Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for November 2021

Ngrihet flamuri shqiptar ne Waterbury, Connecticut

by

Ceremonine e drejtoi ndihmësi i kryetarit te bashkise Waterbury Monroe Webster. Fjalime mbajten state senator Joan Hartley, kryetari I keshillit te Eldermeneve Paul Pernerewsti, dhe dy perfaqsues te shtetit të Connecticut Ronald Napoli Jr., Geraldo Reyes. Te gjithe perfaqesuesit theksuan rendesine dhe vlerat e medha te komunitetit shqiptar ne Connecticut. Ne vecanti u vleresuan vlerat familjare dhe kulturore te shqiptareve ku spikat suksesi i femijeve shqiptar ne shkollat publike.Mbledhjen e pershendeti edhe presidentja e AAMC Albana Lame dhe presidenti i Komunitetit Hasan Prishtina Xhemal Dani.Kryetari i ditës u zgjodh veterani i luftes Memet Abazi.

MINISTRI I PARË I LUFTËS, MEHMET PASHË DËRALLA

by


Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj

(Mjeshtër i Madh)

MINISTRI I PARË I LUFTËS
Ismail Qemali gjatë udhëtimit për për në Vlorë më 1912, porositi që të njoftohej Mehmet Pashë Dërralla i qarkut të Prizrenit që përmblidhte rrethinat e Tetovës, Prizrenit, Gjokovës dhe të Lumës së Kukësit. Me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare më 28 nëntor 1912, Kuvendi i mbledhur në Vlorë e në të cilin merrnin pjesë të gjitha viset shqiptare, ministër i Mbrojtjes i qeverisë së kryesuar nga Ismail Qemal Vlora, u caktua Mehmet Pashë Dërralla, i propozuar nga burri i shquar i Kosovës Isa Boletini. 4 dhjetor 1912 gjenerali 69-vjeçar, me përvojë mbi 40 vjet komandimi, zuri vendin parësor në Qeverinë e parë të shtetit shqiptar.Ai bëri betimin për Atdhe e Komb. Ishte betimi më suprem, pasi, siç e thekson historian i kombit Marin Barleti, dashuria për Atdhe është më e madhja nga të gjitha, ajo qëndron mbi çdo dashuri tjetër. Ndaj dhe ushtarakët e emigruan në vende të ndryshme dhe ushtarët e oficerët që ende ishin në shërbimin ushtarak të ushtrisë turke, e mirëpritën caktimin e Mehmetin në postin e ministrit të Luftës.Organizimi, sistemimi, furnizimi e drejtimi ku ndihej më e ngutshme, u vlerësua nga ministri Dërralla, detyra më e parë shtetërore. Kështu ministri i parë i Luftës nisi detyrën e vështirë të cilën në emër të popullit Kuvendi i Vlorës ja ngarkoi këtj burri të shquar të Shqipërisë. Ministri Dërralla u përqëndrua në këto drejtime kryesorë në punën e ministries së Luftës: përpjekjet për sigurimin e mbrojtjen në planin e jashtëm si një parim bazë në politikën e diplomacinë e shtetit, administrate lokale në mënyrë të prerë dhe pa ushqyer asnjë iluzion të merrte në dorë situatën ushtarake e të rendit; autoritetet civilo-ushtarake turke të dorëzoheshin tek shteti shqiptar për të vepruar në bazë të rregullave si një shtet i pavarur; mbrojtja e Shqipërisë më tepër se ushtarake ishte diplomatike dhe përqëndrimi i vëmendjes për të penguar përparimin dhe sprapsjen e trupave pushtuese në vijat e ndaluara etj.Ministri-gjeneral dispononte njohuri teorike dhe përvojë të gjatë organizative në nivel taktik dhe strategjik. Por bazë ai pati dhe traditën luftarake, mjeshtërinë e luftëtarëve dhe të kapedanëve popullorë, të cilat janë dhe baza në fillimin e historikut të ushtrisë së rregullt shqiptare e cila që nga 4 dhjetori 1912 ka përshkruar një rrugë sa orgjinale aq dhe me vlera.
PROFESIONI USHTARAK I KARRIERËS PËLQEHEJ NGA FAMILJET E MËDHA
Lindja, shkollimi dhe edukimin u bë në një familje të pasur ekonomikisht e të pastër në sjellje, tradita atdhetare, kulturë fisnore, ku u konturua fizonomia e ardhshme të personalitetit të tij. Në këtë periudhë kjo trevë sikurse gjithë hapësira shqiptare ishte nën Perandorinë Osmane. Mësimet e para i mori në shkollën e Tetovës e më pas arsimin e mesëm e kreu në Shkup. Tek ai u ngulitën idetë patriotike, vlerat progresive, mospajtimi me robërinë osmane etj. Gradualisht u formuan vlerat e një atdhetari me dinjitet, luftëtar aktiv dhe i devotshëm për liri e Atdhe. Profesioni ushtarak i karrierës pëlqehej, ai konsiderohej privilegj për familjet e madha dhe të pasura ekonomikisht. Duke dëgjuar këshillën e mirë të babait të tij, Hasan pashë Dërrala, akademik dhe ushtarak i kohës, me dëshirë ndoqi studimet ushtarake. Duke shfaqur intelekt, vullnet, korrektësi e pasion, diplomohet në Akademinë e parë Ushtarake për oficerë në Stamboll. Mbarimi me rezultate të shkëlqyera të studimeve ushtarke, emërohet në një regjiment këmbësorie në Anadoll. Këtu shërbeu me përpikmëri të lartë dhe bie në sy për mirë dhe nga të dhënat e përkufizuara “i zellshëm, me prespektivë”, i jepet e drejta për studime në Shkolën e Lartë, Akademitëe Dytë të Shtatmadhorisë. Duke qenë në funksione të rëndësishme si shtatmadhor, demonstroi dije, aftësi profesionale, mbajti raporte të moralshme në detyrë e shoqëri si dhe prirje drejtuesi e organizatori ushtarak.Suksesi në karrierë falë aftësive dhe shkallës së lartë të përkushtimit në të gjitha detyrat e ngarkuara, do ta bënin Mehemtin që në moshën 35-vjeçare të përligjte kualitetet e titullit të “Pashait”, që nënkuptonte atë të gjeneralit. I graduar kështu me gradën më të lartë shërbeu fillimisht si komandues xhandarmërie në Bagdad të Irakut. Më pas në Halep të Sirisë dhe në Selanik, që përfaqësonte një nga portet më të rëndësishëm të Perandorisë Osmane në Ballkan. Mehmet Pashë Dërralla me tëj emërohet në vilajetin e Kosovës për të shërbyer në kryeqendrën e tij në Shkup, në Manastir. Kreu funksionin e komandantit të qarkut të Prizrenit në të cilin bënte pjesë Tetova, Gjakova dhe Luma e Kukësit. Në këtë detyrë gjeneral Dërralla, do t’i jepte fund karrierës si oficer i Ushtrisë Osmane.
JU PËRKUSHTUA ÇËSHTJES KOMBËTARE
Gjeneral Dërralla në shenjë proteste hoqi spaletat dhe yjet e gjneralit të Ushtrisë Osmane dhe iu përkushtua çështjes kombëtare. Ai u vu në dispozicion të Ushtrisë Vullnetare të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Pikë kthese në jetën e tij ishte Kuvendi i Prizrenit, i cili duke çmuar dhe vlerësuar cilësitë dhe vlerat moralo-atdhetare të tij, ju afrua vendi i këshilltarit në shtabin e Sulejman Vokshit, i cili bënte detyrën e ministrit të Mbrojtjes të Lidhjes. Dukuri ishte se në organizimin politik e ushtarak të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, morën pjesë dhe dhanë ndihmesë dy figura të familjes Dërralla: Hasan Dërralla i ati, më politikan dhe Mehmet Dërralla, i biri, si ushtarak. Betejat e ashpra për afro 3 vjet, e afirmuan Mehmet Dërrallën si prijs të luftës popullore.Gjenerali Dërralla do të kontribuonte në Kuvendin e Pejës, 23-29 janar 1899, një organizatë politiko-ushtarake mbarëshqiptare. Ishin përpjekjet e personaliteteve shqiptarë të vitit 1899, të cilët nën drejtimin e patriotit të shquar Haxhi Zeka, ndërmorën këtë aksion politik dhe luftarak. Kuvendi i Pejës u shtyp pa i mbushur qëllimet dhe objektivat e saj. Mehmet Dërrala ndërroi taktikë. Ai u vu në krye të aksioneve të veçuara e të grupeve të vogla vullnetare, duke iu këndërvënë që në embrion synimeve e veprimeve të monarkive ballkanike që kishin për hapësirën shqiptare. Mehmet Pashë Dërralla u kap nga forcat osmane dhe u internua në shkretëtirat e Irakut prej nga u kthye aty nga viti 1908. 65 vjeçari tetovar u kthye nga Bagdati në Selanik e në Shkup. Mehmet Pashë Dërrallës mori pjesë në organizimin dhe drejtimin e kryengritjeve të mëdha të Kosovës të viteve 1910, 1911 dhe 1912.
THEMELUES I USHTRISË SË PARË KOMBËTARE
Mehmet Pashë Dërralla ka lindur më 31 tetor 1843 dhe mbylli sytë në vitin 1918, po në Tetovë. Bëri 40 vjet (1878-1918) luftë çlirimtare ndaj gjithfarë pushtuesish të Atdheut. U arsimua në tri shkolla ushtarake (gjimnaz, shkollë e lartë, akademi). Ushtarak, oficer dhe në moshën 35 vjeç u bë gjeneral, i përkushtuar dhe specialist në përmasa të një strategu. Ai shërbeu në disa funksione të larta shtetërore e ushtarake, jashtë dhe brenda Shqipërisë. Kudo ishte model i përsosmërisë ushtarake, profesionale dhe teorike. Mehmet Dërralal ka qenë ideator, organizator, udhëheqës dhe frymëzues i mjaft kuvendeve mbarëkombëtare si në Prizren, një ndër protagonistët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të viteve 1878-1881, në Pejë, në Vlorë dhe ishte një nga 40 burrat e shtetit të ri shqiptar që nënshkroi Deklaratën e Pavarësisë së Shqipërisë, etj.Ai ka qenë mendimtar, komandant në beteja, drejtues me përmasa strategjike në trevat e Kosovës, por shquhet në kryengritjet e mëdha të viteve 1910, 1911, 1912, 1913. Ishte anëtar i Qeverisë së Përkohshme në Shtetin e parë Shqiptar. Mbajti detyrën e Ministrit të Parë të Luftës në historinë ushtarke kombëtare. Ishte në plotë kuptimin e fjalës themelues i Ushtrisë së parë Kombëtare, në vitet 1912-1914. Ai ishte personalitet që përfaqëson virtytet më të çmuara të një kombi. Ishte i internuar politik nga Stambolli 9 vjet në Bagdat dhe nga Beogradi një vit e gjysëm në burgjet mesjetare të kohës. Ideali i Tij më supreme ishte Atdheu-Kombi, një hapësirë etnike.

Një vlerësim mbi kryengritjen shqiptare të vitit 1912, dhe sjelljen e autoriteteve otomane ndaj shqiptarëve në agimin e pavarësisë së Shqipërisë

by

Prof.Dr. Romeo Gurakuqi/

Shqyrtimi i mëposhtëm është pjesë e një kumtimi të ndërtuar mbi dokumentacionin arkivor të konsujve të Mbretërisë së Bashkuar të  Britanisë së Madhe, që gjendeshin në vitin 1912 në qendrat e tre prej katër vilajeteve shqiptare nën Perandorinë Osmane, pikërisht në pragun e pavarësimit të Shqipërisë. Bëhet fjalë për dosjet e nënkonsullatës britanike në Shkup të drejtuar nga Peckham, nënkonsullatës britanike në Monastir nga e cila kanë raportuar Greig dhe Morgan dhe nënkonsullatës britanike në Shkodër drejtuar nga Nikolla Suma, shkodran, të cilave u janë shtuar analizat përgjithësuese të Konsullit të Përgjithshëm Harry Lamb në Selanik. Një rëndësi të veçantë kanë sidomos raportet e zv konsullit britanik në Shkup, Peckam, mbasi Vilajeti Kosovës u bë qendra më e trazuar botës shqiptare në vitin 1912, gjegjësisht në prag të shpërthimit të luftrave ballkanike dhe pavarësimit të Shqipërisë. E ndjeva për detyrë ta botoj pjesën konkluzive të punimit tim, në kuadrin e debatit të hapur nga qarqe të caktuara politike joshqiptare dhe trysnisë së ushtruar mbi studiuesit shqiptarë në muajt e fundit, për rishkrimin, sipas orekseve politike të çastit, të historisë së Shqipërisë nën pushtimin otoman. Kjo trysni po orvatet të imponojë deri edhe vetëpërmbysje të punës së bërë për dhjetëvjeçarë nga studiuesit, të imponojë tërheqje nga puna e bërë, shmangie nga kriteret shkencore, përkulje intelektuale dhe rrumbullakosje të fakteve historike.

TRYSNIA NEO-OTOMANISTE MBI SHQIPËRINË DHE KOSOVËN E FILLIMSHEKULLIT XXI

Trysnia neo-otomaniste mbi Shqipërinë dhe Kosovën e fillimshekullit XXI vjen në një moment fort mirë të studiuar nga ata që e kanë inicuar. Shqipëria dhe Kosova aktuale janë dy shtete të dobëta politikisht, me rryma të forta paqartësie në aspektin identitar arbnor paraotoman, me probleme të rënda në respektimin e shtetit ligjor, me ecje të ngadalshme, dikund edhe të prapësueme, në procesin integrues europian dhe me mungesë përkrahje në totalitet nga tërësia e vendeve të Bashkimit Europian. Kësisoj ajo përpjekje mund të konsiderohet shumë e rrezikshme dhe përçarëse për bashkësinë e qytetarëve të lirë shqiptarë të dekadës së dytë të shekullit XXI, të cilët deri tani e kishin në çështje të zgjidhur teorike, vlerësimin mbi trashëgimin osman në trojet e tyre.

Shqyrtimi i kujdesshëm i mbi 900 faqeve dokumentacion, të dy dosjeve të vitit 1912 më ka mundësuar të rikrijoj një tablo të plotë të ngjarjeve që historiografia i konsideron si kryengritja e përgjithshme e vitit 1912, parë në këndvështrimin e raportuesve britanikë. Dokumentacioni të jep mundësinë të vlerësohet kronologjia e ngjarjeve, niveli i përhapjes së lëvizjes kryengritëse nacionale në Shqipëri, intensiteti i veprimtarisë kryengritëse në të gjitha krahinat shqiptare, rrjedhat e verteta të ngjarjeve në vilajetet shqiptare në vitin 1912, programet politike, situata në ushtrinë turke, gjendja kulturore, niveli i perceptimit politik i shoqërisë shqiptare dhe orientimet politike të krahinave të ndryshme shqiptare në linjat përparimtare apo regresiste shqiptare, impostimet politike të shtresave të ndryshme dhe krahinave të ndryshme të shoqërisë shqiptare në orientimet e jetës së brendshme të Perandorisë Osmane dhe niveli i tronditjes së solli kryengritja mbi shoqërinë politike otomane të kohës.

KRYENGRITJA NË VILAJETIN E KOSOVËS SI PJESË PËRMBYLLËSE E REVOLUCIONIT NACIONAL SHQIPTAR

Së pari, më duhet të saktësoj, se kryengritja e vitit 1912, e filluar në Vilajetin e Kosovës, ka qenë pjesa përmbyllëse e Revolucionit Nacional Shqiptar të viteve 1910-1912. Ajo kryengritje është kulmimi i tretë i rizgjimit më të rëndësishëm të popullit shqiptar nën Perandorinë Osmane, rizgjim i cili ka ndodhur në rrethanat e presionit të thellë shtypës dhe otomanizues të qeverisë së Turqve të Rinj mbi kombin shqiptar, shtypjes së thellë ekonomike mbi popullsinë dhe pasqyrimit të procesit dekompozues të ushtrisë otomane dhe sistemit të arrnuar politik të këtij shteti në vdekje e sipër.

Së dyti, një nxitje të rëndësishme për ngjarjet në Vilajetin e Kosovës kanë luajtur pjesmarrja e disa prej anëtarëve më të rëndësishëm të parisë krahinore në jetën politike turke dhe bashkëveprimi me opozitën Ententiste kundër qeverisë së Komitetit “Bashkim dhe Përparim”. Duhet të saktësohet, se paria e vilajetit njëlloj si paritë e vilajeteve të tjera, i përkiste formimeve të ndryshme politike. Anëtarët e saj kanë pasur vizione jo unitare mbi të ardhmen e vilajeteve shqiptare në Perandori dhe në Ballkan dhe kësisoj janë paraqitur me programe jo plotësisht unitare në përfaqësimin e tyre pranë autoriteteve osmane. Grupet shqiptare të Vilajetit të Kosovës me qendër në Shkup përshkruhen në këtë mënyrë nga diplomati britanik, përsa i perket orientimeve politike. Ai dallon tri grupime politike brenda levizjes shqiptare në Vilajetin e Shkupit: 1. Grupi i parë ishte ai opozitar Ententist (dhe përfaqësohej nga Hasan Prishtina, i cili arriti të fitonte objektivin e vet kryesor, rënien e qeverisë së Komitetit “Bashkim dhe Përparim” dhe kërkonte më pas diçka më shumë se garanci, që Shqipëria nuk do të trajtohej në të ardhmen ashtu sikurse kishte qenë trajtuar në të shkuarën. 13 pikat e kërkuara në programin e përpiliuar nga ai pasqyrojnë në një farë mënyre politikën e këtij grupimi. 2 Grupimi politik Autonomist i përfaqësuar nga Riza Beu (Kryeziu). Kjo parti synonte si hap të fundit, në qoftë se jo autonominë e menjëhereshme, një Guvernator të Përgjithshëm të zgjedhur. 3 Partia Konservatore e përfaqësuar nga Isa Boletini, përfaqësonte fiset malore dhe qëllim i tyre ishte ruajtja e shoqërisë tradicionale, organizuar dhe ruajtur nga zakonet tradicionale të krahinës së tyre, në të cilën ata ishin mësuar të sundonin. (PRO.FO.195 2407. doc.no.67, faqe 256-257, Peckham to Lamb, Uscub, August 12, 1912.)

Së treti, kryengritja e vitit 1912, me epiqendër Vilajetin e Kosovës, është shoqëruar me precipitim të situatës edhe në pjesë të tjera të Shqipërisë, në Vilajetin e Manastirit kryesisht, por edhe në atë të Janinës dhe të Shkodrës. Gjithashtu nga drejtuesit e krahut përparimtar të kryengritjes është pretenduar dhe bërë çfarë ka qenë e mundur në kushtet e Shqipërisë së asaj kohe, që kryengritja e nisur në Kosovë, të shoqërohej me zhvillime të ngjashme edhe në krahina të tjera të Shqipërisë. Në të vertetë, ajo çfarë ka ndodhur në Vilajetin e Kosovës në rrjedhen e muajve maj-gusht 1912, nuk është shoqëruar me të njejtën masë, intensitet ushtarak dhe luftarak edhe në pjesët e tjera të vilajeteve shqiptare, por gjithsesi situata ka qenë ngjashmërisht e tensionuar, mjaftueshëm për të tronditur seriozisht sundimin ottoman në Shqipëri, por edhe për të ndezur përgatitjet e qarqeve të caktuara ballkanike për të ndaluar procesin e krijimit të një entiteti të ri ballkanik që do të mbante njëlloj të ngushtuara hapësirat gjeopolitike të tyre në Ballkan. Emërtimi kryengritje e përgjithshme kësisoj, së paku do të duhet të ridimensionohet, saktësohet, të vendoset në kontekstin e zhvillimeve konkrete të ngjarjeve të periudhës dhe të analizohet në të gjithë elementët e saj përbërës. Nga ana tjetër, që të kesh kryengritje të përgjithshme duhet të kesh një organizatë mbarëkombëtare drejtuese. Një organizatë e tillë nuk është se nuk ka ekzistuar, por asaj i ka munguar një efiçencë në praktikë. Unë besoj se ka qenë jo e mundur në rrethanat e sfondeve të ndryshme kulturore, organizimi dhe mbajtja nën një shtyllë te vetme e të gjitha prirjeve të parisë shqiptare.

ZHVILLIMET POLITIKE USHTARAKE TË KRYENGRITJES SHQIPTARE NË VILAJETIN E SHKUPIT

Së katërti, zhvillimet politike ushtarake të kryengritjes shqiptare në Vilajetin e Shkupit më 1912, i janë bashkëngjitur ç’organizimit të përgjithshëm ushtarak, rebelimeve të herëpasherëshme të ushtrisë otomane në vilajetet e banuara nga shqiptarët. Ky ç’organizim vërtet është përshpejtuar nga vala e papërballueshme dhe masive e kryengritjes në krahinë, por nga ana tjetër, bashkëshoqërimi i kryengritjes me këtë rebelim të ushtrisë si dhe me veprimtarinë e partisë opozitare turke, ka kornizuar shpesh herë ligjërimin patriotik shqiptar, ka moderuar objektivin e pastër antiosman dhe karakterin laik e iluminist përbashkues të të gjithë segmenteve përbërëse të lëvizjes kombëtare shqiptare, duke krijuar në këtë mënyrë një qasje më të prapësueme se programi politik, tehu i qartë antiosman i kryengritësve të Malësisë së Madhe të vitit 1911, programi i Memorandumit të Greçës dhe nga aktiviteti albanianist i qarqeve shqiptare me formim të europianizuem nën ndikimin dhe mbështetjen e fuqishme edhe financiare të  Austrisë, mbrojtësës së vetme madhore të popullit shqiptar.

Së pesti, progamet politike të kryengritjes së vitit 1912 kanë një bazament themelor të përbashkët dhe diferencohen në pikat e tyre kulmore varësisht vendit ku janë prodhuar, ku janë rishkruar, varësisht aspiratave të individëve udhëheqës së krahinave respektive. Dokumentacioni që kemi pasur në dispozicion na mundësoi të dallojmë shkrime programesh politike, vetëm në muajin gusht 1912, një në Vilajetin e Shkupit, një në Shqipërinë e Jugut dhe një në Shkodër. Të tri këto manifeste pretendojnë të jenë pjesë e një lëvizjeje, por ata dallojnë në pikën goditëse të procesit shkëputës nga Perandoria Osmane. Gjithsesi, ndikimi i klasës së otomanizuar dhe turkomane ka qenë një faktor i rëndësishëm frenues që ka përkulur tehun e qartë kombëtarist, albanianist, të unifikuar e mirëfilli separatist të kryengritjes shqiptare të vitit 1912 dhe kjo gjë vihet re krejtësisht qartë sidomos në rrjedhat e ngjarjeve Vilajetin e Shkupit më 1912. Lëvizja e Vilajetit të Shkupit i bashkëngjitej programit më të përparuar politik të Malësisë së Madhe, krahinë e cila, pikërisht në këtë kohë, siç duket serish me nxitjen edhe të Ismail Qemalit, ka avancuar një memorandum me kërkesat e mëposhtme: 1.përkufizimin e kufijve politikë të Shqipërisë; 2.njohjen e flamurit shqiptar; 3.emërimin e një guvernatori të përgjithshëm për të gjithë Shqipërinë, të zgjedhur nga fisnikëria e vjetër shqiptare; 4.Heqjen nga Shqipëria të të gjithë zyrtarëve që u përkisnin racave të tjera dhe emërimin e shqiptarëve në vend të tyre; 5.pranimin e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, e cila do të duhej të mësohej me germa latine; 6. Pranimi i të gjitha këtyre kërkesave duhej të garantohej prej Fuqive të Mëdha (PRO.FO.195.2406 Inclosure No.1, in Consul-General Lamb’s dispatch No.67 of 22 May, 1912, Translation of letter in “Yeni Asr” of the same date from a correspondent at Uscub.) Me datën 7 gusht 1912 Hasan Prishtina, Mehmet Pashë Tetova, Riza Kryeziu, Isa Boletini dhe Jahja Aga paraqitën një Mazbatë me kërkesa si më poshtë vijon: Albabeti kombëtar me germa latine të përdorej për gjuhën shqipe në katër vilajetet shqiptare;  Një Lice duhej të ndertohej për çdo sanxhak të vilajeteve shqiptare; Gjuha amtare e nxënësve duhej të ishte gjuhë e arsimimit në të gjitha shkollat fillore; Me perjashtim të rasteve të jashtëzakonshme, shqiptarët duhej ta kryenin shërbimin ushtarak në Turqinë Europiane; Qeveria duhej t’i pajiste banorët e krahinave kufitare me armë; Zyrtarët qeveritare duhej të dinin gjuhën shqipe dhe të njihnin zakonet krahinore; Një amnisti e përgjithshme dhe e pakushtëzuar për të gjitha veprat penale që nga fillimi i kryengritjes; Nxjerrja para gjykimit parlamentar (Impeachment) i kabinetit të Said Pashës; Rrugët dhe hekurudhat të ndërtoheshin sa më shpejt që të ishte e mundshme; Ligji zakonor shqiptar të aplikohej në disa krahina dhe lokalitete; Të formoheshin nahije të reja; të fillohej shfrytëzimi i minierave dhe pasurive pyjore; dhe reduktimi i taksës se deles (Aghnan) (PRO.FO.195.2407, doc.no 65, faqe 214, Peckham to Lamb, Uscub 8 August 1912). Ndërkaq, në Memorandumin e shfaqur në Monastir formulohej edhe kërkesa për një guvernator të përgjithshëm europian, në memorandumin e Shqipërisë së Jugut (Sinjë) kërkohej caktimi i një Inspektori të Përgjithshëm për një përiudhë të përcaktuar (PRO.FO.195. 2407 doc no 109, faqe 307- 3089 dhe 309-310. Lamb to Lowther, Salonica 19 August, 1912. Incolure No 1 in Consul General Lamb’s Despatch no 109 of 19,. August 1912), kurse Memorandumi i shfaqur në Shkodër në disa aspekte shkonte shumë përtej dokumentit të Sinjës, duke përcaktuar krijimin e një Asambleje Nacionale Shqiptare, të pavarur nga Parlamenti i Stambollit, i cili do të kontrollonte financat e Shqipërisë dhe forcat e veta territoriale. (PRO.FO.195. 2407 doc no 109, faqe 307- 3089, dhe 309-310. Lamb to Lowther, Salonica 19 August, 1912. Incolure No 1 in Consul General Lamb’s Despatch no 109 of 19  August, 1912.)

SJELLJA E AUTORITETEVE OSMANE NË VILAJETIN E KOSOVËS

Së gjashti, sjellja e autoriteteve osmane në Vilajetin e Kosovës, ndaj shqiptarëve edhe të moderuar pjesmarrës në lëvizje, ka qenë e ashpër, edhe përkunder kodeve të së drejtës zakonore shqiptare. Rasti më flagrant, që ndodhte jo në fillimet të pushtimit barbar pesë shekullor, por në muajt e fundit të agonisë osmane në Shqipëri, ka qenë transferimi, dmth internimi dhe mbajtja nën mbikqyrje si pengje, e grave dhe familjeve të disa prej liderve të kryengritjes shqiptare të Kosovës, të transferuar në Shkup, të cilin dokumentacioni britanik na lejon ta ridimensionojmë dhe faktojmë duke përcaktuar shumë qartë, se sjellja e qeverisë osmane në Shqipëri ishte në konstanten e vet antishqiptare, njëlloj si në ditën e parë të pushtimit edhe pas pesë shekujsh barbarizëm, çkombëtarizim dhe përkulje identitare iliro-arbnore. Ky ka qenë një prej veprimeve më të rënda që ka shokuar opinionin publik në Kosovë. Në këndvështrimin e diplomatit britanik zv.konsullit Peckham, ky veprim përbënte provokimin më të rëndë për nxitjen e një kryengritjeje të përgjithshme shqiptare në Kosovë (PRO.FO.195.2407, doc no. 49, faqe 5, Uscub, July 9, 1912).

Së shtati, punimi sjell një panoramë të plotë të zhvillimeve ushtarake në terren. Mbi të gjitha dokumentacioni mundëson të saktësohet, se ajo çfarë është konsideruar në historiografinë zyrtare shqiptare si pushtim i qyteteve të vilajetit, Prishtinë, Ferizaj, Shkup, ka qenë më së shumti një invadim popullor shqiptar, kryesisht i armatosur, per shkak të mosreagimit të vërtetë ushtarak të ushtrisë turke në kushtet e zgjedhjes se qasjes mosreaguese nga ana e autoriteteve qeveritare qendrore osmane dhe dezintegrimit të njësive ushtarake. Kjo zgjedhje politike e Stambollit ka ardhur për shkak të intensitetit të veprimeve kryengritëse, presionit të gjërë popullor shqiptar kundër pushtimit dhe procesit dezertues në ushtrinë turke, në kushtet e rritjes së ndikimit të opozitës politike në radhët e ushtrisë.

SJELLJA ZYRTARE E STAMBOLLIT NDAJ SHQIPËRISË DHE POPULLIT SHQIPTAR

Në fund fare duhet të theksojmë se sjellja zyrtare e Stambollit ndaj Shqipërisë dhe popullit shqiptar edhe në momentet e fundit të agonisë së autoritetit shtetëror otoman në trevat tona, për shkak të goditjes rrënjësore të kryengritjeve 1910-1912, ka vazhduar te jetë e njejtë: një politikë e pasinqertë, dredharake, përherë brutale dhe kriminale, regresive dhe frenuese në aspektin e emancipimit arsimor dhe kulturor, shtypëse në aspektin e lirisë në përgjithësi. Kjo politikë dhe ky veprim ushtarak e la territorin e katër vilajeteve në prag të fillimit të luftrave ballkanike, në një gjendje të mjeruar në pikëpamje të kohezionit material, të papërgatitur në pikpamje të organizimit politik dhe administrativ, dhe krejtësisht e “gatshme” për të qenë një prehë e pambrojtur para stuhisë së shfrenuar të qarqeve shoviniste ballkanike. Kjo situatë rezultoi fatale në përiudhën vijuese, veçanërisht për hapësirat skajore të trojeve të banuara nga shqiptarët, në të cilat, goditja e ashpër ushtarake e ushtrive ballkanike, e gjeti popullsinë në një situatë post-traumatike dhe përgjithësisht të paorganizueme në masën e duhur për të përballuar intensitetin e makinerive ushtarake të shovinistëve fqinjë. Në pikëpamje të përballimit politik të agresionit dhe mbrojtjes së tërësisë territoriale në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, në fund të vitit 1912 dhe fillim të 1913, Shqipëria, ndonëse e identifikuar territorialisht në mendjen e lidershipit rilindas shqiptar, ka qenë e paidentifikueme administrativisht dhe politikisht nga kanceleritë e fuqive, që patën në dorë fatin e të ardhmen e këtij vendi. Kjo sepse presioni shtypës i shtetit osman mbi shqiptarët, mungesa e tolerancës minimale politike për të pranuar programin autonomist për riorganizimin e katër vilajeteve ku shqiptarët jetonin në shumicë, mungesa e tolerancës kulturore edhe në mësimin e gjuhës shqipe dhe ndërtimin e sistemin arsimor shqiptar, nuk u mundësoi shqiptarëve, qoftë edhe në rrjedhën e vitit 1912, të identifikoheshin administrativisht dhe politikisht nën një njësi të vetme territoriale brenda perandorisë, gjë që do ta kishte lehtësuar veprimin politik të fuqisë së vetme mbrojtësë të Shqipërisë, Perandorisë Austro-Hungareze, në diskutimet diplomatike të kohës, respektivisht në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, ku Ballplatz-i u gjend i vetëm në mbrojtje të kombit shqiptar.

E gjithë kjo na nxjerr sërish në përfundimin se kasta drejtuese otomane e Kostandinopojës, operoi mbi popullin shqiptar dhe tokat shqiptare, deri në momentin e fundit të agonisë së sundimit të saj në trevat tona, njëlloj si në ditën e parë të pushtimit, me mentalitetin, mjetet dhe metodat e pushtuesit. Faktet për këtë sjellje gjenden me shumicë, para së gjithash në arkivat otomane, të cilat rezultojnë të jenë të studiuara në mënyrë të papërshtatshme dhe aspak shterruese. Edhe sikur sot dikush apriori të kërkojë të ndryshojë thelbin e pushtimit otoman në Shqipëri, do të duhet të kujtojë që brezat e ardhshëm do të jenë të lirë dhe plotësisht të çliruar nga vargonjtë e presioneve politike, të gërmojnë me kompetencë arkiven e pamasë otomane për Shqipërinë dhe dokumentacionin po aq të gjërë të kancelerive të fuqive të mëdha për periudhën e pushtimit otoman në këtë vend.

Dhjetë Misteret e Donika Kastriotit

by

Nga Rafael Floqi/

Donika Kastrioti, ishte gruaja e Skënderbeut dhe fatin e ka patur te njëjtë me shumë bashkëshorte të tjera njerëzish shumë te famshëm, është lënë në hije prej lavdisë së tyre. Ka shumë informacion mbi bëmat dhe zulmën e Kastriotit tonë të madh, por dhe ka edhe mjaft informacion mbi Donika Kastriotin, apo AndronicaCastriotiConmenaAranititin, sidomos, pas vdekjes së Skënderbeut.Sidomos në kohën kur kjo zonjë e rëndë, zuri vend, në sajë të cilësive të saj, në oborrin e mbretit të Napolit, FerdinanditI, të quajtur Ferrante. Tek ajo zënë fill, siç dëshmon edhe Gjon Muzaka në testamentin e tij, mjaft nga degëzimet e Kastriotëve tek arbëreshët e Italisë. Historiografia e periudhës komuniste, duke qenë kryesisht ideologjike, u mor më shumë me heroin si lider luftërave historike të masave fshatare shqiptare, dhe u mor pak, ose aspak me klasën e fisnikërisë shqiptare të shek. XIV –XV, që ishte në të njëjtën gradë të zhvillimit shoqëror feudal, ashtu si fisnikëria evropiane e kohës.

Gjergj Kastriotit dhe bëmave të tij, ne u jemi kthyer, por unë sot po i rikthehem figurës dhe personalitetit të Donika Kastriotit dhe cilësive, që ajo ka mishëruar me po atë përkujdesje si heroit tonë kombëtar, gjë që padrejtësisht, i ka munguar shoqes së tij të jetës, Donikës, kësaj zonjë të rëndë të fisnikërisë shqiptare.

Donika, apo Andronica (Donika) Arianiti CommeniCommiata, ishte e bija e Gjergj Arianitit, kapitenit të shquar të luftës së shqiptarëve kundër turqve në vitet 30- të shek. të 14-të, më vonë aleat i hekurt i Skënderbeut dhe i Maria Muzakës. Donika lindi në Kaninë, në 1428, babai i saj, Gjergj Arianiti qe anëtar i familjes së shquar së Aranitëve, pronat e së cilëve shtriheshin në të gjithë luginën e Shkumbinit, gjatë rrugës së vjetër “Via Egnatia” deri tek Manastiri në lindje. Nëna e saj, Maria Muzaka ishte nga dera e familjes Muzaka, pronat e së cilës shtriheshin në Myzeqe.Andronica Gjergj Arianiti lindi rreth vitit 1428 (po të llogarisim se kur u martua me 1451 ishte 23 vjeç), ajo ishte një ndër tetë vajzat që Gjergj Arianiti kishte me gruan e tij të parë, MarieMuzakën.[1]

Donika pinjolle e denjë e Aranitëve

“Një muaj pas Traktatit të Gaetas, më 21 prill 1451, Skënderbeu u martua me Donikën sipas ritit ortodoks lindor, në Manastirin e Ardenicës,që ndodhet në Lushnjën e sotme, në jugperëndim të Arbërisë dhe kështu u forcuan lidhjet me familjen Arianiti.Më vonë, motra e saj Angelina u martua me sundimtarin serb Stefan Brankoviçin.Ajo njihet edhe si shenjtore e kishës ortodokse serbe.

Emri i Gruas së Skënderbeut përmendet si AndronikaComneniates në veprën e Gjon Muzakës për familjen Muzaka, ndërsa OliverJensSchmitt, në veprën e tij biografike për Skënderbeun e quan Andronika Arianiti. Por ashtu siç e thotë edhe Barleti, ajo ishte një ndër vajzat më të bukura të dyerve bujare të Arbërisë së shekullit të XV-të.Ajo i përkiste një prej familjeve më të fuqishme dhe më fisnike, duke qenë e bija e Gjergj Arianitit, njërit prej njerëzve më të shquar të fisnikërisë feudale shqiptare. Topiajt dhe Dukagjinet kanë qenë familjet e vetme katolike në radhët e despotëve shqiptare. Muzakajt, Kastriotët, Arianitët kanë qenëortodoksë, kane patur tënjëjtin flamur dhe kane qenë të lidhur edhe me krushqi me njeri-tjetrin. “Sipas Konicës, çiftit iu dha bekimi ungjillor në Qishbardhë (Në Kishën e Bardhë) afër Kaninës. Më pas ceremonia vazhdoi në Manastirin e Ardenicës, në afërsi të Lushnjës, dhe më pas në kalanë e Beratit. Populli buçiste e duartrokiste kudo ku shkelte çifti”.[2] Por le të ndalemi tek misteri i parë.

Si quhej gruaja e Skënderbeut, Donika, Andronika, apo Marina?

Konica e përshkruan kështu, “ Dasmën e Skënderbeut” tek Revista Albania, nr. 10, 1890 me titull “Martesa e Skënderbeut”:

“Viti 1450, qe plot me mundime, me luftëra e me gjakra dhe u mbarua duke ndritur edhe më bukur emrin e Skënderbeut.U dëftua në atë vit, në faqe të gjithë dheut, se Skënderbeu qe më i madhi kapetan i kohës së tija. Vitin 1451, Babai i Kombit e shkoi në qetim e në paqe; trimi i mjerë kishte nevojë të mblidhte kockat e të çlodhej. Në atë vit godit në dy punë të lumtura:Skënderbeu u martua me zonjëzënMarinë, të bijën e Arianitit, që ish kryezot i Kaninës, – në atë vit prapë, ngriti kështjellën e Modrisës.

Dasma u bë më 26 të prillit 1451, – Skënderbeu ish 47 dhe e zonja 23 vjetësh. Princët e zotërit fqinjë erdhnë më të shumët në dasmë, e ata që ishin të penguar në dhe të tyre, dërguan zëvendës, – të gjithë me kanisqe të bukura.Veç nuk erdhën princëtDukagjinë, që ishin si pak më të ftohtë me Skënderbenë, edhe në vëllezërit e nuses, të cilët s’deshnë të venë në dasmë, se ishin të zemëruar keq, që i ati i kish dhënë pajë të tepërt së motrës tyre. ”[3]Nga ky përshkrim, duket se Konica ka ndikim prej GianmariaBiemit, të cilin nuk duhet ta marrim si burim të sigurtë, e cili e quan nusen me dy emra Andronika ose Marina, ndërsa në veprën e JuliusVonPisko “Skanderbeg”[4]citohet po Gian Maria Biemmi “ ku thotë se nusja quhej Marina, por Barleti e quan atë Donika, por ekzistonmundësiaqë t’iketë pasur të dy emrat”.

Dasma u kremtua në Manastirin e Adrenicës me rit ortodoks

Martesa e Andronika (Donika) Komnenit (Arianitit) ka qenë një martesë politike për kohën, por ajo u kthye në një model të shkëlqyer të raportit të saj me bashkëshortin, i cili mori mbi shpinë një emision madhor para historisë dhe Atdheut, por dhe si një zonjë që reflektoi madhështinë e familjes së Arianitëve dhe të Kastriotëve. Pra ajo, qe një përfaqësuese komplekse figurës së bashkëshortes së fisnikërisë së kohës. Duke qenë vajza e prijësit të famshëm të luftës kundër osmanëve, Gjergj Arianitit, ndërkohë ajo ishte dhe një dukeshë e njohur, atribut që rridhte nga hierarkia familjare.

Barleti thotë se“Skënderbeu nuk e kishte mendjen për martesë, por atë nuk e linin rehat princërit farefis me të, të cilët e nxisnin, që ai të vendoste për martesë dhe për “Filizin” që duhej ti zinte vendin”.Edhe Gjergj Arianiti e mirëpriti këtë martesë, por edhe Skënderbeu ishte dakord për këtë fakt, sepse Gjergj Arianiti Komneni ishte i dëgjuar si askush tjetër, për mbretërinë e tij të madhe dhe për fisnikërinë e lashtë të fisit të tij. Gjithashtu Donika ishte bërë e njohur që me kohë dhe mbahej në gojë për bukuri fort të rrallë. Paja iu la në dorë Gjergj Arianitit, i cili nga prika që i dha së bijës i kënaqi të gjitha palët ”[5].

Por ajo që na intereson është fakti se kurorëzimi i çiftit, midis Gjergjit 46 vjeçar dhe Donikës 23 vjeçare, u bë në kishën e vjetër të Manastirit të Ardenicës. Tre vjet pas martesës me Skënderbeun, Donika e gëzoi heroin me lindjen e djalit të vetëm të tyre, Gjonit të ri, i cili sipas traditës mori emrin e gjyshit.

Në gravurat e kohës del se ajo ishte një femër simpatike, me tipare të spikatura të një zonje.Sipas një gravurë të gjermanit JohannTheodor de Bry1561–1623) të pikturuar gati një shekull më vonë.

Vdekja e mistershmee Skënderbeut.Donika,regjente e së birit

Nuk dihet me saktësi roli që luajti Donika gjatë jetës bashkëshortore pranë Skënderbeut (1451-1468).Por pas vdekjes së tij në 17 Janar 1468, Donika u shpall regjente e të birit Gjonit, trashëgimtarit legjitim të Skënderbeut.E ndodhur në kushte të tilla në të cilat ajo nuk mund të ushtronte funksionin e saj, kur turqit kërcënonin në mënyrë më serioze shtetin shqiptar, Donika u largua së bashku me të birin në Itali.Vdekja e Skënderbeut më 17 janar 1468, qe një gjëmë e madhe për Arbërinë.Po aq e madhe qe edhe për familjen e heroit.Donika Kastrioti dhe djali i saj Gjon Kastrioti, 13-14-vjeçar, e patën të vështirë të jetonin në Arbëri pa kryefamiljarin e tyre.Rreziku i vazhdueshëm i pushtuesve osmanë i detyroi Donikën me të birin të largoheshin nga Arbëria.Republika e Venedikut e kishte shpallur Gjonin, birin e Skënderbeut, “Qytetar Nderi”.I kishte siguruar edhe një shtëpi banimi në ishullin Korçula në Dalmaci.Por Donika preferoi Mbretërinë e Napolit.Por pse?A kishte të bënte kjo me qëndrimin apo dyshimet që ajo kishte mbi Venetikun?

E para, pse ajo trashëgonte nga i shoqi në Pulia dy feude me të ardhura, të cilat mbreti i Napolit, Ferdinandi, ia kishte dhuruar me dekret heroit më 1464, – njërin në MonteSantd’Angelo, e tjetrin në San GiovanniRotondo.

E dyta, se Mbretëria e Napolit nuk bënte si Venediku kompromise të papritura me turqit.Kështu pra Donika dhe Gjon Kastrioti jetuan në Mbretërinë e Napolit, në pronat që i kishte trashëguar prej babait të tij, Skënderbeut.Madje, Gjoni kishte qëndruar për një kohë në këto feude pas pritjes në Venecia.

Sipas “Storiadocumentata di Venetia” të S.Romanin, cituar nga Pisko,“Skënderbeu i gjendur në pamundësi për të rezistuar, i dorëzoi Krujën, venecianëve, kjo sipas kronikës së Malipieros, fq.38, dhe shkoi vetë t’i kërkonte ndihmë Papës, pastaj u kthye në shtëpi dhe vazhdoi me vrull luftën”, por vdiq papritur, thuhet nga malaria.

Mbreti Aragonez, Ferrante në një letër të datës 24 shkurt 1468, e cila i drejtohet, Donikës, e përshëndet atë me mjaft nderimedhe i shkruan” Illustrisdominatamquammatercarissima, “(E nderuar zonjë mëmë e dashur, lat.RF) duke shtuar se “(Kemi marrë vesh se Skenderbeg, burri juaj i dashur që për ne që qe si baba i dytë, që siç e desh zoti ynë ka vdekur. lat . RF), [6]sipas FrancescoTrinchera, “CodiceAragonese”.

Në të njëjtën ditë, Ferrante urdhëroi ambasadorin e tij JeronimCarvigno për të shkuar në Arbëri dhe për t’i shprehur ngushëllimet dhe për t’i konfirmuar Gjonit dhe Donikës se” (Ardhja e juaj do të jetë shumë e pëlqyeshme dhe nga ne, do të keni të njëjtat ndere dhe përkujdesje, ashtu si biri për nënë dhe babai për djalin dhe jo vetëm do japim ato që ju kemi dhënë po kur të jetë mundësi do t’u japim edhe të tjera).[7]

Lajmi i vdekjes së Skënderbeut shkaktoi pikëllim të thellë dhe te papërshkrueshëm tek të gjithë shqiptarët.Këtë humbje të madhe Senati i Venedikut e shprehu me fjalët:“Me vdekjen e tij shqiptarët kishin rënë në një ngashërim dhe në një tronditje të madhe”.

Sipas A. Xharas, Andronika, e cila në historinë e Arbërisë njihet me emrin Donika, mbërriti në Itali më 23 maj të vitit 1468, për më shumë[8], por ka dëshmi se AndronicaCommeno ose Cominata, patjetuar disa kohë në Monte S.Angelo edhe në vitin 1467, dhe se ajo Gjon Kastrioti kur erdhi në trevat Napolitane, gjeti strehë në atë feud ose në Napoli, ndërsa Kruja u ishte lënë në posedim dhe mbrojtje venecianëve.

Ndërkohë që më me interes ishin të dhënat që jepen në libër për Donika Kastrioti Arianitin, bashkëshorten e heroit tonë kombëtar, të panjohura nga historiografia jonë më parë.Aty, autori pohon se e veja e Skënderbeut, e quajtur në gjuhën vendase si “Scannalibeca”, ka jetuar në mërgim me krenari dhe mençuri aq të shquar, duke u krenuar për emrin e madh të shoqit dhe duke e lartësuar atë. Dokumenti i publikuar në faqen 74 të librit na njofton se ajo merrte si të ardhura një pension prej 1.000 dukatësh nga mbreti i Napolit.[9]

Më vonë e veja e Gjergjit, në fakt, duket se ishte pranishme në jetën mondane tëkryeqytetit në Napoli, në qershor të 1488, kur Ephemeris e Leostello e kujton atë si pjesëmarrëse në një banketsolemn në Poggioreale. Poggioreale (në dialektin sicilian: Poggiuriali) është një qytet i vogël në Sicili, në Itali, i vendosur në luginën e Belices, i cili administrativisht i përket krahinës së Trapanit. Ajo pastaj përmendetedhe në nëntor 1496, kur ajo bashkëpunoi pak a shumë, me Nënën Mbretereshë, gruan e Alfonsit I, kjo sipas disa dokumenteve dhe njoftimeve të mbledhura po aty.[10]Në fillim Gjoni Kastrioti trashëgoi feudet e të atit, pastaj siçduket, ka të mundur t’iketë ndërruar në vitin 1485 me ato të Shën PietrosnëGalatina e Soletos, duke trashëguar dhe titullin e kontit, apo të dukës.

Si ndryshoi llagapi nga Skanderbega në “Scannalibeccha”,Conmema apo Commiata

Po në librin, “Periudha pas Skënderbeut, ngaprofesori i Universitetit të Salentos, GiancarloVallone, tregohet për integrimin e familjes Kastrioti dhe të shqiptarëve të tjerë të emigruar në Itali pas vdekjes së Skënderbeut, në institucionet e Mbretërisë së Napolit në shekujt XV-XVII. Aty autori pohon se e veja e Skënderbeut, e quajtur në gjuhën vendase si “Scannalibeca”, ka jetuar në mërgim me krenari dhe mençuri të shquar, duke u krenuar për emrin e madh të së shoqit dhe duke e lartësuar atë.

Aranitët nga rridhte dhe Donika kanë përdorur në mesjetë disa mbiemra. Në vitin 1253, në kronikat bizantine, përmendet Gulem Arianiti, zoti i Albanonit, i cili ishte i martuar me fisniken Irena, kushërirë e gruas së perandorit të Bizantit, e pikërisht ky mendohet se është edhe motivi, pse kjo familje e madhe arbërore, përdori dhe mbiemrin perandorak, Konmeni.

Kështu u sqarua dhe ky mister, për mbiemrin Konmeni. Po pse Comiata? Mbiemër i përmendur edhe nga Gjon Muzaka. Në fakt ky llagap, lidhet me shkrimin latinisht të vetë emrit Conmenia. Në këtë formë, emri i Donikës, del edhe në varrin e nipit djalit të Gjonit Konstandinit në epigrafin dhe varrin monumental në Santa Maria la Nuova, cituar nga De StefanoSchradero, nga Eugenio, nga Ghelli, nga Ciarlanti, dhe Moroni, e të tjerë. “Monumenti është një epigraf, që u kujton brezave që vijnë të mos harrojnë dashurinë amësore që AndronicaComniata, me fjalë dashurie shkruan në latinisht, kujton virtytet e nipit të dashur që humbi jetën dhe shpresat e kishës në një moshë mjaft të re”.  Është interesant një monument funeral i Donikës për të nipin Konstandinin që ishte peshkop i Izernias dhe vdiq në moshë të re, se ajo nënshkruan, AndronicaCominata dhe jo Scannalinbeka.

Donika, nga refugjate, në një zonjë oborri

“Raportet e Donikës me kurorën e Napolitu bënë më të ngushta pas mbërritjes në Napoli, në shtator 1477, të Giovannassë III-të, gruas së dytë, nuses së re të Ferrantes, me të cilën, Donika lidhi një miqësi të thellë dhe të gjatë. Vetëm për pak kohë gjatë sezonit të shkurtër të Carlo VIII, gjatë vitit 1496 në kohën, kur u rindërtua apartamenti i Giovanna III në CastelNuovo.

“Zonja” Donika kishte një banesë mbi apartamentin e saj, në katin e dytë, të krahut perëndimor të kështjellës .Së bashku me të ishin dhe zonjat të tjera shoqëruese, në mes së cilave “zonja Porfida”, apo Petrina e shtëpisë së Arianitëve, kushurirë e ngushtë e Donikës, e cila ndodhej në oborr, gjithnjë në shoqërinë galante të dy Giovannave,(Johanave) dhe të famshmitFerdinandoFrancescod’Avalos, markezit të Pescaras.Thuhetse besimi i Mbretëreshës Giovanna tek Donika, ‘Scannalibeccha’, ishte aq i madh, sa ajo i besoi asaj kujdestarinë e vajzës së saj, foshnjës me të njëjtin emër, Giovanna:më 2 qershor 1488, dhe në kohën kur Duka i Kalabrisë inauguroi pallatin e Napolit, Poggioreale, dhe e la atë të rrinte në një dhomë me vogëlushen, si dado e saj. [11]

Nga dëshmi të tjera, për kohën e mbërritjes së Donikës në Napoli, tregohet se ajo u respektua shumë qysh në momentin e parë, jo vetëm si e veja e Skënderbeut të lavdishëm, por edhe nga emri i saj si bijë e Aranitit, dhe pinjolle e dinastisë së Bizantit të Konmenëve, që kishte në linjën e saj të gjakut, të paktën me dy apo tre perandorë të Bizantit.Ajo quhet në dokumentet italiane Andronica (Donika) Arianiti CommenaScalinbecha”.Pavarësisht nga afërsia me pushtetin dhe lajkatimet e tij, Donika kalon jetën e matur, me dinjitet dhe moderim.

A ka patur Skënderbeu dhe Donika një vajzë?

Studiuesi italian Carlo Padiglione shkruan në faqen 14 të librit për Gjergj Kastriot Skënderbeun dhe trashëgimtarët e tij, “[12],kushtuar Markezit Antonio CastriotaScanderbech. markez i Aulettes, i cili e pat lejuar të hulumtonte në arkivin e familjes, shkruanse SkënderbeumeDonikën patën dy fëmijë:një djalë me emër Giovanni- Gjon, dhe një vajzë që u martua, me StefanoMaramonten, e quajtur si gjyshja e saj Vaissava (Vojsava) .Autori madje e ka vendosur atë edhe në trungun familjar të Kastriotëve.Emri saj deri tani nuk del në ndonjë burim tjetër, por kjo gjë citohet, dhe në Enciklopedinë Italiane, “Treccani”[13].

Ajo që duhet theksuar është fakti se shumica e shqiptarëve e ka ditur deri tanimë se Skënderbeu ka pasur vetëm një fëmijë, Gjonin, i cili pas vdekjes së Heroit u largua me të ëmën, Donikën, në Itali.

A e ndihmoi Donika, Gjergj Kastriotin e Ri të luftonte për tokën e gjyshit

Në lidhje me Gjergjin e Ri i cili i qe djali i parë i Gjon Kastriotit dhe IreneBrankovicPaleologut, pra nipi i Skënderbeut të famshëm, mendohet se në shkurt 1500 ai duhet të kishte, sipas një burimit shumë të besueshëm tëSanudos njëkronikani të kohës duhet të qe 23 vjeç. Prandaj, data e lindjes së tij duhet të përcaktohet, me të gjitha gjasat, rreth vitit 1477.[14]Eshtë e vërtetë, megjithatë, besnikëria e treguar deri më tani nga Kastrioti i ri kundrejt Mbretit të Napolit, duket se merr fund në shkurt të 1500, kur Gjergji – kundër dëshirave të mbretit Frederick – shkoi në Venecia për të kryer një ekspeditë në Shqipëri e orkestruar nga Signoria dhe e miratuar edhe nga nëna e tij, IreneBrankoviq.

“Këto ditë, erdhi në këtë vend dhe z Schandarbecho, 23 vjeç, biri i të birit të Schandarbeg plakut, që ka një famë të madhe në Shqipëri. Për këtë që na informon një murg për Signoria tonë, ai ishte në vendin e Otrantos me babain e tij, po pa marrë mbështetje e siguri nga Mbreti, erdhi vetëm me vullnetin e nënës, bijë e dhespotëve të Serbisë edhe pse mbreti nuk donte.”  [15]

Arsyet që e shtynë Kastrioti të ri të mos i bindej mbretit e tij nuk dihen. Sigurisht, në muajt e fundit të shekullit të pesëmbëdhjetë fuqia e Frederikut lëkundej nën kërcënimin e afërt të Francës dhe Spanjës.[16] Edhe Mbretëresha Joana III, e veja e Ferdinandit dhe njerka e Frederikut, duke parandjerë fundin e Mbretërisë, kishte vendosur të largohej nga Napoli, dhe më 1 shtator 1499 ajo ishte nisur për në Spanjë, ku do ta kishte vendosur veten nën mbrojtjen e vëllait të saj, të fuqishmit mbreti Ferdinand katolikut.  Vajza e tij Giovanna/Johana, e veja e mbretit Ferrandino, do të nisej për në Spanjë në fillim të gushtit 1501, i shoqëruar nga Andronica Arianiti dhe Alfonso Kastrioti, përkatësisht gjyshja dhe vëllai i Gjergjit.  Kjo do të thotë së Donika nuk është në dijeni të misionit të Gjergjit të ri në Shqipëri.


Vdekja në Valencia, varri i fshehur pas një ikone

Ishte ky inkuadrim në shoqërinë e lartë, që i dha Donikës akses të shpejtë në rrethet shoqërore, duke fituar tituj të shumta dhe pasuri, duke marrë një rol dhe e prestigj të madh në të gjithë mbretërinë e Napolit.Më 20 tetor 1494, Alfonso II i Ashpëri i rekomandon Donikës kujdesin ndaj Giovannave, me fjalë që zbulojnë mirë lartësinë shpirtërore të gruas: “”in le vostreorationequalefaceteadnostrosignordiorecordateveetiam de noi; et recomendateli la nostraIustitia”. Duke qenë me prestigj dhe me ndikim të përditshëm në oborr, mbreti tjetër i Napolit, Alfonsi II, i beson zyrtarisht më 20 tetor 1494 Giovanna-n III, të cilën Donika do të përpiqej ta bindë që të mos e linte Napolin pas vdekjes së mbretit Ferdinand.

Pas vdekjes se Ferantes, aderimi në fronin e ri të mbretit të Aragonës, të birit të Ferrantes, Frederikut, më 13 shkurt 1498, nuk ndryshoi klimën e respektit dhe miqësisë ndaj gruas së” Scannalibecho.Më 7 shtator 1499, Giovanna apo Juana III, largohet nga Napoli, për të shkuar në Spanjë pas turbullirave ne Itali.Donika së shpejti do ta arrijë atë, në shoqërinë e Giovanna Katolikes dhe një personi nga dega e BernardoGranait, i cili ndërkohë është bërë konti Copertino.Në janar 1501 në një njoftim venecian nga legati në Napoli, FrancescoMorosini, shkruhet “se mbretëresha Fiola ka mbetur në Napoli, në moshë njëzet vjeçare ajo është gruaja e ndershme e Mbretit Ferandino, çdo veprim e bën me maturi, ajo ndodhet së bashku me zonjën e moshuar të Scandarbecho, person shumë i dashur për Zotërinë tonë . (Venetikun) “Largimi i saj tok me Giovannën e re filloi nga Napoli në fillim për në Sicili më 2 dhe 3 gusht 1501, duke mbërritur në Spanjë në korrik 1502.

Për këtë problem ka qenë shtypi i shkruar shqiptar. Kështu gruaja e Gjergj Kastriotit të Lavdishëm, Donika, vdiq në Valencia.Ikona e cila ka qenë mbi varrin e saj, u ka mbijetuar të gjitha vështirësive:luftërave, grabitjeve dhe nëpër secilin moment të humbjes së mundshme që ka ndodhur në atë manastir përgjatë shekujve.Kjo ikonë ende ekziston.Është e mbuluar nga një pikturë më moderne, por ekziston.

Me sa duket në vitin 1501 kur mbërriti në Spanjë zonja Donika Kastrioti, tashmë ishte 73 vjeçe dhe nuk do të ketë pasur mundësinë të kthehet më në Napoli.Ajo duhet të ketë vdekur në harkun kohor midis marsit të vitit 1505 dhe shtatorit 1506.Ky fakt, dëshmohet nga testamenti i Giovanna-s së III, në të cilin pohohet se Andronica është varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia të Spanjës.Këtë fakt Monti e vërteton edhe nga një burim tjetër.

Varri bosh i Donikës në Lecce, amaneti i pa mbajtur 

Por krahas këtij varri në manastirin e shenjtë, ka edhe një varr bosh të Donikës në Itali.Në një kishë, ku ndodhet edhe një varr tjetër me shenjat e Dragoit, kjo ka shtuar spekulimet për një lidhje mes Skënderbeut dhe famëkeqit Vlad III TepshDracula, gjë njëshkrim timin të mëparshëm e kam parashtruar këtë hipotezë më në gjerësi, bazuar kryesisht në burime italiane. Në të thuhet se kur Donika erdhi në Napoli ajo kishte me vete bashkë me Gjonin edhe një vajze 7 vjeçe, që disa studime thonë se ajo ishte jo Maria Balsha mbesa e Donikës, por e bija e VladTepeshit, që ishte adoptuar nga Skënderbeu pas vdekjes së Drakulës.[17].

Në këtë manastir në Napoli ka një monument funeral ndërtuar në fund të vitit 1400 nga familja Ferrillo.Varri është bosh dhe aktualisht ka në frontin e një basoreliev që përfaqëson një dragua.Menjëherë në të djathtë të këtij varri, ndodhet një tjetër monument funeral me një mbishkrim që tregon se është varri i bosh i Andronica Arianiti Comnena, të vesë së Skënderbeut.Në testamentin e saj, Mbretëresha Giovanna III, shprehet dëshira që trupi Donikës, që ishte varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia, të kthehej në Napoli, në një kapelë të kishës dell’ Erigenda në Manastirin e Santa Maria të Konceptimit, nën përkujdesjen e murgeshave të SantaChiaras. Me sa duket, vullneti i Giovanas III nuk është ekzekutuar dhe prandaj trupi i Donikës ndodhet ende sot i varrosur në Valencia.[18]

Si përfundim, interesimi për Donika Kastriotin plotëson një boshllëk të historisë sonë.Në këtë studim u përpoqa të mbledh informacione të panjohura, shpesh ndoshta dhe jo aq vërtetuara dhe misterioze, duke i ballafaquar sa munda me dëshmi e dokumente të tjera për të zbuluar, sadopak dhe sidoqoftë, portretin e vërtetë të zonjës sonë së madhe, Donika Kastrioti.Ndaj drejtojmë një apel dhe shpresojmë, që eshtrat e saj të gjenden, e të kthehen aty pranë varrit bosh të heroit tonë të lavdishëm, në Lezhë.

*Botohet i shkurtuar

[1] Dhimitër Shuteriqi, Arianitët.Studime për epokën e Skënderbeut, II.Tiranë 1989. fq. 37-83

[2] Faik Konica, Revista Albania, nr 10, 1890 “ Martesa e Skënderbeut”

[3] Revista “Albania”, nr. 10, 1890 “ Martesa e Skënderbeut”

[4]Julius Von Pisko “Skanderbeg”, Historische Studien, Wien, W Frick. 1894, fq.51

[5] Marin Barleti, “Historia e Skënderbeut”,Tiranë 1983. fq. 382-384).

[6]Francesco Trinchera, “Codice Aragonese”, vol.1, Napoli 1866, fq.439.“loro venuta ad nui sera multo piacere, et da nui haveranno quelle carize et honori che figlio deve fare ad matre et patre ad figliolo et non solamente li lassaremo quello ce havemo donato, ma quando bisognio fosse li donaremo de li altri nostri boni.

[7]Po aty fq. 441“Havemo inteso che l’I Scandalbech vostro marito carissimo ad nui como ad patre secundo è stato piacere ad nostro Signore Dio e morto”.

[8] A. Xharra “Donika Kastriot, Nuk-guxon-te-harrohet”, https: //shqiperiaebashkuar. al/2017/01/donika-kastrioti-nuk-guxon-te-harrohet

[9] Po aty, fq 74

[10] Monti po aty

[11] http://www.castriotascanderbeg.it/biografie/7-biografia-andronica-arianiti-commeno

[12] Carlo Padiglione Di Giorgio Castriota Scanderbech e de’ suoi discendenti “ Napoli me 1879 fq. 14

[13] Enciclopedia Italiana Treccani

[14] Sanuto M. Diarii , Venecia 1880 ed. M. Visentini, vëll. III.

[15]Sanuto M. Diarii . Venecia 1880 ed. M. Visentini, vëll. III, kol. me 1308. Il Petta [Despoti i Epirit dhe princat e Maqedonisë, Argo Lecce, 2000, f. 37, shprehet se Gjergji “në të vërtetë shkoi në Venecia në shkurt 1500, i bërë të ditur babait dhe gjyshes së tij ” , por nuk është e qartë se ku i merr ai informacionet se ishte nisur pa dijeninë e Gjonit, babait të tij.

[16] Volpicella L. Federico i Aragonës dhe fundi i mbretërisë së Napolit. Napoli 1908, f. 28.

 

[18] Monti, po aty.

Nji kujtim i Luigj Gurakuqit në përvjetorin e Pamvarsisë

by

Processed with VSCO with ih5 preset

Prof. Dr. Ardian Ndreca/

Këtë vit janë mbushë plot 96 vite qysh se në Bari u vra pabesisht nji prej burrave ma të shquem që pat nxjerrë ndonjiherë Shqipnija: Luigj Gurakuqi. Gurakuqi ka qenë nji figurë e domosdoshme në nji kohë që irracionalja sundonte mendjet e zemrat e shqiptarve. Irracionale âsht çdo gja që i përket interesave të ngushta dhe që pengon afirmimin e interesave kombtare. Luigj Gurakuqi nuk ishte nji njerí që i ndezte nji qiri djallit e nji tjetër Hyut, ai i ndejti besnik deri në fund parimeve të veta edhe atëherë kur Ahmet Zogu deshti ta bante për vete me të mirë. Ai ishte i bindun në marrjen e pushtetit me anën e mjeteve demokratike, kjo gja e shtyu me drejtue në Shkodër së bashku me Át Anton Harapin, Shuk Gurakuqin, Át Gjergj Fishtën dhe dom Lazër Shantojën, gazetën e famshme «Ora e Maleve». Fitorja e grupit demokrat «Ora e Maleve» në zgjedhjet e 27 dhetorit 1923 e gëzoi pa masë Gurakuqin, ashtu siç e idhnoi fillimi i Revolucionit antizogist në Vlonë nji vit mâ vonë. Në mars të vitit 1924 si Zogu ashtu edhe Gurakuqi ishin të mbërthyem në shtrat, i pari mbasi ishte plagosë prej Beqir Walterit, i dyti për shkak se i sëmurë. Kur e pyetnin Avni Rustemin se çka po bân Opozita e si mendon me u sjellë në Parlament, ai përgjegjej me nervozizëm: “Opozita âsht tue pushue: kemi Gurakuqin e smuet”. Me vrasjen e Luigj Gurakuqit për vendin tonë merrte fund andrra e nji fillimi të mbarë si Shtet. Mjerisht krismat e asaj mbramje të trishtueshme në Bari, do të shungullonin për shumë vite me rradhë, tue përsëritë jehonën e trathtisë edhe për nji tjetër gjysmë shekulli në Shqipni. Kur ra qeverija e Fan Nolit, tregon Anton Harapi në kujtimet e veta, e takova Luigjin dhe i bana dy pyetje të thata por të forta:

“- Si me falimentue kështu, Luigj? si me dalë me hikë Ju tash prej Shqipnije? – Kishte vdekë në kambë burri i dheut; me e pasë pré gjak s’kishte qitë. U kuq, i u muer goja, shtërngoj buzët e i dha vehtes: – P. Anton, tha, na kanë skreditue tepër keqas, na kanë deklarue komunista n’opinjonin publik të Europës! Për Zotin, nuk due të hiki, por po ndeja un këtu, e dij se derdhet gjak, e derdhet kot. Të kishte pse, nuk po shikojshem fort për gjak qi derdhet, se mâ për vehte jo se jo, por po më vjen si trathtí t’a marr në qafë popullin e shkretë”. Çka dëshironte zemra e Luigj Gurakuqit për atdheun e vet: “Nji Shqipní të drejtë, të plotë, të bashkueme, ku biri mos të dahet nga Nana, deshti Gurakuqi. Nji Shqipní të mirë, ku vllau mos të jetë shërbtori as gjaksori i vllaut, nji Shqipní jetese e jo nji Shqipní zije, nji Shqipní drite e jo nji Shqipní t’errët – lypi Gurakuqi” – kështu shkruente në vitin 1944 Zef Pali prej shtyllave të «Hyllit të Dritës». Nxansi i De Radës në Shën Mitër Koronë, pjesmarrësi në shpalljen e Pamvarsisë, ideologu i Shtetit modern shqiptar – kur u vra në Bari hante vetëm nji herë në ditë e veshte pantallona të vjetrueme. Në xhepat e ish-Ministrit të financave policia italiane gjeti vetëm 350 lira, prej të cilave atë mbramje kishte dijtë me heqë aq sa duhej për me i blé nji kukull vajzës së mikut të tij: patriotit Sotir Gjika. Autoritetet italiane nuk lejuen që funerali të mbahej në qytet, por vetëm mbrenda mureve të vorrezës. N’ato çasa tragjike miku i afërt i Gurakuqit, Lin Kamsi ruejti veshjen me të cilën ishte vra “trimi i bardhë si dborë” për t’ia lanë si kujtim brezave të ardhshëm. Në Bari rendën refugjatë shqiptarë prej gjithkah. U mbajtën fjalime prej bashkëshortes së Sotir Gjikës, zojës Lilli Quarta, prej Hasan Prishtinës, Llazar Fundos, Beqir Walterit etj. Të gjithë e njohim vendimin e turpshëm të gjyqit të Tranit, dijmë edhe reagimet e ashpra që patën miqtë e Gurakuqit: Salih Hoxha, Mustafa Kruja, Lazër Shantoja, Stavro Vinjau, Fan Noli, Ali Këlcyra etj.

“Gjyqi i Tranit, – shkruente Lazër Shantoja në vitin 1925, âsht – shembull klasik paturpësie cinike në gjyqet botnore – na difton sheshasit se diktatori i Romës desht me e krye vepren e diktatorit të Tiranës, të Zogut. Zogu nemosé e vrau Gurakuqin me kubure, me armen e barbarizmes e të padrejtësiës, Mussolini na e vrau me gjyqë… me armën e civilizimit e të drejtësisë!”. Megjithatë padrejtësija e gjyqit të Tranit do të ndreqej kur miqtë e Gurakuqit do të ktheheshin në Shqipní mbas prillit 1939, vetëm atëherë vrasësi i tij do të merrte dënimin e merituem.

Sot mâ shumë se kurrë Luigj Gurakuqi ishte dashtë me i mësue diçka të gjithë shqiptarëve, por mâ fort e mâ atyne që duhet të ndiejshin paksa përgjegjsi përpara kombit e s’kanë përgjegjsi – si thonte Gj. Fishta – “msa kanë telat e telegrafit për fjalët që përshkohen ndër to”. S’ka gja që shtëpija e Gurakuqit âsht shkatrrue, s’ka gja që te vorri i tij (i cili âsht afër vorrit të Pashko Vasës e Migjenit), ndodhet në nji kand të shëmtuem që s’nderon të ramët për atdhe.

Të paktën nji gja të ndiejnë ata që ia kanë zanë vendin Gurakuqit e shokëve të tij. Të ndiejnë fjalët e Gurakuqit kur thonte: “Kam dalë në shesh e jam me ballë t’hapët: nuk jam mësuem me u futun në thes”.

Nuk mund t’i kërkojmë politikanëve të sotshëm me bâ çka ka bâ Gurakuqi e as me vdekë me aq pare në xhep sa ka pasë Gurakuqi, por nji gja mundemi me ia kërkue: mos vazhdoni me e mbytë sistematikisht andrrën e tij për nji Shtet të denjë shqiptar!