Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for November 2021

PREKË CALI, PIRAMIDA E “GJALLË” E KUFIJËVE TË KELMENDIT, MALËSISË E SHQIPËRISË…

by

“Ne nuk marrim pare e as flori, sepse nuk ua shesim fëmijëve tanë atdheun e tyre” – Prekë Cali
Nga Ndue BACAJ


AKTIVITETI ATDHETAR I PREKË CALIT
Aktiviteti atdhetar i Prekë Calit mund të krahasohet me vetëm një “mal” të madh , i cili nuk mund të mbulohet më agjë, nuk mund ta mbulojnë askush, madje as natyra me mjegullat e dendura të saja , pasi mjegullat janë të perkohshme e mali është aty i perhershëm. Më shumë se një-gjysem shekulli Prekë Cali ishte i pari, aty ku ishte fronti më i vështirë, aty ku luftohej me pendë e pushkë, aty ku dërdhej gjaku për trojet tona të shenjta etnike dhe për flamurin tonë kombëtar të Gjergj Kastriotit-Skenderbe. Prekë Cali ndër kuvende e fronte lufte, dallonte nga të tjerët jo vetëm nga mençuria, trimëria e atdhedashuria, por edhe nga hijeshia e madhështia fizike, që duket se vetë Krijuesi ia kishte “falur”, si simbol të trashigimisë të patjetërsuar të racës iliro-arbënore -shqiptare. Prekë Cali do të ishte një ndër luftëtarët e shquar në kryengritjen antiotomane të vitit 1911 , kur Malësia e Madhe me në krye trimin e urtë të atdhetarisë Dedë Gjon Lulin, do të nxirrnin nga katakombet e errësirës turke-osmane 432 vjeçare , në driten e diellit shqiptaro-europerendimor në Deçiq, flamurin kombëtar të Gjergj Kastriotit-Skenderbe … Mbas kryengritjes antiotomane , Malazezët menduan se u erdhi koha për grabitur edhe troje të tjera të Malësisë e mbi të gjitha Shkodërlocen. Ndaj në tetor 1912 ata nisen luften per pushtimin e Shkodrës (Rrethimi i Shkodres). Ishin kohë të vështira e të turbullta edhe për malësorët. Mjerisht jo pak malësorë trima e atdhetar u “hutuan” në keto kohë , ndersa Prekë Cali nuk u “hutua” dhe as u lëkund , ai qendroi si piramidë e gjallë në mbrojtje të kufijëve të Vermoshit e Kelmendit… Në Konferencën e Londrës të vitit 1913, Fuqitë e Mëdha të Evropës, vendosën arbitrarisht kufijët mes pjesës veriore të Shqipërisë e shteteve kufitare: Malit të Zi e Serbisë. Ishin kohë të vështira e mbijetese për Atdheun. Grabiqarët e shteteve të Evropës, me harta ndër duar, vështronin të pangopshëm mbi trupin e rrudhosur të vendit të shqiponjave. Mes bjeshkëve të thepisura, përpara u doli piramida e gjallë e kufirit Prenkë Cali me shokët e tij të atdhetarisë… Lufta grabitqare e kufijëve me Malin e Zi , do të zgjasin jo pak , por nga viti 1913 deri në vitet 1923-1926… kur kufiri që është sot u pranua perfundimisht nga të pangopurit fqinjë dhe Europa. Luftën për mbrojtjen e kufijëve të Vermoshit e Kelmendit, Prekë Cali do ta kishte fatkeqesisht jo vetëm me malazez ,por edhe me shqiptarë të zesë, që punonin në favor të armiqeve shoven sllav.. Disa fragmente nga ajo kohë menduam ti sjellim si vijon:- Këtu, këtu janë kufijët tanë – çirrej para Komisionit përfaqësuesi i Malit të Zi, këtu janë Bjeshkët e Kuçit, – këmbëngulte malazezi.- Jooo… Bjeshkët e Kuçit, – ushtoi zëri i trimit të pamposhtur Prekë Calit. Ata janë Bjeshkët e Kuqe dhe duhet ta dini të gjithë, se emnin e morën nga gjaku ynë në luftrat mbrojtëse të malësorëve shqiptarë.Për të shuar tonet e nxehta të bisedës, ndërhyri me ironi njëri nga antarët e Komisionit Ndërkombëtar.- Lëvizni ju gurin, vendoseni atje ku mbaron toka e juaj – iu drejtua me gishtin tregues përfaqsuesi i huaj. (Guri ishte shumë i madh dhe i rendë dhe perfaqësuesi i komisionit te kufijëve , mendonte se Preka nuk mund ta mbante shumë larg).-Prekë Cali, vuri pushkën krahëqafë, u përkul pak para truallit të vet, rroku gurin e larë ndër shekuj me gjak trimash, dhe me duart e forta të një ariu, e ngjeshi pranë gjoksit e me një lëvizje rrufe e kaloi mbi shpatullat e gjëra si një dragua, Preka po u lodhur ecte si një piramidë e gjallë e kufijve të Shqipërisë, ecte përgjatë atij kufiri që e njihte mirë , ecte pergjatë këtyre tokave etnike, ecte me të drejten e Zotit , ecte pa u lodhur se vetë Zoti e ndihmon të drejtën. Në ecjen e atij trimi arbëror, zgjerohej frymarrja e maleve tona të plagosura rëndë nga padrejtësitë e Evropës. Tokat shqiptare në Malësi, sërisht folën gjuhën e arbërit, falë bijve të denjë të herojve mitik si Prekë Cali. Me këmnguljen e tij të padiskutueshme në mbrojtje të kufijve shqiptarë, ndikoi mjaft, që Shqipëria të mbetet në kufijët e sotëm.
PREK CALI KUNDER KOMISIONIT TE KUFIJVE
Nga keto kohë vlen të shënohet se në vitin 1921 , Prekë Cali do ti drejtohej komisionit për rishqyrtimin e kufijëve me fjalët: “…Shtetet e Mëdha dhe ambasadorët e tyne, komisioni vendror i kufijve edhe deri Gjykata e Hagës, na i ka njoftë si toka shqiptare. Ju si amanetqarë të Misionit, që keni marrë përsipër verifikimin jeni tue e shpërdorue. Ato zhgarravina në hartë nuk i njofim. Me ne, nuk ka mujtë me luejtë as ushtria e sulltanit turk. Këto troje i kemi larë me gjak gjatë gjithë shekujve, kundra atyne që deshtën të na i marrin. Edhe sot luftarët e Kelmendit, janë gadi të vdesin për trojet e veta, ashtu si dikur të parët e tyne. Prandaj ndigjoni fjalët që po ju them: Mos kërkoni të luani me kufijtë tanë, që janë aprovue se është tokë shqiptare, përndryshe…Mendohuni mirë se atë majë nuk e kaloni lehtë! Duke parë qendresen e Prekës dhe trimave të tij që e shoqëronin njeni nga të Komisionit tha: – “Zotni Cali, për pak çaste Komisioni don me bisedue mes vedi.” Ata u larguan në nji anë dhe nuk qëndruan shumë. Meqenëse i kuptuan intrigat e përfaqësuesve malazez-jugosllavë, vendimin e morën shpejt. Kur u kthyen njeni prej delegatëve iu drejtue Prenkës, duke i folur: -“Zotni Cali, Komisioni vendosi që ju bashkë me shokët që ju shoqërojnë t’i prini Komisionit, duke e shkel terrirorin tuej që keni pas me fqinjët.” Gjatë mbrojtjes me urti , inteligjencë , trimëri e atdhedashuri të kufijëve nga grabitqaret malazez , Prekë Calit ju rrezikua edhe jeta nga malazezët e pabesë. Një rast i till tregohet edhe sot nga kelmendasit. Kur perfaqesuesit e Malit të Zi e panë se e humben davanë e kufijëve (me Kelmendin) , dhe “shkaktari” kryesor ishte Prekë Cali , ata tentuan ta vrisnin , duke e qelluar tinzisht me revole. Mirpo nderhyrja me shpejtësi e perkthyesit , bëri të mundur që plumbat të shkojnë në hava e të mos prekin Prekën. Prekë Cali me gjakftohtësi i kthehet e i thotë malazezit që qelloi : “Mos u frikëso, se je në token shqiptare dhe nuk e kemi zakon të presim njeri në besë…”. Gjatë viteve të mbrojtjes të kufijëve Prekë Cali ishte edhe luftëtar me pushkë e prijës i kelmendasve në mbrojtje të trojeve shqiptare nga shovenë malazez , veçanarisht në vitet 1915 dhe luftës së Koplikut me 1920… Emri me vepra e Prekë Calit e mbushur me urti , trimëri dhe atdhedashuri, u bë simbol qëndrese, për malësorët, që e mbështetën dhe e deshtën me gjithë zemër. Për keto Prekë Calit i shkoi “zani” edhe në kralnitë e Europës… Për këtë thuhet se Prekës i ishte dhënë edhe një dokument i firmosur dhe vulosur nga shtatë krajlat e Europës si njeri i paprekshëm nga shtatë krajlnitë. Malësorët thoshin se në gisht Preka ka një mhyrë (unazë) të shtatë krajlave. Me ardhjen në pushtet të monarkistëve me në krye Ahmet Zogun, ai herë mbas here bënte kërkesa dhe protestonte pranë qeverisë për interest e Kelmendit e më Gjërë… Në këtë situatë, përplaset Prekë Cali me Ahmet Zogun, mbasi ishte përkrahës edhe i forcave të opozitës asokohe. Mbas rënies së qeverisë së Fan S. Nolit, qeveria monarkiste selektoi kundërshtarët politikë, dhe Prekën si dhe disa të tjerë, e internuan për 3 vjet në burgun e kalasë së Gjirokastrës. Ahmet Zogu e kuptoi gabimin e internimit ndaj e liroi. Kur e liroi Prekën e priti në rezidencen e tij në Tiranë duke i thënë : “Të internova si kundershtar e po të liroi si atdhetar”. Gjithashtu Ahmet Zogu e bëri Prekën kapiten rezerve dhe i dhuroi revolen me dorezë të bardhë të shkruar A.Zogu I. Lirimi i Prekës, nuk kishte qenë i “rëndomtë”. Qytetarët e Gjirokastrës, në sheshin e qytetit e kishin përcjellur me ngrohtësi e urime. Preka, përmes gazetave, që e kishin intervistuar, falënderonte për së tepërmi qytetarët e Gjirokastrës. Vlenë të cilësohet se kur ishte i internuar Preka në Gjirokastër, kishte ardhur edhe një professor e piktor francez me emrin Marshand , i cili thuhet se i kishte bërë portrete e piktura të tij, që i mori me vehte në Francë… Edhe dreqit të kuq të ardhshëm të Shqiperisë , Enver Hoxhës do ti bente pershtypje i internuari në Gjirokastër, malësori madhështor Prekë Cali… Prekë Cali ishte vazhdimisht kundër pushtuesve të çdo “ngjyre”. Kundër pushtuesve austro-hungarez (disi më “dashamirës”), fashistëve Italian e gjerman.
NË MBROJTJEN E VERMOSHIT E KELMENDIT NGA PROVOKATORËT MALAZEZ -ÇETNIKË
Ndersa në interesë të Kelmendit e Malësisë u angazhua në ruajtjen e qetsisë e rendit , si dhe në mbrojtjen e Vermoshit e Kelmendit nga provokatorët malazez -çetnikë e veçanarisht atyre komunist, që ishin edhe themeluesit e komunizmit në Shqiperi. Mbas largimit të forcave pushtuese gjermane nga Shqiperia Prekë Cali u çon fjalë komunistëve që muaren pushtetin, se është për paqe e bisedime me ta , por me gjuhen e shqiptarit e jo me pushkën e sllavit, armikut shekullor të trojeve shqiptare. Na nuk dona vllavrasje, shkoni ka keni ardh, se s’keni rrugë këtej, e për më tej bisedojmë si vëllau me vëlla në një kohë tjetër të qetë. Komunistet me pushkë e krime e kishin marrë pushtetin , ndaj kerkuan që me Prekë Calin e nacionalistët e tjerë shqiptar të flasin jo me gjuhen e shqiptarit por me pushkën tinzare e kriminale të sllavit. Malësorët duke njohur komunizmin dhe krimet e tij që gjatë luftës nac-çl , kishin organizuar edhe kuvende e beslidhje , në mes vehtes dhe treva të tjera shqiptare si Shkodrën e më gjërë… Një nga këto kuvende është edhe ai i zhvilluar me 13 janar 19145 në Kalcë (Kelmend) kuvend që vendos me qindrua , ndonse fati i kësaj qendrese dihej… Qendresa antikomuniste e Kelmendit ishte e madhe , ndersa luftohej kundër një ushtrie të tërë , për të mos demtuar më shumë Kelmendin Prekë Cali terhiqet dhe strehohet në shpellen e tartashicës , (sot shpella e Prekë Calit), nga ku dorzohet në besë të të pabesëve komunist. Për këtë ai para dorzimit kishte deklaruar: ” Të fuqishmit zakonisht premtojnë shumë e mbajnë pak. Në qoftese kjo ka qenë perherë keshtu me të kuqtë sot asht ma zi …por per hirë të së mirës së Kelmendit e Malesisë edhe dorzohemi në besë …të pabesëve…”. Prekë Calin gjykata komuniste me 2 mars 1945 e dënon me vdekje. Ekzekutimi i këti vendimi do të bëhej me 25 mars 1945, rreth orës 5 të mëngjesit. Trimi atdhetar i Kelmendit Prekë Cali, i lidhur me duart mbrapa të mbërthyer ndër vargoj , u ndodh para brigadës së pushkatimit në Zall të Kirit. Ai nuk u tremb nga vdekja… por mundohej tu jepte zemër djemve të rinj, që po jepnin jetën për të e për Liri. Në momentin, që do ta ekzekutonin piramiden e gjallë të kufijve shqiptar toga e zezë e pushkatimit komunist, i kerkojnë të kthehet me shpinë dhe t’ia mbyllin sytë. Por Prekë Cali, në mënyrë kategorike kundërshton, duke thënë: “ – Nuk shkohet n’Parajsë me shpinë dhe me sy t’mbyllun”, dhe siç ishte duarlidhur, çoi kryet lart, tregoi gjoksin, e zbuluar nga këmisha e grisur e u tha: “Kështu vdes shqiptari”. Para se të rrëzohej, ai trup si një lis vigan , nga plumbat e shqiptarëve të qorruar e marruar nga komunizmi e sllavizmi , u dëgjua zëri i fuqishëm i malësorit të bjeshkëve, që ushtoi si jehona e luginave: « – Rrnoft Shqipnia! Rrnoft populli shqiptar! Heret a vonë Shqipnia do të fitojë». Prekë Cali u pushkatua në zallë të Kirit së bashku me 13 nacionalist e antikomunist të tjerë.
PREK CALI PERBALLË MEHMET SHEHUT
Duke ju afruar fundit të këtij portreti të vogël, para vepres së madhe atdhetare të viganit nacionalist Prekë Cali , mendova të “citoj” momentin domethënëse të perballjes së Prekë Calit pas arrestimit të tij , me kriminelin bolshevik Mehmet Shehu. Kur Mehmeti me hile i thotë: “Ti Prekë po të kishe bashkepunua me ne (komunistet) do ta kishe mbyllur jeten me “kapak ari”. Ndersa Preka pa ju ligeshtuar zemra i ishte pergjigjur me fjalet lapidare: “S’ka çka më duhet jeta nën hijen e trobojnicës (flamurit malazez) , ma mirë me u kalbë në dhe , e historia një ditë ka me na nderue , por ti atëherë Mehmet ke me kenë turpi i saj ,ndersa ne malësoret ndera e saj.”. E vertet keshtu ndodhi… Sot Prekë Cali me bashkëluftëtarët e tij nacionalist e antikomunist edhe të vdekur (e disa edhe pa vorr) janë faqja e bardhë e Malesisë , Shkodres e Shqiptarisë , ndersa ata që instaluan diktaturen komuniste dhe shkaktuan luftën civile (herë të nxehtë e herë të ftohtë) janë marrja , turpi e faqja e zezë e shqiptarisë… Për meritat e mëdha të padiskutueshme (ish) Presidenti i Republikës së Shqipërisë Prof dr. Sali Berisha, më 25 qershor 1993, Prekë Calin e dekoron me dekret nr.569 me medaljen “Martiri i Demokracisë”. Pas këtij dekorimi, po në vitin 1993, u përurua në Vermosh (Kelmend) restaurimi i shtëpisë-kullë të Prekë Calit, ku në këtë cermoni nderuese e perkujtuese do të merrnin pjesë, qindra banorë vendas e më gjërë, autoritete politike e shtetrore të asaje kohe , si dhe do të merrte pjesë e pershendeste edhe ambasadori i Shteteve të Bashkuara të Amerikës z.Rajerson. Nderkohë në Shkodër, (më vonë) i është ngritur edhe një shtatore madhështore… Ndersa gjatë një veprimtarie në përkujtim të 110 vjetorit të ngritjes së flamurit kombëtar në Deçiç dhe Kuvendit të Greçes (shtator 2021), Presidenti i Shqipërisë, Z.Ilir Meta e nderoi me dekoratën më të lartë “NDERI I KOMBIT” prijësin dhe luftëtarin popullor të Kelmendit, Prek Cali. Vlenë të cilësohet se Prekë Calit ju thuren mjaftë këngë nga populli…, dje me zë të ulët , ndërsa sot me zë të lartë deri në qiell. “Gjithmon stuhitë , shterngatat e moti i ligë , godasin lisat e jo fijet e barit”. Prekë Cali ishte nga ata lisa vigan të Kelmendit , Malësisë e Shqiptarisë , i cili do të bëhej piramida e gjallë e kufijëve të Kelmendit e Shqiperisë, por edhe e mbrojtjes të të drejtave , të lirisë e trashigimisë më të vlefshme të autoktonisë dhe atdhedashurisë. Ah… sikur të kishte pasur shumë Prekë Cala Shqiperia , nuk do të ishte kaq e zvogluar dhe rrudhur nga fqinjët, edhe pse me bekimin e Europës Plakë. Nderim të pëjetshëm Prekë Calit dhe të gjithë atyre që dhanë jetën për shqiptari të kulluet, si loti i dhimbjes së nënave e motrave shqiptare kur humbnin bijët e vëllezrit e tyre , në luftë për mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare dhe një Shqipëri të lirë e të pavarur.
REFERENCAT:
1.Ndue Bacaj, Kryekryengritja e Malësisë së Madhe kundër perandorisë Turke-osmane 1911, (botim i dytë), fq.88, Fiorentia-Shkodër 2018. 2.Ndue Bacaj, po aty, fq.89-90. 3.At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malësisë ,fq.62, Romë 1991. 4.Hamdi Bushati ,Shkodra dhe Motet ,v.I , fq.413-431 ,Shkodër 1998. 5.Hysni Myzyri , Ded Gjon Luli –patriot dhe luftëtar i shquar i Rilindjes sonë , gaz. “Zeri i popullit” dt. 23.9.1975. 6.Romeo Gurakuqi, Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës 1911, fq.86-88, Phoenix;Shkodër 2002. 7.Akte të Rilindjes Kombetare Shqiptare… Tiranë 1978. 8.Kristaq Prifti , Lidhja Shqiptare e Pejës , fq.221, Tiranë 2002. 9.Shtjefen Gjeçovi ,Fondi “Bernardin Palaj” ,dosja 4/1 dhe 15 AQH, R.Shqiperisë. 10.Edwin Jacques ,Shqiptaret-Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme , fq.352, botim 1995. 11.At Gjon Karma “Kerkime në malet tona [të veriut] ,fq.197. 12.Fritz Radovani “Dedë Gjon Luli” ,fq.27. 13.Pandi Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gazeta “Luftëtari” , dt.25 shtator 1980. 14.Frrok Çupi, ZP, Asht ah nuk asht shelg me u perkul shqiptari ,dt.3 tetor 1979. 15.Stefanaq Pollo “Gjurmë të historisë së Shqiperisë”,fq.282 ,botim i A.K.Sh. ,Tiranë 1990.16.Pal Doçi , “Dedë Gjon Luli “ ,Tiranë 2003. 17.Ketë ma ka treguar Marash Vatë Shabi në mars të vitit 2010. 18.At Justin Rrota , Ditet e mbrame të Turqisë në Shkoder, ase rrethimi i qytetit 1912-1913 ,botim II ,botime franceskane , Shkoder , 2010 ,fq.28-31. 19.Hortense von Zambaur , Rrethimi i Shkodres 10 tetor 1912 -22 prill 1913, fq. 138, “Camaj-Pipa”, Shkoder 2006. 20.Pandi Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gaz. Luftëtari ,dt.25 shtator 1980.21.Fritz Radovani ,veper e cituar ,fq.38. 22.At Gjergj Fishta-ligjeratë Për një monument të Dedë Gjo’Lulit, ”Antologji Shqipe”, bleni I ,shtëpia botuese “Kristo Luarasi” botua nga Filip Fishta , Tiranë 1935. 23. Ndue Bacaj, po aty,fq.104. 24.Zekeria Cana ,fjala e tij e mbajtur në shtator 2005 ,kur u inagurua shtepia muze e Dedë Gjon Lulit.

DOKTORANTJA ORNELLA DAROVA I BASHKOHET VATRËS

by

Dielli/


Festa e Flamurit Kombëtar dhe e 109 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë në Vatër solli një shqiptare të suksesshme e patriote të flaktë që zgjodhi këtë festëtë shënuar për tu bërë pjesë e Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra. Ornella Darova, doktorante pranë Universitetit të Pennsylvanias, konsulente për Bankën Botërore për rritjen e firmave në Ballkanin Perëndimor, dhe konsulente për OECD mbi çeshtjet e rregullimit dhe konkurrencës në ekonomi, nga sot do të japë kontributin e saj në Federatën Vatra. Ajo u shpreh shumë e emocionuar për ardhjen për herë të parë në Vatër në këtë ditë të shënuar kombëtare dhe mbi të gjitha për krenarinë dhe historinë e jashtëzakonshme që të jep roli dhe ekzistenca e Vatrës më shumë se një shekull jetëgjatësi. Ornella është e angazhuar me Shoqatën e Studentëve Shqiptarë në Philadelphia ku zhvillojnë aktivitete patriotike, kulturore dhe studimore duke qenë një oaz patriotik që u vjen në ndihmë për integrim të gjithë studentëve shqiptarë në Philadelpia. Ornella Darova ftoi edhe studentët dhe kërkues të tjerë shkencorë që të bëhen pjesë e Vatrës dhe të kontribuojnë në dobi të çështjes kombëtare.

ROLI DHE KONTRIBUTI I AQIF PASHË BIÇAKÇIUT NË SHPALLJEN E PAVARËSISË SË SHQIPËRISË DHE NË MBËSHTETJEN E QEVERISË SË VLORËS

by

Processed with VSCO with fp4 preset

Prof.Dr. Hysen Kordha

Prof.asoc.dr. Rudina Mita

Aqif pashë Biçakçiu apo siç njihet ndryshe Aqif pashë Elbasani ishte ndër personalitetet elbasanase më në zë të kohës në, të cilën ai jetoi, punoi dhe kontribuoi, në të mirë të trevës së Elbasanit, Shqipërisë dhe shqiptarëve. Historianët dhe studiuesit me të drejtë mund t`i përmbledhin vlerësimet ndaj këtij personaliteti me fjalët, atdhetar i ndershëm e patriot dhe njeri me shpirt të madh, i cili nuk kurseu as pasurinë e tij për çështjen kombëtare shqiptare. Aqifi rridhte nga një familje e pasur por e pakursyer në shërbimet që i dha atdheut dhe popullit shqiptar. Në një mjedis të tillë patriotik dhe atdhetar u rrit dhe u brymos Aqifi, i cili në të gjithë jetën dhe veprimtarinë e tij politike ishte shumë i lidhur me fatet e vendit e të Kombit të vet dhe me vullnet të papërkulur për t`i mbrojtur ato si gjënë më të shenjtë e të shtrenjtë. Përvoja e gjatë dhe e madhe në jetën politike e shoqërore shqiptare demostroi dhe forcoi tek ai patundshmërinë në qëndrimet e tij ndaj idesë kombëtare. Pa e ekzagjeruar mund të shprehemi se Aqif pashë Elbasani ishte një lider politik. Një lider, i cili u konturua falë punës, këmbënguljes, frymës së shqiptarisë, e atdhedashurisë. Një lider, i cili demonstroi pjesmarrje të pandërprerë në lëvizjet për liri, pavarësi, çlirim dhe formimin e Shtetit shqiptar. Tek ai spikatën ndjeshëm në mjaft momente të vështira qëndrimi dhe roli i luajtur si në formatin e udhëheqësit dhe drejtuesit ashtu dhe në atë të bashkëpunëtorit pa kushte në emër të kauza të mëdha kombëtare. Gëzonte besimin e banorëve të Elbasanit e më gjërë dhe në sajë të tyre besimi i rritej edhe më tej, po kështu dhe rëndësia dhe pesha e një përkrahje të tillë.AQIF PASHË ELBASANI PERSONALITET ME PESHË NDËR SHQIPTARËT NË BALLKAN E EUROPËNë fillim të shekullit XX Aqif pashë Elbasani si një ndër personalitetet më të njohura në mjedisin politik e shoqëror në vend por dhe me autoritet e peshë ndër shqiptarët në Ballkan e Europë, u pozicionua ndjeshëm dhe qartë në elitën politike shqiptare pro indipendencës së Shqipërisë. Ky qëndrim i tij kishte rëndësi të madhe në ato momente të vështira, pasi fjala e tij zinte vend e peshonte në çdo mjedis. Çdo gjykim apo mendim i shprehur prej tij dëgjohej me shpresë e besim nga populli, ngjallte optimizëm dhe respekt tek dëgjuesit, vlerësohej nga miqtë dhe armiqtë e tij, e të kombit tonë. Gjatë kësaj periudhe ai kishte demonstruar një pjesëmarrje aktive dhe të gjithanëshme në tërë veprimtaritë kulturore e arsimore, politike e ushtarake të ndërmara në kuadrin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Kulmimi i rolit dhe kontributit të tij, u shfaq në prag të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë.Me ardhjen e Ismail Qemalit në Durrës në nëntorin e vitit 1912, ai nisi përpjekjet për garantimin e urave të lidhjeve dhe vijushmërisë së përpjekjeve mes atdhetarësh e personalitetesh të njohura në vend, të cilët kishin shprehur gadishmërinë për të finalizuar rrugën e përbashkët drej pavarësisë së Shqipërisë, si qëllimi më sublim i gjithë shqiptarisë. Nga Durrësi Ismail Qemali nisi dërgimin e telegrameve këtyre personaliteteve me besimin e patundur në mbështetjen që do t`i jepnin në organizimin e Kuvendit të Vlorës. Një telegram iu dërgua nga Durrësi më 22 nëntor dhe përfaqësuesve të parisë elbasanase: Aqif pashë Elbasanit, Shefqet Vërlacit si dhe Irfan Ohrit, me anë të, të cilit iu kërkonte që ta njoftonin nëse kishin mbërritur në Elbasan delegatët e Dibrës dhe se “kur do të niseshin për në Vlorë”. Kërkesa e Ismail Qemalit mbështetej në nevojat që diktonte koha qoftë lidhur me garantimin e përpjekjeve të trevave për ta mbështetur ashtu dhe në kontributin e tyre në organizimin e punës për mbledhjen e Kuvendit të Vlorës. Organizimi dhe mbështetja për të në këto momente ishte e lidhur ngushtësisht me qëllimin e shpallur dhe shihej si forma më e duhur për përballimin me çdo kusht e me çdo çmim të rreziqeve që kërcënonin tërësinë territoriale dhe popullin shqiptar. “Sa i madh që asht rreziku i sotshëm,-theksonte në telegramin e tij Ismail Qemali,-aq rëndësi të madhe kanë edhe veprimet që do t`i bajë ballë”. Këtij qëllimi do i shërbente edhe mbajtja e Kuvendit të Vlorës. Pas mbledhjes së tij dhe mbi bazën e vendimeve që do të merreshin në të do të përcaktoheshin masat e veprimet e nevojshme në interes kombëtar. Sipas qëllimit të mbledhjes “…do të përcaktoheshin masa të jashtëzakonshme e do të jepej vendimi i prerë…” dhe ky do të ishte momenti për të cilin, Ismail Qemali kërkonte prezencën, mendimin dhe mbështetjen e personaliteteve të njohura dhe me autoritet në vend. ISMAIL QEMALI MBËSHTETET TE AQIF PASHA DHE SHEFQET VËRLACIIshin këto arsyet për, të cilën ai ishte këmbëngulës që në këtë mbledhje të ishin të pranishëm dhe personalitetet elbasanase Aqif Pasha dhe Shefqet Vërlaci. Është i njohur fakti që të dy këto personalitete të trevës së Elbasanit ishin shumë të njohur, me shumë autoritet dhe me shumë peshë jo vetëm në trevën nga vinin por në shkallë kombëtare e më gjërë. Po kështu është dhe i njohur fakti që të dy personalitetet i ndanin mes tyre shumë mendime, qëndrime dhe interesa. Aqif Pasha ashtu si dhe Shefqet Vërlaci vinin nga dyer të mëdha dhe mjaft të pasura, pra rridhnin nga e njëjta shtresë shoqërore. Njëri njihej si Bej (Shefqet Beu) dhe tjetri si Pashë (Aqif Pasha). Të dy kishin lidhje mes tyre ishin baxhanakë. Në mendime, qëndrime dhe interesa Aqif Pasha ishte i hapur dhe i deklaruar tërësisht si individ me taban kombëtar, ku mbi gjithçka e në çdo rrethanë primare kishte vendin, kombin, atdheun dhe vatrën. Shefqet beu apo Vërlaci ishte një personalitet që kishte mjaft ndikim në trevën e Elbasanit, ndikim i mbetur jo vetëm nga fuqia pasurore tepër e madhe që dispononte, por edhe nga shërbimet që i kishte bërë vendit apo trevës deri në atë kohë. Nëse do të peshonin punën, kontributin dhe veprën e këtyre personaliteteve ana e peshores do të anonte shumë më tepër në anën e Aqif Pashës. Peshorja e historisë ishte në anën e tij, pasi e kishte anuar atë në sajë të shërbimeve e veprave në interes të thellë kombëtar, duke dhënë shumë e duke mos kërkuar asnjëherë shpërblim, duke qenë i disponueshëm fizikisht, shpirtërisht dhe financiarisht për atë që i dhimbte më shumë, e për të cilin sakrifikoi pafundësisht, për atdheun e tij Shqipërinë, vatrën e të gjithë shqiptarëve. Prandaj Ismail Qemali e vlerësonte dhe e cilësonte të domosdoshme prezencën e Aqif Pashës në Vlorë në organizimin e Kuvendit dhe aktit politik që do të shpallej në të. Historinë e rilindjes së shtetit shqiptar e të Shqipërisë do ta shkruanin bijtë e saj atdhetarë e patriotë, përfaqësues të denjë të shqiptarëve dhe trevave që përfaqësonin. Lidhur me përfaqësimin e dy personaliteteve elbasanase Ismail Qemali ndër të tjera shprehej se: “E gjindmja e Shkëlqesisë së tij Aqif Pashës dhe e Shefqet Vërlacit asht e domosdoshme edhe për këtë nuk mund të mendohet as ndonjë shkak e arsye ndalimi”. Nëpërmjet këtij telegrami Ismail Qemali i drejtohej edhe personaliteteve të tjerë të njohur shqiptarë, duke i rreshtuar emrat e tyre si domosdoshmëri, por emrin e Aqif Pashës e rendiste ndër të parët. Arsyet që e diktonin një vlerësim dhe konsideratë të tillë për këtë personalitet nuk ishin të rastësishme. Ismail Qemali dinte të vlerësonte dhe të kërkonte përfaqësim e personaliteteve të njohura në vend, në Kuvendin e Vlorës, pasi ai ishte një njohës i mirë i situatës politike, dhe sidomos i realitetit politik shqiptar. Ismail Qemali njihte edhe rolin dhe kontributin e personaliteteve shqiptare në ngjarjet e dhjetëvjeçarit të parë të shek XX e sidomos përpjekjet e tyre në Lëvizjen Kombëtare. Nuk ishte i rastësishëm fakti që Ismail Qemali iu drejtua që në fillim Aqif Pashës për ndihmë e mbështetje, pasi tek ai prej kohësh ishte krijuar bindja në vlerat dhe rolin e Aqif Pashës, prandaj i kërkoi domosdoshmërisht prezencën e tij në mbledhjem e madhe kombëtare. Ai nuk mund ta përligjte me asnjë mënyrë mosprezencën e përfaqësuesve elbasanas në mbledhjen në, të cilën do të vendosej për fatin e kombit shqiptar, duke iu drejtuar atyre se ishte i “shtrënguar nga nevoja e punës dhe ishte i shtytur nga nevoja patriotike”, të cilat e nxitnin që “t`u lutej të urdhëronin patjetër të dy dhe për këtë ai priste përgjigje”.ELBASANI “EMNOI PËRFAQËSUES TË VET NË KUVENDIN E VLORËS: MITHAT BEJ FRASHËRIN, SHEFQET DAIUN E LEF NOSIN DHE PËR PEQININ DERVISH BEJ BICAKUNTreva e Elbasanit, elbasanasit dhe paria e saj u tregua e gatshme lidhur me një ftesë të tillë në interes kombëtar, dhe këtë e dëshmojnë edhe dokumentet e kohës sipas, të cilave theksohej se Elbasani “emnoi përfaqësues të vet në Kuvendin e Vlorës Mithat bej Frashërin, Shefqet Daiun e Lef Nosin dhe për Peqinin Dervish bej Bicakun”. Përfaqësuesit u nisën për në Vlorë në 23 nëntor të vitit 1912, ndërsa përfaqësuesi i Peqinit u nis në datë 26 nëntor. Elbasani e ngriti Flamurin Kombëtar, simbolin e Kombit dhe të Shtetit shqiptar më 25 nëntor 1912 duke e bërë fakt të kryer mëvetësinë në këtë qytet. Lidhur me këtë akt u vunë në dijeni edhe përfaqësuesit e Elbasanit në Vlorë. Po cilat ishin momentet nxitëse që diktuan shpejtimin e një akti të tillë në qytetin e Elbasanit?Mbështetur në dokumentet e kohës informohej se më datë 24 nëntor 1912 qarkullonte fjala se ushtria serbe ishin afruar “… 4 orë larg Elbasanit” duke përparuar në drejtim të tij. Situata e krijuar nga këto përparime paraqitej kërcënuese jo vetëm për trevën e Elbasanit, por dhe në shkallë vendi. Të gjendur në këto rrethana nga ana e parisë dhe elitës politike vendase në rend të ditës synohej të ndërmerreshin veprime të shpejta dhe në interes lokal e kombëtar. Në lidhje me një situatë të tillë dhe detyrat që qëndronin përpara shqiptarëve patriotë është shprehur dhe Profesor Arben Puto, i cili ndër të tjera në lidhje me të shprehet se: “çoroditja fillestare e shkaktuar nga përparimi i shpejtë i trupave armike” ia lë vendin një lëvizje të gjërë për Shpalljen e pavarësisë. Në qendrat kryesore patriotët vendas përpiqeshin t`i vinin trupat e okupacionit përpara faktit të kryer, duke ngritur Flamurin kombëtar dhe duke zgjedhur delegatët që do të mblidheshin në një Kuvend Kombëtar për të vendosur mbi të ardhmen e vendit”.Qëllimi dhe qëndrimi i momentit në, të cilin ndodhej Shqipëria diktonte dhe masat që duhet të merreshin për të frenuar me çdo kusht inkursionin dhe përparimine mëtejshëm serb në brendësi të tokës shqiptare. Lidhur pashmangshmërisht pas këtij qëllimi u shpreh dhe paria e Elbasanit, patriotët, intelektualët, të bashkuar, pa dallim besimi, mysliman e të krishterë, për të sakrifikuar çdo gjë në emër të shpëtimit të vendin. Mënyrat e reagimit kishin një qëllim të përbashkët indipendencën e vendit, gjë e cila u mbështet fuqishëm edhe nëvullnetin e banorëve të trevave, nëpërmjet mbështesjes dhe renditjes krah elitës politike në këto momente të vështira jetësore për kombin dhe vendin. Reagimet u pasuan me ndërmarrjen e aktit politik, vullnetit të trevave për t`iu bashkangjitur qëllimit final në shpalljen e pavarësisë në Kuvendin e Vlorës. NGRITJA E FLAMURIN KOMBËTAR NË ELBASANE sensibilizuar me situatën, dhe e shprehur hapur në qëndrimin e saj pro pavarësisë së Shqipërisë, diktuar dhe nga rrethanat e përparimit të trupave serbe drejt Elbasanit, paria e këtij qyteti e unifikuar në qëndrim u shpreh e gatshme, në emër të popullit që përfaqësonte për të shprehur vullnetin e tij politik. Ku vullnet u shpall hapur më 25 nëntor 1912, rreth orës 1 e 25 minuta me ngritjen e Flamurin kombëtar në Elbasan, duke nënshkuar aktin e mëvehtësisë së Elbasanit dhe duke pranuar pavarësinë e Shqipërisë. Ky vullnet u pasqyrua edhe në telegramin nëpërmjet të cilit paria informoi jo vetëm përfaqësuesit e Elbasanit në Vlorë, por edhe vetë Ismail Qemalin. Në të ndër të tjera njoftohej edhe në lidhje me hapat e ndërmarrë për të përballuar situatën e vështirë në, të cilën ndodheshin nga përparimi i ushtrisë serbe. Personalitetet që nënshkruan telegramin ishin përfaqëses të trevës pa dallim feje, pasurije, por ishin të unifikuar në qëndrimin e tyre për të njejtin qëllim, gjë të cilën e kryen në emër të populit të Elbasanit.I pari që kishte nënshkruar telegramin ishte Aqif Pasha dhe të tjerët sipas renditjes në dokument paraqiten si më poshtë: Haxhi Hafiz, Sulejman Kungulli, zëvendës i Mitropolisë Papa Dhimitër Dhimitruka, Shefqet Vërlaci, Hasan bej Biçakçiu, Abdullah bej Tirana, Fuat Bej, Kahreman Beu, Servet bej Zylfi, Ismail Bej, Xheladin Beu, Ali Agjah Beu, Adil Beu, Maliq Beu, Riza Beu, Demir Bej, Sulçe Bej, Refik Myftiu, Sheh Mahmud Guma, Sheh Xhaferr Pasmaqja, Sheh Hysen Sulova, Kryetari i Bashkisë Ruzhdi Alush Saraçi, Papa Beniamin Deliana, Beniamin Nosi, Taqi Buda, Kolë Papajani, Lazër Papajani, Serafin Jorgaqi, Haxhi Nikolla Jorgaqi, Mihal Prifti, Dhimitër Paparisto, Emin Haxhiademi-Shijaku, Rrapush Demeti, Mahmut Hakani, Hysein Dakli, Jusuf bej Taushani, Hasan Çifte, Ymer Peni, Hysejn Hastopalli, Demir Zaloshnja.ELBASANI ISHTE QYTETI I PARË NË SHQIPËRINË LONDINEZE QË SHPALLI PAVARËSINË Në lidhje me aktin e shpallur u dërguan telegrame të shumtë urimi nga të katër anët e vendit. Elbasani ishte qyteti i parë në Shqipërinë londineze (Shqipëria sipas kufijve të përcaktuar nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër), që shpalli pavarësinë dhe shprehu vullnetin e tij politik në mbështetje të Kuvendit të Vlorës. Në një telegram urimi që i dërgohej Pretorit t’Elbasanit (drejtuesit të administratës së Elbasanit) Aqif Pashës nga Pandeli Cale, Luigj Gurakuqi dhe Lef Nosi i “…shpreheshin urimet më të sinqerta për ditën e bardhë të ngritjes së flamurit në Vlorë…”. Edhe krahina e Gramshit do ta mbështeste pa rezerva e fuqishëm qeverinë e Vlorës në luftë kundër pushtuesve. Akti politik i shpallur në Elbasan u pasua më 27 nëntor, edhe nga Peqini dhe qytete të tjerë në vend. Situata entuziaste që shkaktoi shpallja e indipendencës në Peqin, është përshkruar me tone patetike edhe në një telegram që i dërgohej Ismail Qemalit dhe përfaqësuesve të Kombit shqiptar në Vlorë, në të cilën ndër të tjera citohej se: “Ju bajmë me ditë se mbramë më 6 ora e natës, me dëshirën e të gjithë popullit, nënprefektura e Peqinit, shpalli independencën n’emën të Shqipniës. Flamuri Kombëtar, u ngrit nëpër ndërtesat zyrtare edhe po merremi me emnimin e nënpunësve”. Ashtu siç mund të kuptohej Aqif Pasha nuk mori pjesë në Kuvendin e Vlorës, pavarësisht dëshirës së zjarrtë dhe këmbënguljes së Ismail Qemalit. Arsyet që diktuan mosprezencën e tij në Vlorë ishin disa: sipas gjykimit tonë mendojmë se prezenca e tij ishte më e domosdoshme në Elbasan sesa në Vlorë. Kjo për arsyen e thjeshtë, por madhore, e cila ishte primare për këtë personalitet, përballimin e situatës së rëndë të krijuar nga vërshimi i ushtrisë serbe drejt Elbasanit duke u vendosur në krye të drejtimit dhe organizimit të qëndresës së popullit për t`i bërë ballë situatës kërcënuese të zbarkimit të serbëve në këtë trevë. Kjo u shfaq dukshëm që në hapat e para pas marrjes së informacionit mbi këtë vërshim, duke marrë masat e nevojshme si dhe nëpërmjet ngritjes së një komisioni të posaçëm, me statusin e një përfaqësie të trevës së Elbasanit. Përfaqësues të tij shkuan pranë komandës serbe duke i demonstruar dhe duke i vënë ato përpara një fakti të kryer, atij të shpalljes së pavarësisë dhe ngritjes së Flamurit Kombëtar në Elbasan. Aqifi ishte i bindur se nëpërmjet qëndrimit të tij në Elbasan ai i shërbente më mirë trevës së Elbasanit, gjendej aty ku rreziku ishte dhe më i madh, si dhe mbante në kontakt dhe të informuar përfaqësuesit elbasanas, përfaqësuesit shqiptarë në Vlorë dhe sidomos Ismail Qemalin në lidhje me situatën. Ai u vu në krye të situatës duke organizuar qëndresën dhe rezistencën e elbasanasve në emër të një vendi të pavarur dhe të një qeverie me taban kombëtar shqiptar.

MENDIMI USHTARAK I ISMAIL QEMALIT PËR FORCAT E ARMATOSURA

by

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj

(Mjeshtër I Madh)

STRATEGJIA E PARË, MBROJTJA E VENDIT NGA COPËTIMI

Për të krijuar Forcat e Armatosur, në rrethanat e atëhershme, Qeverisë së Përkohshme të Vlorës dhe Ismail Qemalit i duhej një strategji. Strategjia ishte e thjeshtë. Siç del nga dokumentacioni i kohës, i Qeverisë së Vlorës, sipas kësaj strategjie, fillimisht, në fazën e parë synonte mbrojtjen e vendit nga copëtimi. Në planin e brendshëm vendi vuante e përjetonte vështirësi të rënda ekonomike, shoqërore, politiko-ushtarake, si dhe të pasigurisë publike, që ishin rrjedhojë e mungesës së shtetit me institucionet e tij. Në këto rrethana vendit dhe popullit shqiptar i duhej të mbrohej për të mbijetuar ndaj lakmisë dhe pushtimit të shteteve fqinje, por dhe për të vendosur rregullin, qetësinë e rendin mbi anarkinë dhe mungesat e shumta. Shtetit të ri i duhej të krijonte institucionet e tij, midis të cilave dhe Forcat e Armatosura. Qeveria mori masa për të mbrojtur vendin me ato pak forca që kishte në dispozicion. Ismail Qemali urdhëroi të krijohej një forcë e vogël e armatosur, e cila mori për detyrë të mbronte bregdetin e Vlorës dhe të mbyllte drejtimin Himarë-Vlorë, duke u vendosur në Qafën e Llogorasë.Forcat e Armatosura dhe Ushtria Shqiptare duhej të krijoheshin sa më shpejt që të ishte e mundur. Për këtë qëllim do shfrytëzoheshin pjesët e efektivave dhe të strukturave ekzistuese ushtarake ende në përbërje të njësive ushtarake turke që vepronin në Shqipëri, ende në atë kohë. Ishte e kuptueshme se këto forca do bazoheshin tek ushtarakët me origjinë shqiptare të çdo krahine. Shumica e tyre bënin pjesë në strukturat rezerviste dhe aktive. Pjesa tjetër, ajo e angazhuar në luftime, ishin vullnetarë popullorë të krahinave të ndryshme shqiptare. Ndërkohë nevoja e ngutshme për të krijuar një forcë të organizuar ushtarakisht e detyroi Qeverinë e Vlorës të hynte fillimisht në bisedime me komandën e ushtrisë turke në Berat, me qëllim që të siguronte armë për forcat shqiptare. Kjo strategji dallohet qartë në letrën që Ismail Qemali i dërgonte prefektit të Beratit, më 9 dhjetor 1912, ku i shkruan: “…Qëllimi ynë kryesor është si ta shpëtojmë atdheun nga kthetrat e armikut, të ruajmë nga rreziku i shfarosjes tepricat e ushtrisë dhe ta forcojmë atë për t’u përleshur me armikun. Kjo është për ne një çështje jetësore, njëkohësisht një detyrë e shenjtë për shefat e armatave …” dhe më poshtë vazhdon: “… merrni masat që t’u sigurohen ushtarakëve nevojat në këtë kohë krize dhe të mbahet qetësia”. Kjo ishte një detyrë e vështirë, po të kihet parasysh shthurja e përgjithshme e ushtrisë turke dhe sidomos fakti që, pas shpalljes së Pavarësisë, ushtarët shqiptarë që shërbenin në ushtrinë turke e konsideronin të huaj vazhdimin e shërbimit nën flamurin e Turqisë. Ata filluan të dezertonin në masë nga radhët e ushtrisë turke, sidomos nga divizioni i Janinës, për t’a mbrojtur atë nga pushtimi grek.Strategjia për krijimin e Forcave të Armatosura nisi të vihej në zbatim menjëherë me krijimin e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës dhe me formimin e dikasterit të Luftës (Mbrojtjes). Kuvendi Kombëtar i Vlorës në mbledhjen e tij të parë, më 4 dhjetor 1912, zgjodhi “Grupin ekzekutiv të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës”, të cilin edhe e ligjëroi, duke e dekretuar dhe duke e bërë të njohur për tërë vendin. Në përbërje të kësaj Qeveria përfshihej edhe një dikaster mjaft i rëndësishëm, ai me emërtimin Ministria e Luftës (e Mbrojtjes), i cili ishte edhe hallka kryesore organizative dhe drejtuese e Forcave të Armatosura Shqiptare. Ky vendim bëhej i njohur në aktin e kohës të Kuvendit, ku shkruhej: “Në përbërje të këtij grupi bënte pjesë edhe dikasteri i rëndësishëm i Luftës (i Mbrojtjes Kombëtare) i kryesuar nga Mehmet Pashë Dërralla (Tetova)”, gjeneral karriere dhe komandant i shquar i kryengritjeve shqiptare të viteve 1909-911. Ky dikaster, në bashkëpunim me dikasterin e Punëve të Brendshme, morën masa për mbrojtjen e trojeve shqiptare, ruajtjen e rendit brenda vendit dhe për këtë nisën punën për të organizuar strukturat përbërëse të Forcave të Armatosura shqiptare. Sipas vizionit, strategjisë dhe skemës së përpunuar nga drejtuesit dhe shtabet ushtarake të dikastereve të mësipërme, krijimi dhe organizimi i forcave u krye në dy faza.

INSTITUCIONET E PARA TË FORCAVE TË ARMATOSURA

Në fillim u formua dhe u organizua Ministria e Luftës, Shtabi Madhor dhe Ministria e Punëve të Brendshme me strukturat më të mundshme ushtarake si ato vullnetare, rezerviste dhe xhandarmëria e policia, në periudhën relativisht të shkurtër nga nëntori 1912 deri në qershor 1913. Faza tjetër filloi në fillim të qershorit 1913 dhe vijoi deri më 22 janar 1914, kur Qeveria e Përkohshme e Vlorës pushoi së vepruari dhe u largua nga skena politike shqiptare. Në fazën e dytë u formua Zyra e Shtabit Madhor dhe u riorganizua struktura e Xhandarmërisë. Po në këtë kohë nisi edhe organizimi i forcave aktive. Pra, vetë përshkallëzimi i organizimit të Forcave të Armatosura, të organizmave drejtuese dhe strukturave përbërëse të tyre, dëshmon për një njohje të thellë të gjendjes reale të mundësive ushtarake të Shqipërisë së asaj kohe. Siç u theksua më lart, së pari, në fazën e parë në përbërje të Forcave të Armatosura u përfshinë forcat rezerviste me origjinë shqiptare, që përbëheshin në masë nga ushtarakë të moshës 40-60 vjeç, të cilët thirreshin me terminologjinë ushtarake turke “redifë” ose “muhtafizë”. Formacionet rezerviste ishin reparte të rregullta, të pajisura me armatime e municione të lehta, të veshur me uniforma ushtarake të ushtrisë së rregullt, kur thirreshin në luftë. Këto reparte ishin të organizuara, të disiplinuara dhe, ç’është më kryesorja, më të përgatitur ushtarakisht, pasi ishin stërvitur sipas normave dhe kërkesave klasike ushtarake. Ata njihnin dhe dinin të zbatonin gjatë gjithë veprimtarive luftarake taktikën e luftës me front të rregullt. Këto ishin formacione me bazë batalioni, që vepronin atë kohë në disa krahina të vendit, në Skrapar, Berat, Vlorë, Tepelenë, Delvinë etj., por edhe në Shqipërinë e Mesme e të Veriut, ku u përdorën me mjaft efekti. Forcat rezerviste përbënin një masë të konsiderueshme të Ushtrisë Shqiptare.Struktura tjetër përbërëse, edhe kjo masive, ishin forcat vullnetare, të cilat në fillimet e Qeverisë së Vlorës ishin mjaft aktive. Ato ishin të organizuara në formacione të thjeshta, tradicionale, në bazë çetash të fshatrave ose të lagjeve të qytetit, me një prijës të njohur në krye dhe vepronin sipas taktikës tradicionale. Deri në qershor 1913 numri i tyre u rrit mjaft. Strukturë parësore e Forcave të Armatosura shqiptare ishte Xhandarmëria. Ajo nisi të krijohej qysh në fillimet e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës dhe u shtri deri në maj 1913. Kjo strukturë u vlerësua me shumë seriozitet nga Qeveria dhe Ministria e Luftës si dhe ajo e Brendshme, sepse ishte një forcë që merrej kryesisht me sigurimin e rendit dhe të qetësisë së brendshme, por edhe me mbrojtjen e vendit, krahas trukturave të tjera ushtarake. Dokumentet e Qeverisë së Vlorës dëshmojnë se të gjitha përpjekjet e bëra nga organet e saj dhe ministritë përkatëse, çuan në organizimin e një force që, deri nga fillimi i qershorit 1913, u shtri në mjaft zona ku njihej pushteti i kësaj qeverie. Madje, për organizimin e saj dhe të policisë e të drejtësisë të Qeverisë së Vlorës, u krijuan edhe disa komisione përkatëse. Sidoqoftë organizimi më cilësor i kësaj force do të niste pas qershorit 1913. Mbi përpjekjet e Qeverisë së Vlorës për organizimin e Forcave të Armatosura mund të formohet një ide jo vetëm nga dokumentacioni vendas, por edhe nga një raport që i dërgonte Vjenës konsulli i Austro-Hungarisë pranë Qeverisë së Vlorës, Lejhanec, i cili ndiqte nga afër veprimtarinë e kësaj Qeverie.Lidhur me këtë ai raportonte: “…. kohët e fundit Qeveria e Përkohshme është marrë me çështje organizative edhe po bën emërime të shumta sidomos në fushën e administratës së brendshme…”. Ministria e Luftës ose e Mbrojtjes Kombëtare, e cila, së bashku me pjesët përbërëse të saj, do të kryente edhe detyrën e Komandës së Përgjithshme të Fuqive të Armatosura, përbënte hallkën më të lartë organizuese e drejtuese të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare. Kjo ministri përbëhej nga “…zyra e Shtatit Madhnuer (Shtabit Madhor), zyrën qarkore, zyrën herrtare (logjistika) dhe zyrën shëndetësore …”.

FORMIMI I SHTABIT MADHOR APO SHTATI MADHNUER

Dikasteri i Luftës përgatiti dhe përpunoi konceptin dhe platformën e organizimit të ushtrisë dhe të strukturave përbërëse të saj në përputhje me gjendjen që ishte krijuar në Shqipëri. Struktura e saj ishte sanksionuar dhe përmbledhur në një rregullore shumë të vogël, e emërtuar “Rregullorja për organizimin e përkohshëm të Ministrisë së Luftës”, e cila u hartua më 22 prill 1913. Ajo ishte shumë e shkurtër, e përbërë nga 7 pika, dhe ishte e shkruar vetëm në një faqe. Në rregullore shkruhej se deri në daljen e rregulloreve të reja ushtarake do të funksiononin rregulloret ekzistuese të ushtrisë turke. Qeveria udhëzoi Ministrinë e Luftës që për organizimin e një ushtrie të rregullt shqiptare të shikohej përvoja e ushtrive evropiane, që vërtetonte edhe njëherë vizionin e qartë mbi krijimin e saj dhe se ishte e interesuar për krijimin e një ushtrie të kohës. Në fazën pasuese, e cila nisi në qershor dhe vijoi deri nga dhjetori i vitit 1913, sipas strategjisë së I. Qemalit dhe Qeverisë së Vlorës, u kalua në një nivel më cilësor të organizimit dhe të përgatitjes së Forcave të Armatosura, të strukturave të veçanta, si dhe në hallkat drejtuese e në veprimtarinë e tyre.Pikërisht në maj 1913, në përputhje me parashikimet e Qeverisë dhe të Ministrisë së Luftës dhe si nevojë e një hallke të qendërzuar, që do të shërbente për organizimin, përgatitjen, bashkërendimin dhe drejtimin profesional të veprimeve luftarake të Forcave të Armatosura, u formua Shtabi Madhor apo Shtati Madhnuer, siç quhej në terminologjinë autentike të kohës. Ky Shtab, që ishte konceptuar shumë i thjeshtë dhe tepër racional në ndërtim, vetëm me 5 zyra, do t’i jepte një hop organizimit të Forcave të Armatosura, por ai në të vërtetë u mor me gjithçka që kishte të bënte me veprimet luftarake, me furnizimet etj. në frontet e luftimeve në Jug, në Shqipërinë e Mesme apo edhe në atë të Veriut. Për këtë tregues dëshmojnë qarkoret e hartuara e të dërguara nga ky shtab me firmën e Kryetarit të tij, major Ali Shefqet Shkupit, në lidhje me problemet e përmendura më sipër. Elementet përbërëse të shtabit, të përcaktuara në “Rregulloren e përkohshme të Ministrisë së Luftës” të 22 prillit 1913, ishin: “1. Qarqet e Shtatit Madhnuer. 2. Shkresina e Shtatit Madhnuer. 3. Komisioni i rregulloreve e i ushtrimeve. 4. Komisioni i trajtimit të policisë e të xhandarmërisë .5. Komisioni i ndërtimit”. Konceptimi dhe formimi i këtij shtabi, ku vepronin një grup ushtarakësh mjaft të formuar, me kulturë profesionale ushtarake të nivelit akademik dhe me përvojë të lakmueshme luftërash, dëshmonte edhe për një kulturë të mirë politiko-ushtarake të drejtuesve të shtetit dhe të udhëheqësve ushtarakë shqiptarë të asaj kohe, të afirmuar nga Qeveria e Vlorës. Ky shtab, që varej nga Ministria e Luftës, shërbente edhe si një organ këshillimor për çështjet ushtarake pranë Qeverisë së Vlorës.Ngritjen e këtij shtabi të lartë ushtarak e bënte të njohur për qeverinë austrohungareze në Vjenë, konsulli i saj në Vlorë, Lejhanec, që raportonte: “Në fillim të qershorit 1913 në Vlorë funksiononte një zyrë e Shtatmadhorisë, një lloj organi ushtarak i Qeverisë së Përkohshme”. Ky shtab, siç vërtetoi zhvillimi i ngjarjeve të kohës, luajti një rol të dukshëm në organizimin e zhvillimin e Forcave të Armatosura në fazën e dytë, siç ishte përmirësimi i strukturave të saj, veçanërisht të Xhandarmërisë dhe të forcave aktive. Kështu, për të organizuar mbi baza të shëndosha strukturën e forcave aktive të Ushtrisë, Ministria e Luftës dhe Shtabi Madhor urdhëruan krijimin e një kompanie të ashtuquajtur “Model”. Sipas shëmbëlltyrës së saj u krijua imazhi i kësaj strukture. Po në këtë fazë nisi edhe riorganizimi i xhandarmërisë e cila, veçanërisht pas qershorit, pati një përmirësim të dukshëm. Ky nivel u rrit më tej pas tetorit të po këtij viti, kur në Vlorë arriti grupi i oficerëve holandezë të kolonel De Weer-it dhe majorit Thomson, të cilët, sipas vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve të 29 korrikut 1913 në Londër, duhej të organizonin xhandarmërinë shqiptare. Eshtë vendi të vihet në dukje se Qeveria e Vlorës dhe ushtarakët shqiptarë ndihmuan pa asnjë hezitim në punën e ushtarakëve holandezë për riorganizimin e Xhandarmërisë Shqiptare sipas koncepteve të përparuar të asaj kohe, për t’a bërë atë sa më efektive në veprimet e saj. Ajo u organizua tashmë mbi bazën e 4 detashmenteve, reparte këto të barabarta me një batalion, me 300 xhandarë secili. Çdo repart drejtohej nga një oficer shqiptar i shquar dhe me shumë përvojë. Të tillë ishin major Mustafa Aranitasi, kapiten Mustafa Maksuti (Shehu), kapiten Kasem Qafëzezi dhe kapiten Rexhep Shala. Koncepti i drejtë në krijimin e Forcave të Armatosura Shqiptare, u vërejt edhe në formimin e shërbimeve mbështetëse, siç ishin ai i Prapavija (6 maj 1913), i Mobilizimit (3 qershor 1913) dhe i Zbulimit ose Informativ (15 qershor 1913). Pa këto shërbime vështirë se mund të kryenin veprimtarinë e tyre strukturat ose hallkat drejtuese të Forcave të Armatosura shqiptare.

PËRPILIMI I RREGULLOREVE TË PARA PËR USHTARAKUN

Ndërkohë, Qeveria e Vlorës, në bashkëpunim të ngushtë me Ministrinë e Luftës dhe Shtabin Madhor, përcaktuan edhe vetë nivelin e të drejtës elektorale dhe politike të ushtarakut shqiptar. Në atë kohë ishte përcaktuar se përveç oficerëve, ushtarakët e tjerë nuk lejoheshin të merrnin pjesë në zgjedhjet, me qëllim që të mënjanohej ndikimi tyre nga politika. Një veprimtari sintezë, që evidentoi dhe afirmoi më së miri mendimin dhe vizionin ushtarak shqiptar për atë kohë, ishte pikërisht hartimi dhe publikimi i rregullores “Mbi organizimin e Milicisë Shqiptare”, që u miratua nga vetë Kryesia e Qeverisë së Përkohshme më 3 qershor 1913. Kjo rregullore u hartua me qëllim që të shpallte e të bënte të njohur projektin e Qeverisë së Vlorës për konceptin dhe mënyrën e organizimit të forcave ushtarake ekzistuese të vendit, deri sa të krijoheshin kushtet dhe mundësitë për krijimin e ushtrisë së rregullt. Kjo duket mjaft mirë nëse i referohemi vetë rregullores, ku parashikohet dhe përshkruhet qartë e saktë çdo gjë që lidhet me sistemin e organizimit ushtarak të përzgjedhur, sipas të cilit do të kryhej organizimi i fuqive ushtarake shqiptare deri në kohën e përcaktuar për krijimin e Ushtrisë së rregullt. Po kështu, në të përcaktohej edhe gjithçka tjetër për detyrimin ushtarak, moshën e të detyruarve për këtë shërbim, skemën e organizimit të brendshëm, detyrat luftarake, hierarkinë ushtarake, uniformën, armatimet, mënyrat e lajmërimit, vendvendosjen e reparteve e të nënreparteve sipas madhësisë së tyre, çështjet e administrimit dhe të rregullit dhe deri te trajtimi financiar i ushtarakëve të së gjithë niveleve. Rregullorja në të vërtetë ishte një akt ligjor për nga përmbajtja, edhe për faktin se ajo u miratua nga vetë Qeveria e Vlorës, duke i dhënë asaj atributet dhe forcën ligjore. Njëherësh, hartimi i rregullores dëshmon qartë nivelin e lartë të dijeve dhe të kulturës profesionale ushtarake të anëtarëve të Shtabit Madhor shqiptar; prandaj miratimi i rregullores rriti prestigjin e këtij organi ushtarak jo vetëm në vend. Për këtë rregullore konsulli austro-hungarez në Vlorë do të shkruante: “Zyra (e Shtabi Madhor) hartoi rregulloren mbi funksionimin e milicisë shqiptare, sipas së cilës kjo e fundit duhej të ishte një forcë e organizuar, e ngritur mbi bazën e detyrimit ushtarak të përgjithshëm dhe që kishte për detyrë mbrojtjen e vendit deri sa të krijohej një ushtri e rregullt”.Qeveria e Vlorës dhe kryetari i saj I. Qemali ditën të përzgjidhen e të përcaktojnë hallkat drejtuese në nivel strategjik, për Forcat e Armatosura që ishin në organizim e sipër, në shkallë vendi. Në këto kushte, deri sa të krijohej Komanda e Përgjithshme, kjo detyrë iu ngarkua Ministrisë së Luftës. Por një dukuri që përshfaqi vizionin dhe konceptin modern të Qeverisë, madje dhe të udhëheqësve ushtarakë shqiptarë të viteve 1912-1913, ishte prirja dhe vendosmëria e tyre për organizimin e një Force të Armatosur me profil të tillë. Prandaj ata sugjeruan kryerjen më parë të studimit të disa sistemeve ushtarake evropiane. Ja si e përshkruan këtë vendim konsulli i cituar më lart, në një raport të tij: “…administrata ushtarake shqiptare kishte ndërmend të bënte më parë studime mbi sistemet e ndryshme ushtarake evropiane. Pastaj të vendoste të mbështetej në njërin prej tyre ose të krijonte një sistem të ri të vetin, që t’u përshtatej kushteve të shtetit të ri të pavarur”. Për të ilustruar këtë prirje, mjafton të përmendim që të gjitha porositë e Qeverisë së Vlorës për armatime e municione për Forcat e Armatosura shqiptare u bënë në Austri, kurse ato për uniformat e reja, në Itali. Për këtë në librin “Pavarësia Shqiptare dhe Diplomacia e Fuqive të Mëdha” thuhet: “Porosi të rëndësishme u bënë në arsenalet e Austro-Hungarisë, me gjithë ngushticën e madhe të mjeteve financiare”. Ndërsa ambasadori i Vjenës në Romë, Merei, thotë: “…se në Ministrinë e Jashtme italiane kishte marrë vesh për ardhjen në Itali të disa përfaqësuesve të Qeverisë Vlorës për të blerë uniforma për xhandarmërinë shqiptare”. Së fundi duam të vëmë në dukje se është merita dhe vendosmëria e Qeverisë Shqiptare dhe e vetë I. Qemalit për t’u dhënë Forcave të Armatosura Shqiptare një karakter dhe përmbajtje sa më shumë që të ishte e mundur kombëtare. Kjo vendosmëri dhe prirje duket nëse i referohemi përzgjedhjes së drejtuesve ushtarakë kryesorë të Forcave të Armatosura: përzgjedhja e gjeneral Dërrallës në krye të Ministrisë së Luftës, e major Ali Shefqet Shkupit në krye të Shtabit Madhor, si dhe e oficerëve të shquar të asaj periudhe, Ismail Haki Tatzati, Mustafa Maksuti, Kasem Qafëzezi dhe Meleq Frashëri etj., që vinin nga trevat e ndryshme të vendit, në krye të formacioneve kryesore të Forcave të Armatosura shqiptare. Kjo dukuri shfaqet edhe më poshtë, në formacionet e tjera ushtarake, ku gjeje mjaft ushtarakë komandues edhe nga Kosova. Trevat shqiptare në vitet 1912-1913 edhe më tepër se deri atëherë u vlerësuan si faktor bashkimi dhe krenarie gjithëkombëtare. Madje, uniforma e këtyre forcave vlerësohej si e tillë. Kjo shfaqje tipike përshkruhet shumë qartë në revistën ZGJIMI, që botohej në Korçë, në numrin e 33-të të saj, ku botohej edhe një fotografi e tre ushtarakëve shqiptarë të viti 1913, në të cilën shkruhej: “Shikoni pakëz këtë fytyrë, e patë? Këto janë uniformat e ushtrisë shqiptare. Kjo është rroba e Kombit Shqiptar! Kjo është rroba që do të thotë se në këtë botë është një shtet që quhet Shqipëri!”. Kësisoj Ushtria Shqiptare vlerësohej në thelb si pasqyra e vetë kombit dhe e shtetit shqiptar. Nuk ka vlerësim dhe simbolikë më të qartë në këtë plan.Me gjithë përpjekjet për të krijuar një ushtri kombëtare të rregullt e bashkëkohore për shtetin e ri shqiptar, sipas përfytyrimit dhe përmasave të sotme, Qeveria e Vlorës nuk ia arriti dot qëllimit që i kishte vënë vetes, për shkak të mundësive të kufizuara materiale dhe kohës, pasi veprimtaria e saj u ndërpre. Megjithatë ajo hodhi bazat e para dhe shënoi fillimet e organizimit të Ushtrisë dhe të Forcave të Armatosura në vendin tonë. Ajo krijoi rreth 12000 forca, nga të cilat 4000-5000 ishin xhandarë. Në këto struktura u bashkuan dhe shërbyen rreth 70 oficerë dhe 150 nënoficerë të karrierës, që ishin shkolluar në Turqi. Kështu, vizioni dhe mendimi ushtarak i Qeverisë së Vlorës dhe i ushtarakëve që kishte përreth, me gjithë kufizimet e kohës, duhet të vlerësohen si një shërbim ndaj vendit dhe popullit shqiptar në tërësi dhe ndaj Forcave të Armatosura dhe artit ushtarak shqiptar në veçanti.

FEDERATA PANSHQIPTARE “VATRA” DHE ISMAIL QEMAL VLORA

by

AKADEMIK BEQIR META/

“Vatra” ka mbajtur një qëndrim herë-herë kritik dhe herë-herë mbështetës ndaj Ismail Qemalit dhe qeverisë që ai kryesonte. Mendojmë se përgjithësisht ky qëndrim buronte nga vizioni dhe dëshirat e nacionalistëve shqiptarë që drejtonin “Vatrën” për të parë Shqipërinë me një vetëqeverim të sigurt, me një shtet modern dhe të fuqishëm. Por ky vizion dhe këto dëshira në shumë drejtime binin ndesh me mundësitë dhe me realitetin e kohës. Gjithashtu kanë ndikuar edhe raportet personale të drejtuesve të “Vatrës” ndaj I. Qemalit, si dhe interesat e ngushta të tyre.Ndërsa shprehte falënderimet dhe miratimin e saj për aktin e Shpalljes së Pavarësisë, gazeta “Dielli” nuk linte pa kritikuar mënyrën se si shkoi në Vlorë I. Qemali, “me qerre, me çiliminj si nomadët e Azisë”, duke theksuar se ai duhej të shkonte atje si politikanët e Evropës, për të mos u lënë shteg armiqve të përfjalosnin kombin.

VATRA NË PËRKRAHJE TË QEVERISË SË PARË KOMBËTARE

Sidoqoftë, predispozicioni i “Vatrës” ishte që të përkrahte me sa mundej qeverinë e parë kombëtare dhe të ndikonte në zhvillimin e ngjarjeve në përputhje me projektet e saj. Për këtë arsye, ajo dërgoi kryetarin e saj në Evropë dhe në Shqipëri, i cili u ngarkua të parashtronte “përpara mbledhjes së kombit dhe njerëzve politikë ca mendime për të zgjedhurit e një dere mbretërore për fronin e Shqipërisë dhe për të themeluarit e konstitucjes” , me fjalë të tjera të parashtronte platformën politike të “Vatrës” për zhvillimet e mëtejshme politike në Shqipëri. Kjo u vendos në një mbledhje të të gjitha degëve të Federatës më 8 dhjetor të vitit 1912. Por Faik Konica nuk kontribuoi siç duhej në bashkëpunimin e dëshiruar midis emigracionit shqiptar në Amerikë dhe Qeverisë së I. Qemalit, që ishte i mundur dhe i domosdoshëm për interesat e kombit. Një ofertë për të bashkëpunuar me Qeverinë e Përkohshme ia bëri edhe Noli I. Qemalit, por ajo mbeti pa përgjigje . Ndoshta kritikat e mëparshme të Nolit ndaj I. Qemalit kanë ndikuar në mos afrimin e tij në administratën e Vlorës.Në fillim “Vatra” përshëndeti afrimin e Qeverisë së Vlorës me Esat Toptanin në korrik të vitit 1913 dhe “gjestin fisnik” të Ismail Qemalit që thirri në përbërje të qeverisë së tij Esat Toptanin dhe Azis Vrionin. Këtë qëndrim ajo e vlerësonte si një akt që hidhte poshtë pretendimet e armiqve të Shqipërisë, se gjoja Qeveria e Përkohshme nuk përfaqëson gjithë Shqipërinë . Veçanërisht u vlerësua lart gjesti patriotik i Mithat Frashërit që la postin e tij për t’i hapur rrugë këtij kompromisi. Qëndrimi mospërfillës i Konferencës së Ambasadorëve ndaj Qeverisë së Vlorës, të cilën nuk pranoi ta njihte si një administratë shtetërore në shkallë kombëtare, ishte sinjali që disa elementë karrieristë të fillonin aktivitetin e tyre përçarës kundrejt saj. Ndër ta shquheshin Esat Toptani, Myfit Libohova dhe Faik Konica, i cili u gjend në krye të përpjekjeve për formimin e një partie antiqeveritare dhe për rrëzimin e Qeverisë së Vlorës. Këtë e pohonte dhe zëvendëskonsulli austro-hungarez, Pollanc, i cili theksonte se kishte mësuar prej F. Konicës, se ai dhe Toptanasit do ta rrëzojnë Ismail Qemalin dhe duan të bindin Esat Pashën për formimin e një qeverie të re .Madje F. Konica ishte në krye të grupit të caktuar nga Esati, i cili më 1-2 gusht 1913, i parashtroi I. Qemalit një program reformash administrative dhe kërkoi ndryshime në kabinetin e tij. Ai së bashku me Dervish Himën e kritikonin I. Qemalin kryesisht për nepotizëm, e konsideronin një veprim ilegal të tij dhënien e koncesioneve dhe sidomos qëllimin për të shitur pasuritë vakëfnore në Myzeqe. Ndërsa më 12 tetor, kur u krijua Pleqësia e Shqipërisë së Mesme, tashmë kundërshtare dhe rivale e hapur e qeverisë së I. Qemalit, Faik Konica ishte hartuesi i programit të saj. Është i dyshimtë shkaku i këtij qëndrimi të Faik Konicës. Nuk na duket i argumentuar pohimi që është shprehur më parë, se ky qëndrim ishte i shtyrë nga motive klasore, nga pozicioni kundër bejlerëve që po merrte qeveria e Vlorës . Lidhur me arsyet e këtij qëndrimi të F. Konicës, Sejfi Vllamasi në kujtimet e tij thotë se, ai ishte një austrofil dhe nuk i pëlqente politika e ekuilibruar që ndiqte I. Qemali ndaj Austro-Hungarisë dhe Italisë, madje ai e nxiti më tepër pakënaqësinë e Vjenës ndaj I. Qemalit .

QËNDRIMI I FAIK KONICËS NDAJ QEVERISË SË ISMAIL QEMALIT

Ne mendojmë se F. Konica u shty në këto veprime nga këto arsye kryesore: 1 – Nga njëfarë pakënaqësie që ishte krijuar ndaj I. Qemalit, për arsye të disa veprimeve politike të tij, si çështja e Bankës Kombëtare etj. 2 – Në atë kohë nuk ishin shpalosur ende hapur qëllimet dhe veprimtaria e E. Toptanit. Madje, ai njihej si mbrojtësi misterioz i Shkodrës. 3 – F. Konica bashkë me Nolin ushqenin pakënaqësi të vjetra nga qëndrimet e mëparshme politike të I. Qemalit, të cilat ishin shfaqur edhe gjatë Kryengritjes Shqiptare të verës së vitit 1912 etj. 4- Ka ndikuar edhe qëndrimi kundërshtues i vëllait të tij Mehmet Konicës, anëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Ambasadorëve, i cili kundërshtonte linjën e politikës së jashtme dhe mënyrën autoritare të qeverisjes së I. Qemalit .Sido që të jetë, ky qëndrim i Konicës ishte një goditje për Qeverinë e Përkohshme dhe I. Qemalin dhe komprometoi mjaft orvatjet për ta forcuar pozitën e Qeverisë së Vlorës. Ky veprim ishte i dëmshëm, pasi shembullin e Konicës e ndoqën edhe patriotë të tjerë, të cilët të mashtruar edhe nga demagogjia e Esat Pashës u larguan nga Vlora për në Durrës. Gabimi i F. Konicës u pasua më tej nga “Dielli”, i cili arriti deri atje sa për një çast të përshëndeste krijimin e Qeverisë së E. Toptanit në Durrës dhe të vlerësonte pozitivisht deklaratat e saj se “nuk do të njihte aktivitetin e Qeverisë Provizore të Vlorës”. Megjithëse shfaqte rezerva për kryesimin e kësaj qeverie prej Esatit, i cili e bënte të dyshimtë qëndrimin e saj, organi zyrtar i “Vatrës” nuk ngurronte të shprehej se: “duhej përkrahur kjo qeveri qendrore që t’u bëjë ballë atyre që duan ta përdorin atdheun si çiflig të tyre” . Në gusht 1913 kur vazhdonte jehona e pajtimit midis I. Qemalit dhe E. Toptanit dhe kur tashmë ky i fundit ishte bërë anëtar i Qeverisë së Vlorës, “Vatra” propagandonte se e dëshironte së tepërmi suksesin e Qeverisë së I. Qemalit dhe e vlerësonte atë si një premisë jetike për të ardhmen e Shqipërisë. Një qeveri të suksesshme të Shqipërisë ajo e vlerësonte si një mundësi për të zbatuar planin austro-italian, d.m.th. të zgjidhej Princi i Shqipërisë dhe ajo të mbetej krejt e lirë. Në rast të kundërt, do të zbatohej projekti i Francës që Shqipëria të qeverisej për 10-15 vjet nga një Komision Evropian, gjersa shqiptarëve t’u jepeshin në dorë punët e drejtimit të shtetit. Projekti i fundit konsiderohej shumë i disfavorshëm për të ardhmen e Shqipërisë, sepse jo vetëm që e shtynte për një kohë të gjatë formimin e një shteti kombëtar shqiptar, por në kushtet e mbizotërimit të feudalëve në Shqipëri, ai cilësohej i rrezikshëm , pasi në qeverisjen e vendit do të vinin kryesisht feudalët kozmopolitë dhe egoistë e do të mënjanoheshin intelektualët nacionalistë që ishin aktivistët më të shquar të çështjes kombëtare.

QËNDRIMI I VATRËS NDAJ ESAT PASHË TOPTANIT

Në fillim të tetorit 1913, ndërsa konflikti midis I. Qemalit dhe E. Toptanit po thellohej, qëndrimi i “Vatrës” ndryshoi lidhur me këtë çështje. Ajo i sugjeronte Qeverisë së Vlorës të mbante një “qëndrim më të ashpër kundrejt këtij tradhtari (E. Toptanit), që të ndërpriste një orë e më parë këto lodra që bëhen në kurriz të Shqipërisë” . Më tej, në nëntor të vitit 1913, edhe Faik Konica u nda nga Esat Toptani, pasi e kuptoi nga afër rrezikun që paraqiste politika e tij për interesat e vendit . Nga kjo kohë “Dielli” filloi t’i bënte jehonë ndjekjes së një “politike të re”, e cila në ndryshim nga qëndrimet e mëparshme të subjekteve të ndryshme në Lëvizjen Kombëtare që orientoheshin drejt fuqive të caktuara, të cilat kishin interesa të drejtpërdrejta në Shqipëri, duhej të kishte një orientim të pavarur. Një ndër përkrahësit kryesorë të këtij qëndrimi të ri ishte Fan Noli, i cili në fund të vitit 1913, shprehej kundër praktikës së partive (tarafeve) që ishin lidhur me të huajt dhe përkrahte propozimin e tij për krijimin e një partie kombëtare, e cila të mobilizonte gjithë atdhetarët e vërtetë. “Dielli” u bënte thirrje patriotëve të mos merrnin pjesë në asnjërin nga grupimet politike që ishin krijuar në Shqipëri. Udhëheqësit e “Vatrës” këtu kishin parasysh dy grupet kundërshtare që ishin krijuar në Shqipëri: Qeverinë e I. Qemalit dhe përkrahësit e saj nga njëra anë, dhe Esat Toptanin e pasuesit e tij, nga ana tjetër. Por me këtë ai nuk nënkuptonte qëndrimin pasiv ndaj tyre. Organizimin e Partisë Kombëtare, “Vatra” e konsideronte si një domosdoshmëri “për të thyer fuqinë e hipokritëve dhe aventurierëve, e cila bashkë me popullin të dilte përpara si një shkëmb që qëndron në mes të valëve të detit . Pra, ajo kërkonte të dilte si një forcë e tretë në arenën politike shqiptare. Këtë luftë ajo e konsideronte si mjetin më efikas për të përballuar efektet negative të politikës së fuqive të huaja në Shqipëri.“Vatra” e vlerësoi përgjithësisht pozitivisht politikën e jashtme të Qeverisë së I. Qemalit dhe në shumë drejtime e mbështeti atë. Në mënyrë të veçantë, ajo përshëndeti politikën e tij ndaj Serbisë, duke e vlerësuar atë “si një politikë të hollë që përshkohej nga një atdhesi e patreguar”. “Dielli” i bëri jehonë qëndrimit të I. Qemalit ndaj kryengritjes së shqiptarëve kundër serbëve në viset e pushtuara dhe mospërfshirjen e saj në konfliktin me serbët. “Në këto çaste, – shkruante “Dielli” – I. Qemali u tregua burrë i madh shteti kur përballoi këtë ngjarje nga njëra anë dhe tradhtinë e E. Toptanit nga ana tjetër” .

“VATRA” MBËSHTETI PIKËPAMJEN E ISMAIL QEMALIT QË SHQIPËRIA TË KISHTE NJË MBRET ANGLEZ PROTESTANT

“Vatra” mbështeti edhe pikëpamjen e I. Qemalit që Shqipëria të kishte një mbret anglez protestant . Por disa aspekte të politikës së jashtme të I. Qemalit u bënë objekt i kritikave të ashpra nga ana e “Vatrës”, madje jo vetëm gjatë viteve 1913-1914, por edhe shumë vite më pas. Në fokusin e këtyre kritikave qëndron, në radhë të parë, vizita që filloi I. Qemali më 30 mars 1913 në Romë, Vjenë, Paris dhe në Londër, sidomos deklaratat e tij në lidhje me kufijtë jugorë të Shqipërisë. Ndoshta si bazë e këtyre kritikave kanë shërbyer divergjencat e I. Qemalit me Mit’hat Frashërin, i cili në ditarin e tij të botuar në “Kalendarin e Vatrës”, thekson se I. Qemali kishte për mision të përpiqej për rektifikimin e kufijve veriorë që ishin vendosur përfundimisht prej Konferencës së Londrës dhe jo për kufijtë jugorë, të cilët ishin akoma në diskutim . “Vatra” ishte e shqetësuar ngaqë ky qëndrim i I. Qemalit u shfrytëzua nga shtypi grek, i cili botoi edhe një “marrëveshje” të mëparshme të qeverisë greke me I. Qemalin, sipas së cilës “tërë Toskëria njihej si vend grek” .E vërteta është se I. Qemali u përpoq për mbrojtjen e Shqipërisë së Jugut nga synimet aneksioniste greke, duke organizuar dhe qëndresën e armatosur, por me sa duket, udhëheqësve të “Vatrës” nuk u pëlqeu tërheqja e I. Qemalit gjatë vizitës në Itali, nga kërkesa për të përfshirë brenda kufijve shqiptarë Janinën .Një nga problemet që shkaktoi reagimin e ashpër të “Vatrës” ishte çështja e komplotit të Beqir Grebenesë. I. Qemali u kritikua se bashkëpunoi me të për të sjellë Izet Pashën si mbret të Shqipërisë për t’iu kundërvënë Esatit . Të dëshpëruar nga pasojat që pati kjo ngjarje, drejtuesit e “Vatrës” i shtuan kritikat ndaj I. Qemalit ,dhe dorëheqjen e tij ata e konsideruan si një provë të përzierjes së tij në komplotin e B. Grebenesë .Udhëheqësit e “Vatrës” pretendonin nga Qeveria e Vlorës që të bënte një politikë krejt të pavarur, por në kushtet e asaj kohe, kjo ishte e pamundur, prandaj politika e jashtme e Ismail Qemalit është konsideruar e zgjuar dhe në dobi të interesave kombëtare. Ajo bazohej në shfrytëzimin e rivalitetit të Fuqive të Mëdha në Shqipëri, kryesisht të rivalitetit të papajtueshëm austro-italian për t’i siguruar njëherazi mbështetje dhe asnjanësi shtetit të ri shqiptar. Mirëpo “Vatra” e shikonte me dyshim Qeverinë e Ismail Qemalit dhe shpresonte se Shqipërinë do ta vendoste në rrugën e rregullit dhe të zhvillimit Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit dhe oficerët holandezë , të cilët madje shiheshin si një faktor që do të realizonte bashkimin e shqiptarëve. Shpejt edhe në këtë drejtim ata do të deziluzionoheshin. Ngjarjet që rrodhën më pas, anarkia dhe kaosi që mbuluan Shqipërinë në vitet e qeverisjes së KNK dhe të princ Vidit dëshmuan se çfarë rezultati jepte, në atë kohë, ndërhyrja e një ose disa fuqive të huaja në jetën e një kombi.“Vatra” kritikoi sidomos politikën ekonomike të Qeverisë së Vlorës. Reagimi i saj u bë më i dukshëm aty nga vjeshta e vitit 1913. Lajmet për dhënien e koncesionit të Bankës Kombëtare të Shqipërisë një sindikati austro-italian shkaktuan shqetësim të madh, ashtu si në shumë qarqe patriotike, edhe në emigracionin shqiptar të Amerikës. “Vatra” e dënoi menjëherë këtë projekt, duke e vlerësuar atë si një rrezik të madh për Shqipërinë. Shprehej shqetësimi se kjo bankë, që do të zotërohej nga të huajt, do të blinte tokat e Shqipërisë .

VATRA DHE ÇËSHTJA E BANKËS NACIONALE

Duke marrë për shembull negativ Bankën Otomane që dominohej nga kapitali i huaj, “Vatra” kërkonte një bankë me aksione shqiptare, të cilën ta drejtonin specialistë të huaj . Përveç kësaj, ajo e konsideronte Qeverinë e Vlorës jokompetente nga pikëpamja ligjore për të vendosur përfundimisht për një çështje të tillë. “Dielli” shprehej se “Çështja e Bankës Nacionale është një nga pikat më me rëndësi për jetën dhe gjallësinë e një kombi dhe për këtë kombi lipset të mendohet shumë” . Për këtë arsye, në rrethet patriotike shqiptare të Amerikës mbizotëronte mendimi se vendimin mbi këtë çështje kishte të drejtë ta merrte Parlamenti Shqiptar dhe Princi.Në janar të vitit 1914 si zgjidhja më oportune dhe “më pak e dëmshme” paraqitej ndërkombëtarizimi i Bankës së Shqipërisë, me të cilin nënkuptohej krijimi i kapitalit të saj themelor prej kapitaleve të Fuqive të Mëdha në mënyrë proporcionale .Pikëpamjet e “Vatrës” përshkoheshin nga fryma e mbrojtjes së interesave kombëtare. Por, duhet pasur parasysh edhe realiteti i asaj kohe, kushtet ekonomike, politike dhe shoqërore të Shqipërisë, pozita e vështirë në të cilën gjendej Qeveria e Vlorës, situata e pastabilizuar në Shqipëri, tensioni i madh në marrëdhëniet e atëhershme ndërkombëtare. Këtë e provuan ngjarjet e mëvonshme të vitit 1914, kur Fuqitë e Mëdha iu shmangën obligimit për t’i dhënë qeverisë shqiptare fondet e premtuara, kur doli qartë se marrëveshja e tyre në Londër shikohej më tepër si e përkohshme, vetëm për të shtyrë stuhinë që po afrohej. Madje, ky qe dhe shkaku kryesor që nuk mori jetë as projekti i I. Qemalit për Bankën.Nga ana tjetër, duhet pohuar se projekti i I. Qemalit, ndonëse mbështetej në logjikën e përvojës së deriatëhershme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, mbartte në vetvete shumë rreziqe, të cilat me të drejtë i analizonte “Vatra”. Duke e ditur se fuqitë e tjera nuk do të ishin të interesuara t’i jepnin një ndihmë Shqipërisë, Ismail Qemali u përpoq të mbështetej në dy Fuqitë e Adriatikut, të cilat kishin interesa të drejtpërdrejta në Shqipëri, çka përbënte një mundësi reale që ato të pranonin të vinin në jetë projektin e Qeverisë së Vlorës. Përveç kësaj, Italia dhe Austro-Hungaria deri atëherë përpiqeshin me vendosmëri të ruanin ekuilibrin e interesave të tyre në këtë vend. Ky fakt me siguri është peshuar mirë nga I. Qemali dhe është vlerësuar me guxim prej tij, si një faktor që nuk do të lejonte mbizotërimin absolut të asnjërës palë në ekonominë, në financat dhe në pavarësinë e shtetit shqiptar.

“VATRA” U RRESHTUA NË KRAHUN E NACIONALISTËVE RADIKALË

“Vatra” u rreshtua në krahun e nacionalistëve radikalë, të cilët e konsideruan Qeverinë e I. Qemalit si një qeveri konservatore. Udhëheqësit e “Vatrës” nuk arritën të kuptonin se shteti dhe vetë Shqipëria nuk mund të reformoheshin brenda një dite. Shumë kritika kishte në artikujt e “Diellit” për mbajtjen e nëpunësve të vjetër nga administrata e re e shtetit shqiptar dhe për përdorimin e gjuhës turke në administratën shqiptare. “Vatra” ishte tepër e ndjeshme dhe e shqetësuar nga përpjekjet e disa nëpunësve të ish-administratës turke për të infiltruar në administratën e re kombëtare dhe ata, në disa raste, kishin arritur t’i imponoheshin Qeverisë së Vlorës. Këtë fakt e pranonte edhe organi zyrtar i Qeverisë së Vlorës “Përlindja e Shqypnies” . Por, duke mos e njohur mirë situatën, shtypi i “Vatrës” bëri kritika të ekzagjeruara. Pozicioni i gabuar i saj duket edhe më tepër në kritikat lidhur me mospërdorimin me konsekuencë të shqipes si gjuhë zyrtare nga administrata e Vlorës. Qeveria e Përkohshme e Vlorës e shpalli njohjen dhe përdorimin e gjuhës amtare me shkrim e këndim , si një kusht të domosdoshëm për emërimin e nëpunësve në çdo degë të administratës. Por edhe ky kriter kishte vështirësitë e veta të zbatimit, të cilat buronin nga arsye objektive dhe ajo u detyrua të bënte lëshime në disa raste gjatë zbatimit të këtij vendimi. “Vatra” nuk arrinte të dallonte këtu perspektivën nga vështirësitë e fillimit.Në disa aspekte të tjera “Dielli” e përkrahu politikën e brendshme të Qeverisë së Vlorës, si p.sh. përpjekjet e saj për të ndërtuar një shtet modern dhe për ta afruar Shqipërinë me qytetërimin evropian. U lavdërua puna e Kristo Floqit, i cili përktheu në shqip kodin penal dhe procedurën penale civile të Italisë, duke e vlerësuar këtë si një hap drejt largimit nga kodet turke dhe futjen e metodave moderne në qeverisjen e vendit .

“VATRA” U SHPREH KUNDËR KLASËS SË VJETËR POLITIKE TË SHQIPËRISË

Përgjithësisht “Vatra” u shpreh si një kundërshtare e fortë e klasës së vjetër politike të Shqipërisë dhe e metodave të saj të qeverisjes. Ajo e grishi vazhdimisht Qeverinë e Ismail Qemalit të hiqte dorë nga kjo klasë dhe të mbështetej në forcat e reja që po afirmoheshin, në intelektualët nacionalistë dhe në popull . “Vatra” i kërkonte Qeverisë të mos njihte privilegjet e bejlerëve dhe pashallarëve, por t’i konsideronte ata si gjithë qytetarët e tjerë të shtetit shqiptar. Ajo insistonte që Qeveria të përdorte forcën kundër tendencave separatiste të disa krerëve bejlerë e çifligarë dhe t’i detyronte të respektonin vendimet e saj. Vetëm kështu ajo do të fitonte mbështetjen e gjithë popullit shqiptar dhe të nacionalistëve, të cilët dëshironin një Shqipëri evropiane të bashkuar. Intelektualët shqiptarë në Amerikë i ofruan ndihmën e tyre I. Qemalit, për të zbatuar një program efektiv në eliminimin e dasive krahinore e fetare, të cilin e shihnin si një nga drejtimet kryesore të politikës së brendshme, pasi këtë fenomen ata me të drejtë e vlerësonin si një rrezik për përparimin e vendit dhe unitetin kombëtar. Ata kishin një koncept të avancuar për marrëdhëniet e fesë me shtetin, i cili veçanërisht në kushtet e Shqipërisë, ku ekzistonin tri besime fetare, ishte shumë i përshtatshëm. “Dielli” propagandonte ndarjen e fesë nga shteti, madje e avanconte më tej këtë pikëpamje, duke kërkuar ndarjen e fesë nga sistemi shkollor shtetëror. Heqja e mësimit të fesë nga shkollat shtetërore vlerësohej si një akt që do ta shpëtonte Shqipërinë nga shumë ngatërresa të mëdha . Ky koncept nuk frymëzohej aq nga motivet sociale se sa nga interesat kombëtare, nga nevojat e krijimit dhe të konsolidimit të bashkëjetesës së qetë e koherente kombëtare midis popullsisë së besimeve të ndryshme.

IDETË E “VATRËS” PËR NJË SHTET MODERN

Idetë e “Vatrës” për një shtet modern shtjellohen në thirrjet e vazhdueshme që ajo i bënte I. Qemalit për domosdoshmërinë e rekrutimit të organizatorëve evropianë në administratën shqiptare , për të vendosur në Shqipëri respektin e plotë për ligjin dhe për të zhdukur normat e vjetra të qeverisjes. Më të rëndësishme ajo konsideronte eliminimin e gjakmarrjes, zbatimin e një sistemi tatimor kombëtar dhe çarmatosjen e popullsisë . Menjëherë, sapo të botohej harta e Shqipërisë së re, “Vatra” kërkonte prej qeverisë të organizonte zgjedhjet për parlamentin e parë shqiptar që do të themelonte kushtetutën, e cila shihej si një instrument për afrimin, bashkimin dhe njësimin e kombit.“Vatra” me të drejtë reagoi ashpër ndaj disa mendimeve të I. Qemalit për ndarjen e Shqipërisë në tri kantone. “Dielli” botoi shumë artikuj, të cilët e kundërshtonin me argumente këtë pikëpamje. Ajo paralajmëronte për pasojat negative që do të kishte zbatimi i këtij projekti. Ndër to, ajo nënvizonte thellimin e dasive krahinore, forcimin e tendencave fetare mbi përkatësinë kombëtare, fuqizimin e pozitave të krerëve reaksionarë turkomanë e grekomanë, thellimin e destabilizimit të vendit, i cili do ta bënte më të lehtë copëtimin e Shqipërisë prej shteteve fqinje. “Vatra” argumentoi se në Shqipëri, sistemi i kantoneve nuk mund të kishte suksesin e Zvicrës, pasi Shqipëria ndodhej në rrethana të tjera gjeopolitike e historike. Kombi shqiptar ishte një dhe i pandarë, ndonëse kishte një tjetër shkallë zhvillimi të ndërgjegjes politike e kulturore dhe nuk kishte ende përvojën e duhur të një shteti kombëtar, ai sapo zgjohej nga tirania shekullore . Për këto arsye, në rrethanat e atëhershme, si zgjidhje e përshtatshme konsiderohej krijimi i Mbretërisë Shqiptare dhe bashkimi i të gjitha forcave patriotike rreth mbretit. Çdo zgjidhje tjetër mendohej se mbartte me vete rrezikun e shkatërrimit të kombit shqiptar nga fqinjët që i rrinin si çekan mbi kokë.Nga sa parashtruam më lart, mund të konkludojmë se “Vatra” nuk i dha mbështetjen e duhur politike Qeverisë së Vlorës, nuk e propagandoi siç duhej atë dhe politikën e saj kombëtare. Kryesisht, për shkak të qëndrimit të gabuar të udhëheqësve të saj, ajo nuk arriti të vendoste lidhje të ngushta me Qeverinë e Vlorës dhe nuk bëri sa duhej për të organizuar emigracionin shqiptar të Amerikës, për të ndihmuar qoftë dhe ekonomikisht qeverinë e re, e cila i kishte shumë të kufizuara burimet financiare. “Vatra” është kritikuar për këto të meta edhe në shtypin e kohës.Ndonëse disa kritika ishin të drejta, pjesa më e madhe e tyre ishin jo të sakta dhe pa sens realist. Një pjesë të këtyre qëndrimeve të gabuara i kanë pranuar më vonë edhe vetë drejtuesit e “Vatrës”. Kritikat që iu bënë Ismail Qemalit, sidoqoftë nuk mundën të errësonin figurën e tij në opinionin shqiptar të Amerikës. Më vonë “Dielli” ka vënë në pah gjeninë e këtij njeriu liberal me pikëpamje reformatore të qytetërimit evropian dhe e ka cilësuar atë një demokrat të flaktë, i cili fitoi simpati të thellë në popull. Ai vlerësohej për qëndresën e tij ndaj disa feudalëve të pasur, për qëndrimin e tij në parlamentin turk pas shpalljes së Kushtetutës së vitit 1908, dhe mbi të gjitha për meritën e tij në ngritjen e flamurit kombëtar dhe Shpalljen e Pavarësisë, veprim që, siç shprehej “Dielli”, e bëri Ismail Qemalin “të pavdekshëm në historinë tonë kombëtare” .