Archives for November 2021

NAIM FRASHËRI, POETI YNË I MADH

November 10, 2021 by s p

Esse nga Luan Çipi/

Naim Frashëri u lind në 25 Maj 1846 në Frashër të Përmetit dhe vdiq në lagjen Erenqoj të Stambollit, ku edhe u varros, më 20 Tetor 1900. Ishte i biri i Halit beut (1797–1859) dhe Emine hanëmit (1814–1861). Nga i ati ishin pasardhës fisnikësh e timarlinjësh me prejardhje nga Berati, që më vonë u njohën si Dulellarët, ndërsa familja e së ëmës qenë pasardhës të Iljaz bej Mirahorit.

Në vendlindje bëri mësimet fillore dhe në Teqenë Bektashiane të Frashërit, nisi të mësonte turqishten, arabishten dhe persishten.

Pas vdekjes së prindërve, duke pasur në krye vëllain e madh, Abdylin, që ishte bërë zot shtëpie, më 1865, familja u shpërngul në Janinë, ku së bashkë me vëllain më të vogël Samiun, mbaroi gjimnazin grek “Zosimea” më 1869.

Aty horizonti i tij kulturor u zgjerua së tepërmi, njohu letërsinë, kulturën dhe filozofinë klasike Greke e Romake, ra në kontakt me idetë e Revolucionit Borgjez Francez dhe me Iluminizmin Francez. Aty lexoi Homerin, Virxhilin, Danten e Petrarkën, si edhe iluministët frëngë: Volterin, Didroin, Rusoin etj.

Duke përvetësuar disa gjuhë, si: greqishten e vjetër e të renë, latinishten, frëngjishten, italishten e persishten, Naimi, jo vetëm që mori bazat e botëkuptimit të vet superior, por njohu edhe poezinë e Evropës dhe atë të Lindjes.

Më 1871 shkoi në Stamboll, ku qëndroi vetëm tetë muaj, sepse dhembja e kraharorit e detyroi të kthehej në Janinë.

Në vitet 1874-76 punoi si drejtor dogane në Sarandë. Sëmundja e kraharorit dhe dhëmbjet në gjunjët nga reumatizma, e shtrënguan të largohej nga Saranda dhe shkoi për kurim gjashtë muaj, në banjat e Badenit, në Perandorinë Austro-Hungareze.

Më 1878 punoi tetë muaj si drejtor të dhjetash (ashari mydiri) në Berat.

Më 1882 shkoi sërish në Stamboll, ku punoi në fillim në detyrën e anëtarit e pastaj të Kryetarit të Komisionit Arsimor të Inspektimit dhe Kontrollit.

Më 14 gusht 1882, arriti të nënshkroi lejen për botimin e Gramatikës së Kristoforidhit. Pas arrestimit të vëllait Abdylit, në Janinë, në fund të prillit 1881, nisi të luajë një rol të rëndësishëm në veprimtarinë kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Mori pjesë në punën e Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe të shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip.

Nën ndikimin e ngjarjeve historike, sidomos të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, njëri nga udhëheqësit e së cilës ishte Abdyli, vëllai i tij më i madh dhe të veprimtarisë kulturore patriotike të Shoqërisë së Stambollit, në krye të së cilës ishte Samiu, Naim Frashëri, braktisi vjershërimin persisht dhe iu kushtua letërsisë shqiptare. Poema e tij e parë ishte “Shqipëria” (1880, botuar më 1897), që entuziazmoi patriotët shqiptarë. Në Stamboll Naim Frashëri ka qenë ndër botuesit kryesorë të revistës “Drita”, më pas “Dituria” (1884-1885), ku u botuan shumë vjersha të tij, proza e vargje për shkollat e para shqipe që do të hapeshin dhe disa përkthime të shkrimtarit. Ai vazhdoi të shërbente si anëtar i Komisionit të Botimeve, pranë Ministrisë së Arsimit dhe më vonë, si kryetarit i Këshillit të Lartë të Arsimit, pranë zëvendësministrit të Arsimit.

Në këtë periudhë Naim Frashëri, bëri prova të vjershërimit shqip, nën ndikimin e bejtexhinjve, u dha pas vjershërimit persisht me sukses, duke botuar më vonë edhe një përmbledhje lirikash Tejhyjylat” (Ëndërrimet, 1885).

Krijimtaria e gjerë letrare e Naimit, me veprat poetike e didaktike, kap një periudhë prej 13 vjetësh (1886-1899).

Më 1886 Naim Frashëri botoi poemën e tij të famshme “Bagëti e Bujqësi”, atë greqisht, Dëshira e vërtetë e shqiptarëve (O alithis pothos ton Alvanon) dhe katër libra për shkollat: “Vjersha për mësonjëtoret e para”, “E këndimit të çunave këndonjëtoreja”, (në dy vëllime, me poezi, lexime të ndryshme me njohuri të para shkencore humanitare), si dhe një “Histori të përgjithshme”. Më 1888 vijoi me “Dituritë” (ribotuar më 1895 me titullin “Gjithësia”, – shkenca të natyrës). Më 1890 doli përmbledhja e lirikave Lulet e Verës, pastaj “Mësimet” (proza patriotike dhe të moralit) dhe Fjala Fluturake (vjersha) më 1894, së fundi më 1898 poema e madhe epike Historia e Skënderbeut dhe poema fetare, Qerbelaja, etj.

Naim Frashëri u shqua për lirikën e tij patriotike me temë aktuale (vjershat “Gjuha shqipe”, “Korçës” 1887, etj.), ku u këndoi me pasion të rrallë mallit dhe bukurive të atdheut (“Bagëti e Bujqësia”) dhe bëri thirrje të fuqishme për çlirimin e tij (krijime të ndryshme, “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve”), si dhe për begatimin e vendit dhe një të ardhme demokratike të tij. Ai i këndoi natyrës, dashurisë (poema “Bukuria”, një ndër kryesoret e tij, 1890), miqësisë, jetës intime (me brengën për të afërmit që bori). Poema “Historia e Skënderbeut” qe një kurorëzim i veprës së tij, “testamenti i tij politik e poetik”, me grishje të hapëta për çlirim nga Turqia dhe që është shkruar sipas traditës së madhe barletiane.

Në poemat epike ai u ndikua nga historitë e vjershëruara të Lindjes dhe nga bejtexhinjtë frashëriotë, po duke iu kundërvënë këtyre, me shqipen e kulluar apo me shkarkimin e dogmës fetare (në “Qerbelaja” dhe në veprat e tjera, që i hartoi për afrimin e elementit besimtar në lëvizjen kombëtare).

Naim Frashëri u shqua edhe për poezinë meditative, nisi në shqipet poezinë filozofike (vjersha “Perëndia”, 1890). Shkroi dhe proza për të vegjlit dhe bëri disa përshtatje mjeshtërore fabulash të La Fontenit.

Botëkuptimi i Naimit ishte në thelb panteist e idealist. Me admirimin e madh që kishte për racionalizimin e Dekartit dhe si pasues i shquar i iluministëve francezë Volter, Ruso, etj., me besimin e plotë në shkencat dhe në rolin e tyre revolucionar në shoqëri (pranimi i teorisë Kant-Laplas dhe i darvinizmit, që i propagandoi me guxim të madh për kohën), me demokratizimin e tij dhe antimonarkizmin, besimin në aftësitë e pashtershme të popullit të vet për të qëndruar, për t’u çliruar, për të vajtur përpara me hov, Naim Frashëri, u bë një veprimtar revolucionar në tërë fushat, si shkrimtar, si mendimtar e si politikan.

E gjithë veprimtaria e tij letrare dhe kulturore ishte e lidhur ngushtë me çlirimin dhe përparimin e vendit, me çlirimin shpirtëror dhe ndriçimin e masave të popullit. Ai kishte besim të plotë në aftësinë e mendjes për të njohur realitetin e për të vënë në shërbim të njeriut njohjen e ligjeve të botës. Kërkonte arsimim për të gjithë, emancipimin e gruas, qeverisjen demokratike, të vendit (një “demokraci prej pleqet”, pra të një ngjyre shqiptare), ngrinte lart vetitë e karakterit të shqiptarëve (besën, trimërinë, bujarinë), traditat kombëtare që nga lashtësia pellazgjike. Bënte thirrje për miqësi me fqinjët në kushtet e respektit reciprok, shpallte dashurinë në gjithë popujt e racat, ngrihej me forcë kundër “Megali Idesë” e pansllavizmit, duke admiruar vetitë dhe kulturën e popujve të tjerë (poezinë përparimtare lindore, atë greke, latine, rilindjen evropiane, romantizmin evropian, prej të cilave dhe u ndikua).

Epoka e madhe e Rilindjes kërkonte njerëz me mendje të ndritur. Naimi si mendimtar dhe veprimtar, shquan me një botëkuptim të përparuar për kohën. Ai përkrah synimet e afirmimit të koncepteve dhe rrymave përparimtare të filozofisë, të shkencave të natyrës dhe të vështrimit kritik të paragjykimeve të dogmave dhe fesë. Naimi si iluminist që ishte, një vend të rëndësishëm në përparimin e kombit dhe të njerëzimit, i jep shkencës dhe diturisë. Ngrihet kundër errësirës fetare, që dominonte në shtetin osman të kohës.

Poeti sipas botëkuptimit të tij panteist (përkrahës i Perëndisë), Zotin do ta identifikoj me gjithësinë, “Gjithësia është vetë Perëndia”. Zoti, siç del nga vepra e Naimit, ai nga një qenie, a një fuqi e mbinatyrshme, shndërrohet në një fuqi apo koncept etik. Naimi nuk u çlirua asnjëherë nga ideja e Zotit dhe botëkuptimi i tij mbeti idealist.

Botëkuptimi shoqërorë i Naimit përkufizohet nga pikëpamjet e tij politike e shoqërore. Njeriu sipas tij lind i lirë dhe duhet të jetojë i lire. Shkalla e lirisë së tij përcaktohet nga shkalla e diturisë, që është nëna e përparimit. Sipas tij me anë të kulturës, do të arrihet mirëkuptimi shoqëror e njerëzor. Poetin e karakterizon edhe botëkuptimi demokratik, që është përcaktuar nga afërsia që pati ai me Lëvizjen Patriotike Popullore, dhe idetë e përparuara , që kishin nisur të depërtonin edhe në Turqi. Edhe pse Naimi ngrihet mbi baza idealiste, pikëpamjet e tij filozofike, në thelb ishin përparimtare. Ato përshkohen nga dashuria për atdheun e popullin, për lirinë e njerëzinë dhe nga besimi në të vërtetën e shkencës për udhën e së ardhmes.

Naim Frashëri luajti, përkrah Samiut e pas Kristoforidhit, një rol themelor për shqipen e re letrare, të cilën e shkroi me një pasuri të veçantë fjalori e sidomos frazeologjike, duke u mbështetur kryesisht në gjuhën e popullit, e shkroi të pastër dhe bëri një punë të dukshme për pasurimin e saj, duke e ngritur atë në lartësinë e një gjuhe arti të zhvilluar dhe me kulturë.

Eshtrat e Naim Frashërit shteti shqiptar i solli në Shqipëri në kuadrin e 25 vjetorit të Pavarësisë, më 2 qershor 1937. Ishte ditë e mërkurë, ora 15.30, kur mbërriti arkivoli me vija kuq e zi me eshtrat e Naimit. Shefki Shatku, nënkolonel, Komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë, që i solli eshtrat nga Stambolli, ia dorëzoi arkivolin me eshtrat e Naimit kryetarit të Bashkisë së Tiranës, Abedin Nepravishtës. I përcjell nga autoritetet, populli dhe Eshref Frashëri nga trungu i Dulellarëve, arkivoli me eshtrat e Naim Frashërit, u vendos në Teqen Bektashiane të Tiranës..

Gjuhët e huaja të përvetësuara nga mësimet private dhe më tej përgjatë shkollimit në Janinë, bënë që, sipas Robert Elsies, Naimi të ishte një shembull parësor i intelektualit osman të shekullit të XIX, që ndihej njëlloj i ambientuar si me kulturën Lindore ashtu dhe Perëndimore.

Naimi është autor i gjithsej njëzetedy veprave: katër në osmanishte, dy në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Duke qenë se ishte në një post delikat si drejtor i këshillit të censurës në Ministrinë e Arsimit të Perandorisë, me mundësi në disa raste për t’i bërë bisht ndalimit të librave dhe botimeve në shqipe nga ana e Portës së Lartë, Naimi e pa të arsyeshme të mos përdorte emrin e mbiemrin, në shumë nga botimet e veta, por të shënonte vetëm ‘nga N.H.’, ‘nga N.H.F.’, ose ‘nga N.F.’.

Bashkë me të vëllain, Samiun, ishin tejet të interesuar për risitë filologjike. Vepra e parë e Naimit qe përpilimi i një gramatike të gjuhës perse: “Rregullat e persishtes sipas metodës së re” (osmanisht e shkruar, Kavâid-i farisiyye dar tarz-i nevîn) më 1871, nënshkruar Mehmet Naim, nëpunës i Drejtorisë së Shtypit. Duke pasur gjithsej ka 168 faqe, kjo vepër është e ndarë në dy pjesë: pjesa e parë ka 65 faqe dhe në atë jepen të dhëna rreth rregullave të gjuhës perse, sidomos për pjesën morfologjike të kësaj gjuhe, kurse pjesa e dytë e cila ka 83 faqe, përbëhet nga katër ushtrime dhe një fjalor në fund me disa fjalë persisht – osmanisht..

I përfshirë nga kultura perse dhe vargjet sufi të Saadiut, Hafezit,etj., shkroi dhe botoi qindra vargje në persisht, duke ndjekur traditën e letërsisë perse dhe modelet e poetëve të parapëlqyer: më 1884 vëllimin me poezi prozaike “Katër stinët” (osmanishte, Fusuli erbea). Më tej shkroi dhe botoi më 1885 vëllimin poetik “Ëndërrimet” (persisht, Tehajjulat). Sipas një studimi të Abdullah Rexhepit. Me shumë gjasë Naimi kishte kënduar edhe Rumiun, duke qenë se gjenden gjurmë të botëkuptimeve dhe ndikime të veprave të tij në opusin naimian..

Naim Frashëri u shqua edhe për poezinë meditative, nisi në shqipet poezinë filozofike (vjersha “Perëndia” 1890). Shkroi dhe proza për të vegjlit dhe bëri disa përshtatje mjeshtërore fabulash të La Fontenit.

E gjithë veprimtaria e tij letrare dhe kulturore ishte e lidhur ngushtë me çlirimin dhe përparimin e vendit, me çlirimin shpirtëror dhe ndriçimin e masave të popullit. Ai kishte besim të plotë në aftësinë e mendjes për të njohur realitetin e për të vënë në shërbim të njeriut njohjen e ligjeve të botës. Kërkonte arsimim për të gjithë, emancipimin e gruas, qeverisjen demokratike, të vendit (një “demokraci prej pleqtë”, pra të një ngjyre shqiptare), ngrinte lart vetitë e karakterit të shqiptarëve (besën, trimërinë, bujarinë), traditat kombëtare që nga lashtësia pellazgjike. Bënte thirrje për miqësi me fqinjët në kushtet e respektit reciprok, shpallte dashurinë në gjithë popujt e racat, ngrihej me forcë kundër Megali Idesë e pansllavizmit, duke admiruar vetitë dhe kulturën e popujve të tjerë (poezinë përparimtare lindore, atë greke, latine, rilindjen evropiane, romantizmin evropian, prej të cilave dhe u ndikua).

Poema atdhetare ”Bagëti e Bujqësija”, që është botuar në Bukuresht më 1886, është vepra e pare poetike, kryevepra e Naimit dhe ja vlen të anlizohet:

Ajo ndahet në dy pjesë: Në pjesën e parë i këndohet bagëtisë, në të dytën bujqësisë. Poema i ngjan veprës së Virgjilit “Bukolika dhe Gjeorgjika”. Dy janë shkaqet që e kanë nxitur poetin të shkruaj këtë vepër,” Subjektive dhe Objektive”, dashuria dhe malli për atdhe dhe fati i bashkëkohëseve, që të mërguar në dhe të huaj, të shtyrë nga propaganda, kishin filluar ta harrojnë dhe ta mohojnë dheun e tyre.

Në këtë poemë, Naimi, si dhe romantikët evropianë, shpreh pakënaqësinë dhe shqetësimin shpirtëror të njeriut të mërzitur nga jeta rrëmujë e qytetit.

“Mendje merr fushat e malet, jashtë, jashtë nga qyteti,

Nga brengat, nga thash e themet, nga rrëmuja nga rrëmeti”

Në vepër përshkruhet plot harmoni natyra. Pamja dhe peizazhi idilik i atdheut. Jepet bukuria e saj parajsore, të cilën e mbush: bagëtia, bariu dhe baresha. Dëgjohet zëri i fyellit dhe xhurasë. Qengji me gas ndjek delen, mëmë e bir, simbolikisht dashuria ndaj mëmës, atdheut. Te kjo poemë, autori, në imagjinatë, krijon parajsën ku do të mblidheshin të gjithë shqiptarët. Përtej pamjeve idilike të kësaj natyre, përshkruhet ndonjë detaj, që s’ka të bëjë me subjektin e poemës, siç është: ”Lypsi i vetmuar” apo “Varri i një udhëtari”. Këtu autori prek dy çështje: Atë të mëshirës për të varfëritë dhe admirimin ndaj punës dhe çështjen e vdekjes, që e kishte trajtuar edhe te disa poezi te tjera të vepra “Endërrimet”.

Naimi, në këtë poemë, shpreh me mburrje identitetin e tij kombëtar, ngase kishte në kohën e tij të tillë, që e kishin mohuar atdheun dhe u vinte keq ta quanin veten shqiptarë.

“Ti Shqipëri më ep nder, më ep emrin shqiptar,

Zemrën ti ma gatove plot me dëshirë dhe me zjarr”

Malli i madh për viset e Shqipërisë e nxit poetin, që së paku në kujtime, të bredhë atje ku e ka kaluar dhe lënë fëmijërinë.

“Ashtu dhe zemra ime më lë këtu, tek jam mua

Vjen me vrap e më dëshirë aty në viset e tua…”

Poeti i strukur në migrim, vetëm në imagjinatë bredh nëpër atë natyrë të qeshur dhe të lulëzuar, ku lozin qengjat, kecërit, dhentë e dhitë, ku vasha bukuroshe përkujdeset për ta. Është një natyrë e tillë, ku poeti gjen gëzimin, që i ka munguar në jetë. Poeti, pastaj, i drejtohet edhe malit Tomor, që është si dëshmitar ngjarjesh të lashta, ngase është dëshira e tij që ta shoh gjithë Arbërinë.

Çështja e dytë, për të cilën do të këndojë Naimi, është bujqësia. Atdheu i tij nuk është vetëm i bukur, por edhe i pasur. Ai, me një angazhim të bashkëkombëseve, mund të marri fizionominë e vendit të zhvilluar dhe të lumtur. Poeti himnizon këtu punën e bujkut dhe fshatarit. Ajo e begaton jetën, prandaj njeriu vazhdimisht duhet të punojë, siç punon, vepron çdo qenie në natyrë. Poeti predikon kultin e punës.

Bujku i cili punon në verë, në dimër rri e prehet. Naimi prapë fut këtu një detaj (degresion), një udhëtar ka mbetur jashtë dhe ngrinë. I zoti i shtëpisë e merr dhe e fut Brenda. Trajtohet këtu mikpritja shqiptare si një veçori e lashtë kombëtare. Pastaj, kur në verë, vajzat lajnë rrobat te lumi, një prej tyre rri mënjanë dhe vajton motrën e vdekur. Edhe nëna plakë, diku në një skutë të jetës, e qan të bijën. Prapë çështja e vdekjes, e cila do të dali si një motiv më vete në disa poezi të tij të mëvonshme. Pjesa e dytë e poemës përfundon me disa mësime moralizuese të autorit. Mbyllet me dëshirat e shumta të poetit për ta pare vendin e lire, të pasur dhe të lumtur.

“Tregom’u dhe Shqipëtarët udhën’e punës së mbarë

Bashkom’i, e bëmi vëllëzër, edhe fjeshtë Shqipëtarë

Falmi Shqipërisë ditën’e bardh’e lirisë…”

Poema, “Bagëti e Bujqësija”, edhe përkundër të metave që ka, si nivelet e ndryshme artistike mes të pjesëve, digresionet, numracioni etj, ka një rendësi të madhe për kohën kur është shkruar, jo vetëm për ndërgjegjen kombëtare, apo dashurinë e thellë ndaj atdheut, por edhe për gjuhën e pasur dhe të pastër, për formën e lartë artistike.

Një tjetër vepër gjurmëlënëse është poema epike “Historia e Skënderbeut”, që u botua më 1898, dy vjet para vdekjes së Naimit. Kjo vepër e fundit, mbeti si testamenti i tij, sepse në të përmblodhi dhe shprehu me frymëzim të fuqishëm idealet për lirinë e Shqipërisë dhe për futjen e saj në rrugën e përparimit.

Vepra doli në një çast historik tepër të mprehtë: Perandoria Osmane po shkonte drejt fundit të saj dhe rreziku i copëtimit të vendit tonë nga shtetet shoviniste ishte shumë i madh. Kërkohej më shumë se kurrë që ndërgjegjja kombëtare të forcohej dhe, veç kësaj, te shqiptarët të krijohej mendësia se ishte e drejta e tyre të jetonin të lirë si komb më vete në trojet e lashta stërgjyshore. Vepra e Naimit bënte thirrje dhe nxiste shqiptarët t`i dilnin zot vendit të tyre në këto kushte, duke kryer me nder detyrën atdhetare.

Breza të tërë patriotësh kishin ëndërruar të kishin një vepër për heroin kombëtar, Skënderbeun. Këtë dëshirë e realizoi Naimi me poemën e vet madhore, e cila lëshoi hapur e me forcë kushtrimin për të rrokur armët, për të shkundur zgjedhën turke e për ta mbrojtur atdheun nga çdo rrezik. Ajo tingëlloi si kushtrim i bashkimit të shqiptarëve rreth flamurit të Skënderbeut.

Vepra “Historia e Skënderbeut” është një poemë epike e përbërë nga 22 këngë. Ngjarjet ndjekin rendin kohor: fillojnë me dërgimin e djemve të Gjon Kastriotit peng të sulltanit dhe mbarojnë me vdekjen e Skënderbeut dhe pasojat e rënda që ndoqën. Në përgjithësi vepra i përmbahet historisë, ndonëse ka personazhe të krijuara prej poetit.

Në qendër të poemës është figura e Skënderbeut. Këtë figurë Naimi e ka vizatuar në përputhje me idealin e tij romantik, në dritën e idealeve të humanizmit evropian e në frymën e Rilindjes. Pra e idealizon figurën e heroit tonë.

Për Naimin Skënderbeu është personifikim i të gjitha vlerave: i trimërisë, i urtësisë, i bukurisë fizike e morale.

Naimi e paraqet Skënderbeun me tiparet e një heroi legjendar, të luftëtarit kreshnik dhe të atdhetarit të flaktë, që mbi gjithçka vë atdheun, edhe mbi interesin e tij.

Në poemë e gjejmë Skënderbeun një udhëheqës me aftësi të rralla, që diti të bashkonte të gjithë shqiptarët rreth idealit të madh të lirisë. Ai është organizator dhe strateg i madh në luftë, po aq sa është edhe luftëtar që bie “si rrufe” mbi armiqtë dhe i shpartallon. Si prijës i urtë popullor ai është simbol i lirisë, i traditave heroike të popullit, i idealeve shoqërore e demokratike që i kishte vetë poeti. Skënderbeu paraqitet me një botë tepër humane. Është i dashur e i thjeshtë me njerëzit, ka një mall përvëlues për atdheun kur jeton larg tij, qan me lot të hidhur kur merr vesh vdekjen e njerëzve të afërt dhe të zezat që e gjetën Shqipërinë. Në çdo çast është njerëzor e fisnik.

“Perëndia”, spikat qartë një nga elementet bazë të botëkuptimit të Naimit,

Në panteizmin e Naimit depërton edhe humanizmi, besimi i madh i poetit te njeriu, që është qenia më e lartë e gjithësisë, sepse tek ai, sipas poetit, personifikohet vetë

Hyjnia:

Zemr` e njeriut në jetë

Është vend i perëndisë.

Poeti i këndoi bukurisë së vashës, para së cilës mrekullohet edhe në të zbulon një pjesë të bukurisë universale. Ai e koncepton atë si shfaqje të përsosmërisë njerëzore, të harmonisë dhe bukurisë hyjnore. Ndihet në to edhe ndikim i poezisë orientale. Heroi lirik të kujton bilbilin, kurse vajza e dashur trëndafilin, figura konvencionale të asaj poezie. Ndjenja e poetit është platonike, abstrakte, dhe nuk ka atë shfaqje konkrete si në lirikën popullore ose më vonë si në poezinë e Çajupit. Si romantik, Naimi këndoi më shumë vuajtjet që sjell dashuria, sesa gëzimet e saj. Në këto ndjenja, zbulohet një zemër shumë e ndjeshme dhe mbi të gjitha, shumë njerëzore. Dashuria për poetin është gjithmonë një ndjenjë e lartë, fisnike dhe e pastër.

Vdekja e poetit qe një zi e vërtetë kombëtare. Shqiptarët kishin humbur atdhetarin e kulluar, apostullin e shqiptarizmës, poetin e madh. Dhembjen dhe vlerësimin për Naimin e shprehu bukur elegjia e Çajupit, që niste kështu:

Vdiq Naimi, vdiq Naimi,

moj e mjera Shqipëri,

mendjelarti, zemërtrimi,

vjershëtori si ai.

Naim Frashëri vuri themelet e letërsisë kombëtare shqiptare. Vepra e tij shënoi lindjen e një letërsie të re me vlera të vërteta artistike. Ajo shprehte aspiratat e shoqërisë shqiptare të kohës dhe ndikoi fuqishëm në luftën e saj për liri e progres.

Naimi krijoi traditën e letërsisë patriotike, qytetare, ai solli në letërsi botën shqiptare, aspiratat jetike të popullit.

Në veprat e tjera te Naimit hasim edhe me motivet filozofike të tij. kështu te lirikat filozofike gjejmë përsiatjet e poetit për botën, për jetën dhe vdekjen, për njeriun, perëndinë, për kohën që shkon pa kthim. Për herë të parë në letërsinë shqiptare trajtohen kaq gjerë përfytyrime të tilla filozofike, një botë përjetimesh që kanë në qendër njeriun. Me sinqeritet e me gjuhë plot emocione, Naimi shpreh ide humane, në “Lulet e verës” e gjetiu dhe mund të themi se Naimi themeloi në letërsinë shqiptare traditën e poezisë së mendimit.

Dashuria për Atdheun, popullin dhe njeriun, krenaria kombëtare dhe besimi në të ardhmen, ideja e madhe e çlirimit, formojnë thelbin romantik të veprës së tij. Naimi e afroi letërsinë me popullin, duke trajtuar tema të reja, të ndryshme nga ato të letërsisë së vjetër, temat e problemet e kohës.

Në formimin e Naimit si poet ndikuan disa faktorë, por faktori kryesor ishte jeta e popullit të vet dhe lëvizja e tij për çlirim kombëtar.

Naimi njohu disa tradita poetike të huaja, prej të cilave mori elemente që u tretën mjaft natyrshëm në veprën e vet. Por krijimtarisë së tij vulën e origjinalitetit ia vuri jeta dhe tradita historike e artistike e populli të vet. Traditat poetike popullore, që përbën një nga burimet e formimit të tij si poet, i dha shumë më tepër nga çdo traditë tjetër. Lidhja me të u shpreh jo vetëm në gjuhën e poezisë së Naimit dhe në figuracionin e pasur, por, në radhë të parë, në përmbajtje dhe në frymën e saj.

Naimi është bilbili i gjuhës shqipe, mjeshtër i fjalës. Vepra e tij vuri bazat e gjuhës letrare kombëtare shqipe, e cila do të njihte më vonë një zhvillim të mëtejshëm, për të arritur gjer në shqipen e sotme letrare kombëtare të njësuar e të zhvilluar. Tradita që krijoi Naimi, është e gjallë dhe frymëzuese edhe në jetën e shoqërisë sonë të sotme. Naimi më tepër se shkrimtar, është poeti më i madh i Rilindjes sonë Kombëtare, është atdhetar, mendimtar dhe veprimtar i shquar i arsimit dhe i kulturës shqiptare.

Ndikimi i Naim Frashërit, gjatë jetës dhe pas vdekjes ishte i madh, jo vetëm te shkrimtarët shqiptarë të kohës, por edhe të periudhës së mëvonshme. Pas Çlirimit u vunë në pah dhe u çmuan gjerësisht meritat dhe vlerat e punës dhe të krijimtarisë së tij, përmes studimesh të ndryshme. Ribotimet e veprave të tij janë të shumta; përveç tyre janë bërë edhe disa botime kritike shkencore të veprave të Naimit.

Emrin e Naim Frashërit e mbajnë shkolla dhe institucione të ndryshme. Për meritat kulturore në Shqipëri jepet urdhri që mban emrin e poetit kombëtar.

Shteti iranian në shenjë nderimi për kontributin e tij në gjuhën perse i kushtoi një emetim special pullash postare me imazhin e poetit Frashërlli.

Tituj të veprave:

Tejhyjylat (Ëndërrimet, 1885)

Shqipëria (1880, botuar më 1897)

Bagëti e Bujqësi, 1886

Dëshira e vërtetë e shqiptarëve (O alithis pothos ton Alvanon)

Vjersha për mësonjtoret e para

E këndimit të çunavet këndonjët

oreja, (në dy vëllime, me poezi, lexime të

ndryshme, njohuri të para shkencore humanitare)

Histori të përgjithshme

Lulet e verës, 1890

Mësimet, (proza patriotike dhe të moralit)

Fjala flutarake, (vjersha) 1894

Historia e Skënderbeut, (poemë epike) 1898

Qerbelaja (poemë fetare)

Perëndia, 1890

Fjalët e Qiririt (publikuar për herë të parë në numrin e parë të revistës “Drita”)

Për ndërtimin e kësaj eseje janë përdorur shkrime nga interneti, si: Wikipedia, Bezati, Elsie, Abdulla Rexhepi, Jahë Sadrija, etj.

Nga Libri im në Botim “ATDHETARË TË SHQUAR”

Phillips: Konflikti i mundshëm në Bosnjë, shkëndija që ndez gjithë Ballkanin

November 9, 2021 by s p

Zëri

Ish-diplomati amerikan, David Phillips, kontribuues i lartë në proceset për çlirimin e Kosovës që nga viti 1989 dhe njohës i zhvillimeve në rajon, ka folur për kërcënimet që po vinë nga Bosnjë e Hercegovina për një konflikt të mundshëm, që do të çonte jo vetëm në ndarje të Bosnjës, por do të ndezte gjithë Ballkanin.

Në një intervistë për “Zeri.info”, Phillips, Drejtor i Programit për Paqen dhe të Drejtat në Universitetin Columbia, ka thënë se kërcënimet për ndarje të Bosnjës nga kreu i Republikës Serbe, Milorad Dodik, nuk janë diçka e re, ndërsa ka shtuar se këto kërcënime duhet të qortohen nga BE-ja dhe SHBA-ja.

I pyetur nëse konflikti i mundshëm në Bosnjë mund të ketë ndikim edhe në Kosovë, Phillipsi tha për “Zërin” se dhuna në Bosnjë mund të jetë shkëndija që ndez rajonin e Ballkanit Perëndimor, që është një kuti me plot çështje të pazgjidhura.

Intervista e plotë e David Phillipsit në Zeri.info:

Zëri: Kohët e fundit ka paralajmërim për rrezik nga një konflikt i mundshëm në Bosnjë dhe Hercegovinë sepse lideri i Republikës Serbe, Milorad Dodik, ka paralajmëruar ndarjen e Bosnjës dhe formimin e institucioneve paralele?

Phillips: Kërcënimet e Dodikut nuk janë të reja. Për vite të tëra Republika Serbe ka kërcënuar se do të ndajë Bosnjën duke krijuar institucione paralele. Ai duhet të qortohet publikisht nga zyrtarët amerikanë dhe evropianë dhe të kërcënohet me masa ndëshkuese nëse vazhdon të destabilizojë Bosnjën dhe rajonin si me fjalë, ashtu edhe me veprime.

Zëri: Sa realiste është që në Bosnjë dhe Hercegovinë të ketë një konflikt të ri dhe a duhet që BE-ja dhe SHBA-ja të intensifikojnë politikën e tyre ndaj këtij rajoni për ta çuar atë sa më shpejt drejt BE-së?

Phillips: Nuk ka zgjidhje ushtarake për shoqërinë e ndarë të Bosnjës. Anëtarësimi në BE nuk është një “e drejtë”. Është një “privilegj”. Sjellja e keqe nuk duhet të shpërblehet me stimuj të BE-së. Raporti mbi kandidaturën e Bosnjës nuk duhet të kursejë askënd dhe të numërojë shkeljet e Dodikut.

Zëri: A ekziston rreziku që një konflikt i mundshëm në Bosnjë dhe Hercegovinë të destabilizojë rajonin, veçanërisht Kosovën?

Phillips: Konflikti i dhunshëm në Bosnjë përfaqëson kulmin e planit të Millosheviqit për të krijuar një “Serbi të madhe” në të gjitha tokat ku serbët banojnë aktualisht ose ku ata kanë pretendime historike. Në vitet 1990 ne ishim dëshmitarë të rezultatit tragjik të politikave dhe agresionit të Millosheviqit. Dhuna në Bosnjë mund të jetë shkëndija që ndez rajonin e Ballkanit Perëndimor, i cili është një kuti me çështje të pazgjidhura.

Zëri: Udhëheqësit politikë të Serbisë, të cilët thuhet se ndihmohen nga Rusia, janë akuzuar në shumë raporte, sidomos kohët e fundit, për nxitjen e këtyre konflikteve. A mendoni se Serbia dhe liderët e saj fshihen pas këtyre kërcënimeve të Dodikut ndaj Bosnjë e Hercegovinës?

Phillips: Nuk ka gjë të tillë si solidariteti sllav ose vëllazëria ortodokse. Këto janë trillime të Moskës për të justifikuar agresionin e Rusisë. Rusia është e interesuar vetëm të kundërshtojë SHBA-në dhe të eksportojë modelin e saj autoritar të qeverisjes.

Zëri: A duhet dhe a është realiste të pritet që komuniteti ndërkombëtar në këtë kohë të rrisë praninë e tij në misionet paqeruajtëse të BE-së dhe NATO-s në BeH?

Phillips: Vendet perëndimore nuk mund të vendosin trupa kudo që ka një mosmarrëveshje. Epoka e ndërhyrjes ka përfunduar. Bosnja ka nevojë për një konferencë të re për të përmirësuar Kushtetutën e Dejtonit, duke garantuar ndarjen më efektive të pushtetit dhe duke margjinalizuar aktorët e këqij. Dejtoni i dha fund një lufte. Është koha për të siguruar paqen.

Zëri: Kur mund të thuhet se rajoni i Ballkanit Perëndimor është i lirë nga kërcënimet e konflikteve të reja? Çfarë duhet të ndodhë me shtetet e këtij rajoni për të arritur paqen e qëndrueshme?

Phillips: Aktorët e këqij dhe sponsorët e tyre duhet të sanksionohen dhe, nëse është e nevojshme, të shkojnë në burg për të parandaluar sjelljen e tyre përçarëse. /Zëri

OLYMPE- QYTETI I ZEUSIT

November 9, 2021 by s p

Besnik Imeri/

Shikojmë disa të dhëna interesante për fortifikimin pellazgjik të Olympes, i cili ndodhet në fshatin Mavrovë të rrethit të Vlorës. Qytetin e Olympes, pa e identifikuar me këtë emër, e ka përmendur edhe Ugolini, gjatë kohës që ndodhej në një vështrim të shpejtë të rrënojave të Amantias pranë fshatit Plloçë. Ai tregon:

“Të bollshme janë mbetjet arkeologjike që gjenden në perëndim të fshatit Ploçë, në një largësi më së shumti dy orë (bëhet fjalë për ecje më këmbë ose me kalë). Në qytet (që vendasit e quajnë “gjutet”), lokalitet që gjëndet rreth një orë rrugë në perëndim të Plloçës, gjenden të shpërndara aty-këtu nëpër tokë blloqe kuadratikë, të të njëjtit tip me të cilat janë ndërtuar muret e Plloçës. Sipas gjithë gjasave, ato i përkisnin murit mbrojtës ose ndërtesave të mëdha të këtij “qyteti”. Ka blloqe të tjera të të njëjtit tip, të shpërndara nëpër tokë në qafë të Bosit (mund të jetë qafa e Buallarit), që gjendet pranë po këtij vendi…”

Nga ky përshkrim i Ugolinit nënkuptohet që mund të bëhet fjalë për fortifikimin antik që ndodhet në fshatin Mavrovë, e identifikuar nga arkeologu Burhan Dautaj me Olympen e lashtë, në perëndim të fshatit Plloçë dhe të fortifikimit antik të Amanties. Mbetja e toponimit “qytet” tek vendasit brez pas breezi, ashtu siç e pranon edhe Ugolini, tregon për një qytet të lashtë.

Burhan Dautaj, arkeologu që ka zhvilluar tre ekspedita aty: në vitin 1961, 1974 dhe 1979, si dhe zbuluesi i identitetit të Olimpes, thotë se se ajo fillesat e banimit të saj i ka në periudhën e bronzit. Ndjekim disa nga pohimet e tij:

“…Kodra e kalasë, mbi të cilën shtrihet qyteti antik ilir i Mavrovës ka formën e një trapezi të çrregullt me zgjatje nga perëndimi e jug-perëndimi në një varg taracash të sheshta, që sot zihet nga lagja Çakallovoj. Në vazhdim të platformës nga verilindja ngrihet një kaki e quajtur nga vendasit “Maja e Zanit”, e cila në antikitet me sa duket ka luajtur rolin e akropolit…Sipërfaqja e kalasë brenda mureve rrethuese arrin rreth 15 ha…Në fazën e hershme të ngritjes së këtij vendbanimi të fortifikuar, ai kapte majën e Rrethunit (kuota 284 m), ndërsa me zhvillimin e qytetit sipërfaqja e tij gati dyfishohet…

Mure të fuqishme me gjatësi rreth 1300 m mbronin pothuajse nga të gjitha anët qytetin, veçanërisht nga ana perëndimore, që janë dhe faqet më të buta të kodrës…Në skajin jug-lindor të tij aty ku ndërpritet rënia shkëmbore…nga ky trakt duken vetëm dy rradhë gurësh (lartësi 1.20 m dhe gjatësi 3 m) me blloqe gëlqeror të punuara me forma katërkëndore të gufuara nga faqja e dukshme e tyre…Një trakt muri në pjesën veri-perëndimore të kalasë 21 m i gjatë, 3.25 i lartë dhe 2.80 m i gjërë…ka blloqe guri trapezoidale dhe katërkëndore (1.80 m x 0.60 m). Në rreshtin e tretë nga fundi, shfaqen gurëlidhësat tërthorë, që lëvizin nga 2.85 deri në 3 m. Themeli i ngritur nga gurë të papunuar, ku duken qartë gjurmët e nxjerrjes së tyre është lënë si thëmbratë (xokolaturë)…”

Përsa i përket kronologjisë së këtij fortifikimi arkeologu Burhan Dautaj dallon dy periudha ndërtimi, ku e para, përfaqësohet nga muri i brendshëm rrethues me blloqe trapezoidalë dhe faqe të papunuara e të fryra. Kjo periudhë ndërtimi ka të bëjë me fazën më të hershme të këtij vendbanimi të fortifikuar.

Burhan Dautaj, nisur nga objektet arkeologjike të gjendura brenda mureve të rrethimit të kalasë, është i mendimit se ajo nuk e kalon shek. VI p.e.s: “Brenda mureve të kalasë gjurmët e jetës sot për sot (vitet 70-të të shekullit të kaluar) nuk shkojnë përtej shek.VI p.e.s. Këtë e vërteton qeramika arkaike, disa fragmente skyfosash korintik si dhe disa fragmente enës të pikturuara të tipit devollit. Kjo etapë lidhet me karakterin para e protourban të këtij vendbanimi…”

Por ekzistenca e blloqeve të gurëve gjigandë (ciklopikë) deri në 3 m gjatësi në muret e këtij fortifikimi, flasin për një periudhë shumë më të hershme të këtij vendbanimi të fortifikuar. Ndërsa gjetja e një shpate bronzi, e cila njihet si e shek, XI-X p.e.s, e përforcon këtë hershmëri:

“Objekti më i hershëm që ka të bëjë me periudhën paraurbane të banimit të kësaj zone është një shpatë bronzi e gjatë 0.67 m. Ajo është gjetur pas prishjes së një tume në vendin e quajtur “sirokëmbë” në perëndim të fshatit Mavrovë dhe jo shumë larg tij, buzë lumit Shushicë. Si tip shpate është…e njohur gjërësisht në tërë Europën që nga veriu i saj deri në Mesdhe dhe si kohë kap fundin e bronzit dhe fillimin e hekurit, shek. XI-X p.e.s. Ngjashmërinë më të madhe kjo shpatë e ka me shpatën e Matit, të Pazhokut dhe sidomos me atë të Vajzës…”

Prandaj, Burhan Dautaj është i detyruar të pranojë një hershmëri më të madhe të jetës në zonën pranë kalasë, të paktën deri në pesë shekuj më parë, kur pohon:

“Fillimet e jetës në zonën përreth kalasë së Mavrovës, duhen kërkuar qysh në fundin e epokës së bronzit, të dokumentuar me shpatën e gjetur në tumën e sirokëmbës.”

Por, ne këtu kemi të drejtë të dyshojmë se kjo shpatë ka qënë e një komandanti apo drejtuesi të trupave mbrojtëse të kalasë së Olympes, se përndryshe, nuk do të varrosej me gjithë shpatën. Vetë ekzistenca e tumës pranë këtij fortifikimi, nuk bën gjë tjetër veçse vërteton në mënyrë të njëkohshme edhe ekzistencën e tij. Prandaj, mund të pohojmë pa frikë, se fortifikimi i Olympes i ka fillimet e tij në periudhën e bronzit. Në ndihmë të këtij pohimi na vijnë edhe blloqet gjigandë (ciklopikë) të gurëve të murit në pjesën juglindore, jugperëndimore dhe perëndimore të këtij fortifikimi, të cilat dallojnë me gjatësinë e tyre deri në 3 m.

Trakt muri pellazgjik. Olimpe në Mavrovë të Vlorës. Foto.B.Dautaj.

Për identifikimin e fortifikimit të Mavrovës me Olympen antike, Burhan Dautaj jep fakte të pakundërshtueshme:

“…Përmendja e qytetit ilir Olympe në burimet e shkruara dhe veçanërisht prerja dhe hedhja në qarkullim e monedhave autonome prej bronzi me emrin e qytetit: OΛΥΜΠAΣΤAN, e verifikojnë këtë vendbanim të fortifikuar…8 monedhat e Olympes janë jo vetëm të rralla në llojin e tyre, por paraqesin një interesa të veçantë për historinë e lashtë të vendit tonë, sepse ndihmojnë për të rënë në gjurmët e mbeturinave antike të qytetit ilir të Olympes të kumtuar nga Stefan Bizantini. Në këto monedha, në përgjithësi të ruajtura mirë, lexohet në shpinë legjenda: OΛΥΜΠA – ΣΤAN (OLYMPA – STAN)…Ndeshja e monedhave të Olympes në një numër relativisht të konsiderueshëm në kalanë e Mavrovës, që ndodhet brenda trekëndëshit Apolloni-Orik-Amantia, jo vetëm përforcon mendimin e mësipërm, por ajo çka është më e rëndësishme, na jep mundësinë e identifikimit të rënojave antike të kalasë së Mavrovës në rrethin e Vlorës, me qytetin ilir të Olympes…Për lokalizimin e qytetit Olympe në kalanë e Mavrovës kemi dhe një të dhënë tjetër arkeologjike me shumë vlerë, vulën prej balte të pjekur që mban emrin OΛΥΜΠAΣ (OLYMPAS)…”

Pra, Olimpe, nisur nga fillesat e ndërtimit të saj, në periudhën e bronzit, periudhë e luzmimit të pellazgëve; ashtu siç tregohet edhe në fotot e mësipërme, por edhe nga këto përmasa të gurëve, mund të themi se, muret e saj janë ndërtuar nga pellazgët vendas. Gjithashtu, nga fotot e mësipërme vemë re se teknikat e punimit të mureve të Olympes janë të ndryshme, nëqoftëse disa trakte muresh janë të ngjashme me ato të Amanties dhe Matohasanajt, me mure poligonalë me kllapa dhe me “dhëmbë”, disa të tjerë janë të ngjashëm me ato të Foinikes, me gurë të mëdhenj, kuadratikë, kënddrejtë dhe me rreshta.

Trakt muri poligonalë. Olimpe në Mavrovë të Vlorës.

Description: Description: Image result for kalaja e cerjes

Trakt muri pellazgjik. Olimpe në Mavrovë të Vlorës.

Trakt muri pellazgjik. Olimpe në Mavrovë të Vlorës. Foto.B.Dautaj.

Për emrin e këtij qyteti janë shfaqur mendime të ndryshme: Disa e lidhin me emrin e Olimpes, nënën së Aleksandrit, të tjerë, përfshirë dhe zbuluesin e saj arkeologun B.Dautaj, e lidhin me vajzën e Pirros së Epirit, Olympen. Por, vetë B.Dautaj, kur analizon mbishkrimin e gjetur në Olympe është i mendimit se emri i saj vjen prej adhurimit të Zeusit. Ky supozim është më i qëndrueshëm, pasi në Amantia dhe Olympe adhurimi i Zeusit ka qënë shumë më i dukshëm se sa në qytetet e tjera të Epirit dhe Ilirisë, gjë që shfaqet qartë tek monedhat që këto dy qytete kanë prerë. Por adhurimi i Zeusit lidhet ngushtë edhe me Olimpin, vendqëndrimin e kryeperëndisë dhe perëndivetë tjera pellazge, prandaj dhe vetë qyteti ka marrë emrin Olympe.

Por në Olympe, siç e kemi thënë më lart, ashtu si dhe në Amantie, adhuroheshin të gjitha perënditë e panteonit pellazg të Olimpit. Këtë e tregon edhe një gjetje e arkeologut Burhan Dautaj në nekropolin e këtij qyteti:

“…një Pelike prej balte ngjyrë okër rozë, me figura në reliev…trupi i pelikes ka trajtë konike…pllaka e vendosur në të dy faqet ballore të pelikes paraqet figurën e Hermesit lakuriq, me pelerinë krahëve. Me dorën e djathtë ai mban një kerykeion…Hermesi paraqitet i ulur në një terren shkëmbor…Qëndrimi i qetë i Hermesit në këtë pllakë është diçka e rrallë për këtë hyjni, i cili zakonisht paraqitet gjithnjë në lëvizje dhe aktivitet…Në të dyja pllakat kemi të njëjtën paraqitje të një çifti të rinjsh, ndoshta Afërdita me Adonisin. Që të dy janë në këmbë të zënë për dore. Femra mban një rrobë të gjatë deri në fund të këmbëve dhe të lidhur me një rrip në mes…djaloshi është paraqitur krejt lakuriq…”

Por edhe adhurimi i veçantë i kryeperëndisë pellazge, Zeusit, në Olympe dhe Amantie pranohet njëzëri nga mjaft arkeologë me emër, shqiptarë dhe të huaj:

“… K.Paçit si mbështetje për lokalizimin e Amantisë në Plloçë, i shërbeu edhe kulti i përhapur i Zeusit të Dodonës, të vrejtur tek monedhat…”

Ndërsa Skënder Anamali pohon: “Në ballë të perëndive të nderuara në Amaniti është Hyu, Zeusi. Në Amanti, Zeusi del në përgjithësi me tiparet e hyut dodonas…Zeusi i monedhave të amantëve…Hyu dodonas është parë edhe në një kokë prej guri gëlqeror të gjetur në Ploçë…Mbi flokë ai mban kurorë gjethesh dushku. Hyu është paraqitur me një pamje të qetë dhe njëkohësisht madhështore…” Koka e Zeusit me kurorë dushku është symbol i patjetërsueshëm i Zeusit të Dodonës.

Kurse arkeologu Burhan Dautaj pohon: “Që Zeusi ka qënë hyjnia më e adhuruar e Olympes e tregojnë edhe monedhat autonome prej bronzi me legjendën OΛΥΜΠA-ΣΤAN të prera e të hedhura në qarkullim nga qyteti. Tipi kryesor i këtyre monedhave mban në faqet kryet e Zeusit dhe në shpinë atributin e tij, rrufenë, të rrethuar me kurorë dushku…”

Burhan Dautaj, pas zbulimit të Olimpes pranë fshatit Mavrovë të Vlorës në vitin 1961, gjatë ekspeditës të vitit 1979, midis të tjerave zbuloi edhe 36 monedha; 13 të Lidhjes Epirote, 6 të Apollonisë, 6 të Amanties, 3 të Orikut, si dhe 8 monedha të vetë Olympes. Gjithashtu janë gjetur edhe 5 monedha të tjera të Olympes në vende të tjera, nga të cilat 3 në Amantie, duke e çuar në 13 numrin e monedhave të gjetura të Olimpes. Në këto monedha ndodhen fytyrat e perëndive pellazge apo simbolika pellazge.

Monedha të Amanties:

1) Kryet Zeusit me kurorë dushku, në shpinë Rrufe AMAN – TΩN; 2) Krenët e Zeusit dhe të Dionës, në shpinë gjarpër i rrotulluar (kutullaç), AMAN – TΩN, kurorë dushku; 3) Busti i Artemisës me stefane, në shpinë Flakëse AM-AN-TΩN, kurorë dafinash…

Monedha të Olympes:

-Tip Zeus-Rrufe, tre monedha; Faqe: Kryet e Zeusit me kurorë dushku; Shpinë: Rrufe, OΛΥΜΠA- ΣΤAN, kurorë dushku.

-Tipi Athina-Gjarpër, dy monedha; Faqe: Kryet e Athinasë me përkrenare korintike; Shpinë: Gjarpër i përdredhur rreth një shkopi, OΛΥΜΠA- ΣΤAN, kurorë dafine.

-Tipi Apollon-Obelisk, tre monedha; Faqe: Kryet e Apollonit me kurorë dafine: Shpinë: Obelisk, OΛΥΜΠA- ΣΤAN, kurorë dafine.

Adhurimi i Zeusit në Olimpe, përveç monedhave, identifikohet edhe në një mbishkrim të zbuluar rastësisht në vitin 1982 brenda rrethimit të akropolit, i shkruar në greqisht:

“Zeusit të Madh ia kushton politarhu Aiskinas, i biri i Simias dhe synarkontët Ksenuli i biri i Damarmemenit, Prauli i biri i Strabiut, Zoiri i biri i Antanorit, Arkelau i biri i Aleksandrit, si dhe gramateusi, Nikandri i biri i Adulit…

I kushtohet Hyjit më të preferuar që adhuronin olimpasit. Dhe kjo është e kuptueshme prej vetë emrit që gëzonte qyteti, banorët e të cilit, sipas traditës antike, e lidhin prejardhjen e tyre ndoshta prej këtij hyji…Që Zeusi ka qënë hyjnia më e adhuruar e Olympes e tregojnë edhe monedhat autonome prej bronzi me legjendën “OΛΥΜΠA- ΣΤAN” të prera dhe hedhur në qarkullim nga qyteti. Tipi kryesor i këtyre monedhave mban në faqe kryet e Zeusit dhe në shpinë atributet e tij, rrufenë, të rrethuar me kurorë dushku…Zbulimi i këtij mbishkrimi brenda mureve rrethuese të qytetit, më saktë në zonën e akropolit, lejon që të mendojmë që në të ardhmen, të biem edhe në gjurmët e ndonjë tempulli të ngritur nga Olympasit për nder të Zeusit.”

Pra, olympasit, adhurimin e veçantë ndaj Zeusit, të cilin e quajnë të Madh, e shprehin jo vetëm në monedha, por edhe në këtë mbishkrim në gur, dhe, ajo që thotë Burhan Dautaj, se ata e lidhin origjinën e tyre me këtë kryeperëndi, nuk është pa gjë.

Trakt muri pellazgjik. Olympe në Mavrovë të Vlorës. (Foto.Shtator-2021)

Në vërtetim të kësaj vjen një fakt interesant, mënyra e veçantë dhe forma e veçantë e qeverisjes së Olympes, madje ndryshe dhe nga Amantia dhjetë km larg saj, ashtu siç thotë edhe Burhan Dautaj, ndryshe nga qytetet e tjera në Iliri dhe Epir. Ndjekim B.Dautaj:

“Shfaqja e Politarhut në Olympe është një emërtim i ri që ndeshet për të parën herë në magistraturat e Ilirisë dhe të Epirit. Nga mbishkrime greqisht të zbuluara në vendin tonë për Dyrrahun, Apoloninë, Amantian, Bylisin, qytetin e Klosit (Nikaja) dhe Dimalen njihet Pritani si magistrat eponim, ndërsa për Buthrotin (koinimi i Prasaibëve) funksionari më i lartë cilësohet strategu. Përveç politarhut, gjithmonë për herë të parë, me emërtimin synarkonte, jepen edhe anëtarët e këshillit, emërtim ky që nuk e ndeshim në asnjë mbishkrim greqisht të botuar për qytetet tona antike ilire.”

Ndërsa Pier Kabane për këtë mbishkrim shprehet, se ai është nga të rrallët e gjetur në këtë vendbanim (Olympe), emri i të cilit është konfirmuar nga gjetja e tetë monedhave bronzi, prania e katër synarhontëve dhe një sekretar pranë politarhut tregon se qyteti ka ditur të ngrejë një organizim institucional të mirë strukturuar.

Por mjaft interesant është edhe emërtimi i këtij qyteti tek monedhat “Olympa – Stan”, ku prapashtesa “stan” do të thotë “vend”, pra vendi i Olympes. Sot e kësaj dite, kjo prapashtesë përdoret për të treguar vendet matanë detit Kaspik, Uzbeki-Stan, Kazaki-Stan, Kirgiz-Stan, Afgani-Stan, Paki-Stan, prapashtesë e cila mund të jetë e njëjtë me fjalën ‘vend’, pra, vendi i uzbekëve, vendi i kazakëve, vendi i kirgizëve, vendi i afganëve. Si rrjedhojë edhe emërtimi “Olympa-Stan” duhet të thotë vendi i Olympasve. Fjala ‘stan’ mund të jetë me të njëjtin kuptim si fjala ‘land’, landinë, lëndinë. Se çfarë lidhje ka kjo prapashtesë dhe këto vende me pellazgët e Kaukazit nuk e dimë? Por dimë gjithashtu, që në shqip “stan” do të thotë një vendbanim i barinjve, pra i një populli blegtor. Prandaj mund të hamendësojmë se edhe në këto vende, të përmendura më lart, në lashtësi kanë qënë shumë të përshtatshme për zhvillimin e blegtorisë, gjë që mendoj se nuk e kanë humbur edhe në kohën e sotme. E tillë ka qënë edhe Olympia në prehistori një fortifikim i barinjve. Por një fortifikim që mbronte stanet e Zeusit në Kaoni, pasi dihet që Kaonia, dhe në veçanti lugina e lumit që e përshkon atë fund e krye, janë një vend ideal për zhvillimin e blegtorisë. Që në këtë luginë të mrekullueshme, të lakmuar shumë sot nga të huajt, mund të ketë pasur kullotat dhe stanet Zeusi e tregon adhurimi spektakolar i tij tek olympasit e lashtë.

Por në një këndvështrim tjetër dhe për të krijuar një bindje më të plotë, emri Olympe i këtij fortifikimi pellazgjik mendoj se tregon, që kjo kala, së bashku me Amantien, kanë qënë fortifikimet fundore në mbrojtje të luginës kaone me një zhvillim të madh të blegtorisë (gjë që ka ardhur deri në ditët e sotme), e cila, hamendësojmë se ishte pronë e perëndive të Olimpit me në krye Zeusin, ku ata kishin edhe stanet e tyre. Vetë emri i Olympes: OΛΥΜΠA- ΣΤAN, fjalë për fjalë e vërteton këtë të dhënë, Stani i Olimpit. Prandaj, emri Olympe i këtij fortifikimi pellazgjik mendoj se tregon, që kjo kala ka qënë fortifikimi fundor në mbrojtje të kësaj lugine që ishte pronë e perëndive të Olimpit me në krye Zeusin.

Në këtë kuptim, duke kujtuar edhe adhurimin e jashtëzakonshëm të Zeusit në Olympe, të përshkruar nga ana jonë më lart, gjë që e shtyn B.Dautaj të mendojë se në akropolin e saj Zeusi mund të ketë pasur edhe një tempull; ndërsa në Amantie adhurimi i tij i dëshmuar në një basorelief guri, si dhe në monedhat e qytetit; mund të hamendësojmë se këto dy fortifikime mbronin stanet e Zeusit në këtë luginë të Kaonisë.

Hamendësojmë se kalaja e Olympes sëbashku me atë të Amanties janë dy fortifikime të kohës së lashtë të pellazgëve, të cilat mbyllnin dhe mbronin pjesën fundore të luginës së lumit, që sot njihet me emrin Shushicë, të banuar nga fisi luftarak i kaonëve. Po t’i shikosh sot nga pikëpamja strategjike: Olympe ndodhet në rrëzë të lumit Shushicë, në krah të djathtë të rrjedhjes së tij, ku përkundruar ka vargamalin që fillon në Kaninë të Vlorës dhe vazhdon deri në fshatin Kallarat e më tej, me dy maja të larta mbi 2000 m, atë të Qorres dhe atë të Çikës; Ndërsa Amantia ndodhet në rrëzë të malit të Kudhësit me një lartësi mbi 2000 metra. Pra në krah të këtyre dy qyteteve ka male të lartë me borë që shkrin vetëm në verë dhe të pakalueshëm nga reparte luftarake sulmuese; ndërsa midis tyre, në një distancë ajrore 10-12 km ka kodrina, pllaja të vogla dhe lugina. Një mësymje nga veriu, pjesa e poshtëme e luginës, i vendos kundërshtarët midis dy kalave si ‘sanduiç’. Kësaj po t’i shtojmë edhe kalatë e Kaninës, që ndodhet në veriperëndim të Olympes; atë të Hadërajt që ndodhet në veri, dhe atë të Amonicës që ndodhet në veriperëndim të Amanties, të cilat sëbashku krijojnë një kurorë mbrojtëse, atëhere hyrja në luginë bëhet mjaft e rrezikshme.

Besnik Imeri (marë nga libri “Epiri Pellazgjik”)

A DO TË TOLEROJË AMERIKA BOSNJIZIMIN E KOSOVËS?

November 9, 2021 by s p

Analistë usharakë dhe diplomat të karrierës në Perendim tash më e kanë të qartë se konfliktet në Ballkan dirigjohen direkt nga Moska dhe mbështetet nga Pekini. Dhe të gjitha këto po ndodhin në kufinjt e NATO-s, aty ku siguria kolektive e rajonit do të duhej të garantojë sovranitetin e shteteve anëtare. Shfrytëzues i kësaj sigurie është edhe Kosova, mirëpo ajo ende nuk është anëtare e NATOs, prandaj në të ardhmen mbetet seriozisht të shqyrtohet kjo mundësi edhe nga politikanët tanë, por edhe nga miqtë tanë ndërkombëtarë. Vetëm një Kosovë në NATO garanton stabilitet jo vetëm për vendin tone, por edhe për gjithë rajonin.

Nga Mehmet PRISHTINA

Se si do të jetë e ardhmja e Kosovës sipas skenarit serb, mjafton të shikoni çka po ndodhë aktualisht në Bosnjë dhe Hercegovinë. Përfaqësuesi i Lartë i komunitetit ndërkombëtar në Bosnje, Christian Schmidt, paralajmëroi në fillim të javës që shkoi se marrëveshja e paqes e ndërmjetësuar nga SHBA-ja e nënshkruar në fund të luftës, e njohur si Marrëveshja e Dejtonit, rrezikon të shembet nëse nuk ndërmerren veprime për të ndaluar separatistët serbë që po shkojnë drejt shkëputjes.
“Synimet e rrezikshme” të Dodikut kërcënojnë paqen. Kështu i vlerësojnë analistët njoftimet për anulimin e njëanshëm të ligjeve shtetërore të Bosnje-Hercegovinës në territorin e Republikës Srpska. Milorad Dodik, udhëheqësi serb në presidencën kolektive të Bosnjë dhe Hercegovinës, po fut legjislacione që do të ndante Republika Srpska nga institucionet e përbashkëta të shtetit siç janë forcat e armatosura dhe organet gjyqësore.
Javë më parë Serbia filloi të ndërtoj një bazë ajrore jashtë kufijve të saj, në një shtet tjetër, dhe konkretisht një aeroport të madh ndërkombëtar në qytetin e vogël të Trebinjës, që ndodhet në pjesën e të ashtuquajturës “Srpska Republika” në shtetin e Bosnje-Hercegovinës. Në 30 gusht media e Bosnje-Hercegovinës “Sarajevo Times”, me titullin “Qeveria kroate po i kërkon shpjegime Bosnje-Hercegovinës për aeroportin e Trebinjes”, njoftonte se “aeroporti i Trebinjës ta tërhequr vëmendjen e autoriteteve kroate, të cilat po i kërkojnë tani shpjegime Bosnjë-Hercegovinës që të sqarojë se çfarë është planifikuar ekzaktësisht të ndërtohet në atë zonë kufitare me Kroacinë”.

Ky përbindësh serb nuk mbiu si këpërdhë, por ai ishte i ideuar në detaje nga estabilshimenti politike e ushtarak i Beogradit. Ana Bernabiç, në një fjalim në Nova Topola në 13 nëntor 2020 aeroportin në Trebinje e cilësoi “projekt i ri dhe i madh strategjik, që ju do ta ndjeni fuqinë e Serbisë këtu në “Srpska Republika”.

Beogradi po synon ta dekompozojë shtetësinë e BeH, duke gllabëruar territore të saj në emër të zgjerimit të idesë hegjemoniste të Serbisë së Madhe. Kjo po ndodhë ende pa u tharë plagët e masakrave të kryera në vitet nëntëdhjetë të shekullit të kaluar, siç ishte ajo e Srebrenicës me 8 mijë viktima (11 dhe 22 korrikut 1995), dhe ende pa kërkuar falje askush nga krerët serbë për gjithë këta lumej gjaku. Madje disa prej tyre, siç është Milorad Dodik, janë irituar së tepërmi nga futja e fundit e një ligji nga zyra e Komisionerit të Lartë që mund të japë dënime me burg për këdo që mohon kryerjen e gjenocidit. Duke kontestuar ligjin, Dodik pat thënë: “Kjo është gozhda në arkivolin e Bosnjës… Republika Srpska nuk ka zgjidhje tjetër veçse të fillojë… shpërbërjen”.

A mund të inskenohen skenarë të njejtë në Kosovë, sipas modelit serb në Bosnjë e Hercegovinë?

Nëse i vërejmë disa zhvillime që kanë ndodhur në Bosnjë e Hercegovinë dhe pretendimeve serbe në Kosovë, nuk është vështirë të konstatojmë se janë të njejtat metoda, por me mjete tjera, që po përdoren për të defaktorzu shtetësinë e Kosovës perms një projekti i quajtur Bashkësia e komunave me shumicë serbe.

Edhe në Bosnje kështu kishte filluar. Së pari ishte formuar Bashkësia e komunave me shumicë serbe, pastaj si rrjedhojë logjike, kishte ardhur Republika Srspka.

Në Bosnjë po kontestohet Marrëveshja e Dejtonit, kurse në Kosovë Serbia nuk ështl e kënaqur me Pakon e Ahtisarit dhe synon përtej kësaj të krijoj një entitet të ri që do të ishte nën kontrollë të Beogradit. Bashkësia e komunave me shumicë serbe, sipas planeve të Serbisë, nesër mund të shkojë rrugës nga po shkon Republika Srpska dhe në këtë mënyrë, Kosova nga një shtet me sovranitet të plotë, me Asociacioni bëhet një eksperiment që prodhon një sovranitet të kufizuar në një pjesë të territorit të vendit.

Historia e ekspansionizmit serb njeh vetëm pushtime të tokave të huaja, kuptohet në bashkëveprim edhe me aletatët tjerë ballkanik. Kështu ndodhi edhe me rastin e nënshkrimit të traktati të fshehtë të aleancës ndërmjet Serbisë dhe Greqisë, ku përveç Kosovës (Serbia e Vjetër), Serbia kishte kërkuar edhe Shqipërinë veriore. Rritja territoriale e synuar, nuk mund të konsiderohet ndryshe veçse si rritje e shtetit serb. Ky objektiv, do të përmbushej pjesërisht nga vendimet e Traktatit të Shën Stefanit, ku nga 37.7 mijë km2 territori i Serbisë u rrit në 52.7 km, në kurriz të vendeve fqinje, sidomos kundrejt territoreve shqiptare. Ky traktat, sikundër dihet, erdhi si rezultat i fitores së Rusisë në luftën me Perandorinë Osmane, e cila me kushtet që i imponoi kundërshtarit kërkoi t’i vinte përpara faktit të kryer Fuqitë e Mëdha, duke e kthyer disfatën tërësisht në interes të politikës së saj në Ballkan. Në këtë periudhë çështjet kombëtare të vendeve ballkanike do të vendosen sërish përball njëra-tjetrës, ashtu si edhe në të shkuarën, interesat ekspansioniste të Perëndimit dhe Lindjes, duke vënë në pikëpyetje ekuilibrin e forcave.

Me pjesëmarrjen në Traktatin e Shën Stefanit, Serbia orienton vektorët e saj politikë drejt Lindjes, ku identifikonte edhe përkatësin e saj etnike, si pasojë e ndikimit të fortë të Kishës Ortodokse. Megjithatë, ky orientim gjeopolitikë drejt Lindjes nuk do të ishte I plotë. Përkatësia territoriale në Evropë dhe ndikimi i Fuqive të Mëdha në rajon do të bënte që Serbia të dyzohej në orientimin e saj. Ky dyzim do të vazhdojë deri më sot dhe do të njihet si politika e Beogradit me “një këmbë në Lindje dhe një në Perëndim”. Nga ana tjetër, Perëndimi nuk mund të qëndronte indiferent ndaj kësaj lëkundjeje dhe thirri Kongresin e Berlinit për rishikimin e Traktatit të Shën Stefanit, ku synohej rivendosja e ekuilibrit të forcave, duke u mbështetur mbi parimin e legjitimitetit – një synim që nuk u realizua për shkak të vetë qëllimeve ekspansioniste të fuqive kryesore të kohës, të cilat binin në hapësirën e interesit të vendeve të Ballkanit. Traktati i vitit 1881, parashikonte se në rast se “Serbia do të ishte në gjendje të fitonte territore në drejtim të kufirit jugor, Austro-Hungaria nuk do të kundërshtonte një shtrirje të tillë”, madje “do të përpiqej pranë Fuqive të tjera me qëllim që të merrej një qëndrim i favorshëm”. Edhe njëherë, Serbia do të aspirojë drejt territorit shqiptar. Pozicioni gjeografik i Shqipërisë, me një vijë bregdetare të gjatë që siguron tregti dhe kontakt të shpejtë me Perëndimin është lakmuar nga Serbia, fuqia e së cilës kufizohet pikërisht nga gjeografia e saj kontinentale pa dalje në det. Kongresi i Berlinit u pasua nga 35 vjet paqe të qëndrueshme, por antagonizmat mes Fuqive nuk u shuan.
Krijimi i një shteti me hapësirë territoriale që përfshinte të “gjithë serbët” në një njësi politike dhe përmbushte gjithë nevojat e kombit do të vazhdojë të përvijojë politikën serbe dhe rezultat i saj do të jenë krijimi i dy formacioneve politikoshtetërore, ku Serbia do të luaj rol qendror dhe do të synoj dominimin politik, duke e identifikuar veten si lider i popujve sllavë dhe zemra e shteteve sllave të jugut.
Në rrethanat e sotme, pavarësisht kushtëzimeve të rendit ndërkombëtar, Serbia vazhdon të shfaq këtë tendencë ekspansioniste në mënyrë më të moderuar, duke kërkuar të ndikojë në shtet fqinje ku ka popullsi serbe: rastet më tipike janë Republika Srpska dhe Kosova, të cilat Serbia i sheh në kuadër të një projekti madhor për realizimin e idesë së Serbisë së Madhe. Kjo, mbase, është edhe arsyeja se pse Beogradi po ngutet të fus në dy binarë paralel politikën e saj ekspansioniste – në njërën anë duke ushtruar trysni në BeH për shkëputje përfundimtare të Republika Srspska dhe në Kosovë për të Bashkësinë e komunave me shumicë serbe dhe në anën tjetër, duke lancuar ide gjoja integruese, siç është “Open Ballkan”, gjë që nuk është asgjë tjetër pos një ballon provues i Beogradit i mbushur me gasrat e mbetura nga mesjeta e “botës serbe”.

BE është tepër inerte ndaj zhvillimeve të fundit në Ballkan. Brukseli po e negzhizhon së tepërmi ndikimin e krizës së BeH në hapësirat tjera të Ballkanit. Por analistë e vëzhgues të ndryshëm janë shprehur të shqetësuar se ky ndikim është i pashmangshëm. Jasmin Mujanoviq, autor i librit “Hunger and Fury: The Crisis of Democracy in the Balkans”, tha se do të ishte një “katastrofë për Bashkimin Evropian dhe komunitetin Atlantik më gjerësisht, pasi do të ishte një krizë tjetër e sigurisë në një gjendje jashtëzakonisht të paqëndrueshme në juglindje të Evropës”. Ai vuri në dukje se me krizat e sigurisë tashmë ekzistuese në Ukrainë, Bjellorusi, Siri dhe Afganistan “një përkeqësim i rëndësishëm në sigurinë dhe stabilitetin e Bosnjës është diçka që BE dhe SHBA vështirë mund ta përballojnë”.
Këto dridhje tektonike që pritet të shkundin edhe më tepër hapësirën ballkanike nuk mund të mbetet pa impakt edhe më të ku pashmangshëm mund të pritet ndikimi i Rusisë dhe Kinës. Në anën tjetër diplomatët dhe mediat me ndikim në Evropë tash më e kanë shprehur hapur keqardhje për dështimin historik të Perëndimit, sidomos të BE-së,për të vendosur sanksione ose për të vepruar ndryshe kundër atyre që nxisin konflikte në Bosnje-Hercegovinë.

Është hera e dytë që BeH, pas masakrës së Srebrenicës, po e pëson rëndë nga neglizhenca e Evropës dhe shqetësimi bëhet më i madh nëse kjo neglizhencë vazhdon të trimërojë Serbinë edhe në rastin e Kosovës.
A thua Amerika do të tolerojë që të bosnjizohet Kosova?

Prishtinë, 9 nëntor, 2021

Takim me martirët: i Lumi at Çiprijan Nikaj, ofm, martir

November 9, 2021 by s p

Ditën e 11 marsit të vitit 1948, në moshën 47 vjeçare, at Çiprijan Nikaj i doli përpara vdekjes si të ishte duke shkuar për të kremtuar Meshën e shenjtë.

R.SH. – Vatikan

Vazhdojmë me ciklin radiofonik tё redaksisë shqipe të Radio Vatikanit – Vatican News “Takim me martirët”. Sot nё pjesën e dytё 26-tё dom Gjovani Kemal Kokona, na njeh nga afër me figurën, shembullin, porosinë dhe lutjen e tё Lumit Atë Çiprijan Nikaj, ofm.

I Lumi Atë Çiprijan Nikaj ishte një françeskan shumë i devotshëm, i përvuajtur, korrekt dhe i heshtur. Admirohej përshpirtëria e tij e ndër fretër ishte shembullor në zbatimin e të gjitha rregullave të jetës françeskane. Sistemi i ri ateist që u imponua duhej ta “çlironte” shoqërinë prej ndikimit të Kishës, si rrjedhojë edhe nga një frat shembullor e njeri i Hyjit si Atë Çiprijani.

Më 15 nëntor 1946 u arrestua në Shkodër, akuzat e sajuara ishin nga më të ndryshmet e që këto të pranoheshin nga i arrestuari shoqëroheshin me lloj torturash çnjerëzore. Vuajtja sigurisht nuk është e këndshme, por fisnikëron fitoren e arritur”. E drejt kësaj fitoreje u bë gati të shkojë Padër Çipriani kur dëgjoi vendimin e Gjykatës: me pushkatim. Ishte data 28 dhjetor 1947, ditë e diel, klimë Krishtlindje. Po më tepër ta dëgjojmë dom Gjovanin Kemal Kokona:

Që në fillim mund të themi se ‘ëmbëlsia e shpirtit’ e karakterizoi gjithë jetën e martirit Atë Çiprijan Nikaj e sigurisht kjo dukuri zë fill prej familjes së tij shumë mikpritëse dhe të urtë. Ai ishte djali i vetëm mashkull i çiftit Mhill Nikaj e Prenda Ali Marashi. Lindi në Shosh më 17 shtator 1900 e tre më ditë më pas u pagëzua me emrin Dedë. Kur ishte vetëm 5 vjeç bashku me të motrën Luçen, mbetën jetim nga i ati. Që në moshë të vogël mësoi t’u binte veglave muzikore e veçanërisht flautit, aq sa muzikanti i famshëm françeskani Atë Martin Gjoka do ta angazhojë në bandën e tij muzikore.

Është pikërisht në këtë periudhë që ai njihet me fretërit e kuvendit të Gjuhadolit në Shkodër, ndërsa zemra e tij po i hapej dhuratës së thirrjes që Zoti po i bënte. Qartësia e kësaj thirrje do ti bindë etërit françeskanë që ta dërgojnë, kur ishte 16 vjeç, në kuvendin në Maria Lankowitz të Austrisë për periudhën e noviciatit, në përfundim të të cilit do të marrë kushtet e para duke u bërë kështu pjesë e Provincës së Zojës Nunciatë të fretërve minorë të Shqipërisë. Studimet bazë do ti kryejë po në Austri, në Graz. Pas një periudhe qëndrimi në Shqipëri do të largohet përsëri, këtë herë për në Itali, ku do të përfundojë studimet teologjike, në Romë fillimisht e më pas në Pescia afër Pistojës. Pas bërjes së kushteve të përjetshme rregulltare, do të shugurohet meshtar në Romë më 25 korrik 1924. Me kthimin në Shqipëri do të vendoset në Gjuhadol nga ku do të largohet vetëm për të çuar deri në fund kalvarin e tij heroik.

Veprimtaria e tij kryesore që mësimdhënëia, krahas saj do ti besohen edhe shumë detyra të tjera ndër të cilat edhe ajo e zgjedhjes si Ministër Provincial i Fretërve duke hyrë kështu në historinë e deriatëhershme të provincës si ministri provincial më I ri në moshë. Detyra e tij si provincial përkoi me kohën e pushtimit të Shqipërisë nga Italia e Atë Çiprijani do të tregojë zell meshtarak duke iu kundërvënë me forcë ndërhyrjeve politike brenda drejtimit dhe jetës së fretërve e të Provincës. Kjo edhe do të bëjë që ai të shihet me sy jo të mirë nga autoritet fashiste italiane të cilët kërkojnë largimin e tij nga Shqipëria e nga drejtimi i provincës dhe, ironi e fatit, autoritet komuniste shqiptare më vonë një nga akuzat që do t’i bëjnë është pikërisht për bashkëpunim me fashistët. Por Atë Çiprijani ishte i fokusuar në mbarështimin e ungjillit e jo të lojërave politike.

Siç dëshmojnë të gjithë ata që e kanë njohur: ishte shenjt i vërtetë. Me një trup mesatar, lëvizje të shkathëta, ishte një frat shumë i devotshëm, i përvuajtur, korrekt dhe i heshtur. Admirohej përshpirtëria e tij e ndër fretër ishte shembullor në zbatimin e të gjitha rregullave të jetës françeskane. Një nga ato vajza që e pati mësues besimi e rrëfystar, Antoneta Lacaj, thotë se: “[kishte] sy të qeshur. Ishte i dashur…, i bukur. Njeri i shenjtë. Nuk e ngrinte kurrë zërin. Figura e tij morale ishte shumë e lartë”. Ndërsa Prof. Sami Repishti, shok i tij i burgut, thotë: “Ishte një njeri që kishte aftësinë të buzëqeshte edhe në tortura”. Bashkëvëllai i tij, Atë Ambroz Martini, që për një periudhë e pati si Guardian (Epror) në Gjuhadol, dëshmon: “[Atë Çiprijani] Kishte një natyrë të butë dhe ndërgjegje shumë delikate … [por] në çështje të rëndësishme nuk bënte lëshime … Dinte t’i afronte shumë të rinjtë, i mirëpriste, bisedonte dhe qeshej me ta … Për mua, Atë Çiprijani, që atëherë ishte shenjt”. Kur hipën komunistët në pushtet ai ishte me detyrën e guardianit në Gjuhadol. Sistemi i ri ateist që u imponua duhej ta “çlironte” shoqërinë prej ndikimit të Kishës, si rrjedhojë edhe nga një frat shembullor e njeri i Hyjit si Atë Çiprijani.

E më 15 nëntor 1946 u arrestua në Shkodër dhe e mbyllën në seksionin e Sigurimit e më vonë po në kuvendin e Gjuhadolit kthyer ndërkohë në burg. Akuzat e sajuara ishin nga më të ndryshmet e që këto të pranoheshin nga i arrestuari shoqëroheshin me lloj torturash çnjerëzore. Por siç dëshmon bashkëvuajtësi i Atë Çiprijanit, Prof. Repishti, “ai, i cili ishte i torturuar më shumë se unë, përpiqej të më jepte kurajo”. Gjithashtu prof. Repishti tregon: “Kur e kthenin nga torturat (zakonisht pas mesnatës), nuk ishte në gjendje të ecte, e sillnin dy policë të cilët e përplasnin në dhomë ku shpeshherë ishte pa ndjenja. Ishte i lidhur duarsh e këmbësh”, si dhe: “Në atë kohë unë isha i ri e Kisha frikë, por Atë Çipriani më jepte shpresë dhe thoshte: «Edhe kjo do të kalojë». Kjo gjë më jepte forcë të madhe shpirtërore”. Për forcën e madhe shpirtërore të Atë Çiprianit dëshmon edhe bashkëvuejtësja tjetër, Terezina Zorba. Ja si thotë ajo: “e prune të masakruem … çorapet dhe këmisha nuk i shkëputeshin prej trupit për shkak të plagëve, porse kurajon e kishte nelt. Një ditë më thotë: «mos u ban marak se kishat e kompanjelat kan me i prish tana, por nuk ka rëndësi se ato janë gurit e tullash, por duhet të rujm rininë mos të prishet nga vlerat morale e fetare se kishat i bajmë ma t’bukra»”.

Eshtë për tu theksuar se këtë kalvar Atë Çipriani nuk e jetonte si një rastësi, ai jetonte realitetin historik të kohës së tij. Në fakt kohë përpara arrestimit ja si e përcjell këshillën e tij Antoneta Lacaj: “Një herë është shprehur: «Duhet ta mbani fenë, sepse ne shpejt do të na vrasin». Ne e pyetëm: «Pse do t’ju vrasin?». Ai na përgjigji: «Komunistët këtu do të bëjnë siç bënë në Spanjë, do të vrasin të gjithë njerëzit që besojnë në Zot, duke menduar se në këtë mënyrë do ta zhdukin fenë, por feja nuk do të zhduket». E na thoshte: «Aftësia Juaj për ta kuptuar fenë nuk vjen as nga ju as nga unë që jua shpjegoj, por nga Shpirti Shenjt» – dhe vazhdonte – «Ju vajzat e sotme do të jeni nënat e nesërme; kur të jenë vrarë të gjithë meshtarët, ju duhet ta mbani gjallë fenë në Zotin në zemrat e familjarëve tuaj. Komunizmi është i përkohshëm, ndërsa feja është e përjetshme». Akoma më shumë e nxjerr në pah përjetimin nga ana e Atë Çiprianit të kalvarit të burgut si mision, dëshmia e prof. Remishtit. “Padër – i thoja – [ata] janë maskarenj dhe të vrasin”. “Ke të drejtë biri im – m’u përgjigj – ashtu është, por në këtë situatë kam një mision më shumë se të tjerët: duhet të ndez dritën kudo që ajo rrezikon të shuhet.

Vuajtja sigurisht nuk është e këndshme, por fisnikëron fitoren e arritur”. E drejt kësaj fitoreje u bë gati të shkojë Padër Çipriani kur dëgjoi vendimin e Gjykatës: me pushkatim. Ishte data 28 dhjetor 1947, ditë e diel, klimë Krishtlindje. Siç thotë prof. Repishti, që në kohën e atyre ngjarjeve ishte pak më i madh se 20 vjeç, “[Atë Çipriani] mundimet dhe torturat i konsideronte dhuratë prej Zotit. madje përdori zinxhirët si Pali apostull. Kur kthehej prej torturave dhe kalonte para ndonjë të burgosuri thoshte në latinisht: «Si es catholicus, ego te absolvo a peccatis tuis in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti».

Ditën e 11 marsit të vitit 1948, në moshën 47 vjeçare, i doli përpara vdekjes si të ishte duke shkuar për të kremtuar Meshën e shenjtë dhe, rrugës, përgatitej për “flijimin”. Ishte së bashku me të Lumët Franon Gjinin e Mati Prendushin, me Dom Nikoll Dedën dhe me 12 besimtarë të tjerë katolikë e jo-katolikë. Ashtu së bashku shkuan drejt ekzekutimit duke lutur rruzaren me zë të lartë e duke e përfunduar me himnin e falënderimit të Kishës Te Deum laudamus.

Në momentin e ekzekutimit fjalët e tij të fundit qenë: “Rroftë Krishti Mbret, i falim armiqtë tanë. Shqipëria nuk vdes me ne”. Në lidhje me këto çaste të fundit të patër Çiprijanit, prof. Repishti thotë: Jam i bindur se u pushkatua duke buzëqeshur”. Një vit më vonë, patër Andrea Narkaj nga kolegji i Grotaferratës, e përmbledh më së miri bindjen e të gjithëve në lumninë që gëzojnë patër Çiprijani me shokët martirë, në letrën dërguar Ministrit gjeneral të Urdhërit, me fjalë që pa dyshim mund ti bëjmë tonat edhe ne sot: “Për ne këta janë martirë që jetojnë para Hyjit dhe luten për ne. Ata do të mbeten në shpirtin tonë si fare ndriçuese që do të na prijnë gjatë udhës sonë të ripërtëritjes që do të synojë gjithmonë drejt majave dhe arritjeve më të larta”.

Lutja për Kanonizimin si dhe për të kërkuar hire të nevojshme

Trini e Shenjtë,

Atë e Bir e Shpirt Shenjt,

Ty të qofshin lavdi, ndera e bekimi,

që ia ke dhuruar Kishës së shenjtë

të Lumin Çiprijan Nikaj,

meshtar rregulltar i Urdhrit të Fretërve Minorë,

si model besnikërie ndaj Krishtit

dhe dashurie të pakushtëzuar ndaj vëllezërve.

Të lutemi me përvujtëri:

ashtu si u denjove ta lumnosh në Qiell,

denjohu ta lavdërosh edhe këtu mbi tokë

duke na dhënë hirin që aq shumë e dëshirojmë

e që, me ndërmjetësinë e tij, me besim të kërkojmë

(në këtë moment shprehet kërkesa).

Besojmë në Ty, o Zot. Ardhtë Mbretëria jote! Amen.

Ati ynë. Të falemi Mari. Lavdi Atit …