve, urretja nga cmira, xhelozia dhe bukuria e lavdisë, etj., gjënden në libër si hallka të prekëshme që përbëjnë zinxhirin e gjatë të jetës krijuese të shkrimtarit Kadare.

Mendoj se gjithëçka që përbënte sekret në shpirtin e shkrimtarit, çdo eksperiencë e tij me diktaturën, çdo cilësi sipërore e mendjes së tij gjeniale është pasqyruar, ndoshta më mirë të thuash “çliruar përmbyllshëm ” në këtë libër në mënyrë dramatike, ashtu si realisht kanë ndodhur në jetë.

Ndaj mendimin se kjo vepër rrezaton art të madh ngaqë këtu proza mbështetet në mënyrë solide në dy elemente cilësorë: arkitektura vibruese dhe gjuha e përsosur.

Shkrimtari Kadare në këtë studim analitik me stilin e tij krejt të veçantë ka ndërtuar një arkitekturë brilante. Stili është elementi esencial i të shkruarit. Fraza është një linjë e gjallë fjalësh ku logjika dhe lirika e fjalës shkrihen te njëra tjetra. Ritmi i tregimit, shtrirja e tij nëpër faqet e librit sipas një skeme ku thëniet dhe kundërthëniet, dyshimet dhe të vërtetat, diabolizmi tiranik përballë humanzimit, ruajnë një dinamikë me densitet të lartë, janë thelbi i mekanizmit që ka përcaktuar pulsin, shtyrjen përpara të lëndës artistike, tensionin emocional që të mban frymën deri në faqen e fundit.

Shprehen shkurt në mënyrën më të qartë gjëra të komplikuara. Në këtë libër, mendimi dhe vendosja e tij jashtë në gjuhë përbën një qualitet mjeshtëror të rrallë. Mënyra e shprehjes përbën substancën e stilit, fjalët e duhura në vendet e duhura. Fjalitë janë të qarta dhe të pastra si një kockë, Mendoj se kësaj analize eseistike i përshtatet mjaft mirë thënia e shkrimtarit rus Sergei Dovlatov mbi qualitetet e prozës sipërore: “Të limitosh prozatorin njëlloj si rima limiton poetin, d.m.th. të ndërtosh fjalinë në mënyrë skrupuloze që të mos ketë dy fjalë që të fillojnë me të njëjtën gërmë”. Harmonia midis arkitekturës dhe gjuhës ka një përsosje që të kujton si rrall përsosjen e linjave në pikturat e Rafaelos.

Të shprehurit me këtë gjuhe si te “Sunduesit” nuk do të mund të krijonte këtë harmoni në arkitekturën e romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, apo “Prilli i thyer”, etj.. Për të arritur harmoninë e përsosur nuk mjafton vetëm talenti që të ndihmon për të bërë me lehtësi atë që për të tjerët është shumë e vështirë; kërkohet potenciali artistik i krijuesit gjenial.

Kur e mbaron së lexuari “Sunduesin” të krijohet përshtypja që shkrimtari ka pasur një projekt, të bëj testin e kapacitetit të gjuhës që shkruan, të eksperimentoj edhe një herë të fundit duke e vendosur gjuhën shqipe në “bankën e proves” për testin e përsosjes së saj, Njëlloj si mjeshtrat e mëdhenj të instrumentave muzikorë, njëlloj si piktorët gjenialë, vazhdon që nga fillimet e krijimtarisë së tij të eksperimentojë për të kapur majën më të lartë të fuqisë shprehëse të gjuhës shqipe. Te “Sunduesit” autori i ka shtrirë qualitetet e saj shprehëse, kuptimore dhe artistike deri në kufijtë ku arti dhe shkenca gjuhësore bëhen “Një”. Kjo vepër e dëshmon shumë qartë se gjuha shqipe në zotërim të magjistarit Kadare qëndron denjësisht krahas gjuhëve të mëdha..

Janë disa autorëve të huaj që kanë shkruar histori dhe romane mbi raportet tiran-artist, raporte shumë komplekse, jo rrallë të pazbërthyeshme që historia njerëzore i ka përshkruar që nga fillimet e saj e në vazhdim. Lexuesit dhe studjuesit që tashmë janë njohur me librat: “Diktatori dhe artisti” të shkrimtarit Norman Manea, “Unë u martova me një komunist” të shkrimtarit Philip Roth, “Shostakoviç dhe Stalini” të Solomon Volkov, etj., me librin “Kur Sunduesit grinden” të shkrimtarit Ismail Kadare, do kenë mundësinë që të njohin një studim ese krejt të veçantë, me arkitekturë e gjuhë të mrekullushme, ku spikat vezulluese krusma e kryqit të shkrimtarit që vjen nga brenda tiranisë komuniste.