Archives for January 2022

MENDIME TË TRISHTA NË NJË DITË SULMI…

January 9, 2022 by s p

Visar Zhiti/

Nuk them dot: “Fali, o Zot, se nuk dinë çfarë bëjnë!”, kur ata, besoj, e dinë se ç’bëjnë. Vetëm se ndodh të mos e parashikojnë fundin e një akti e ndodh ajo që meritohet. A mund ta themi dhe këtë?Ajo që ndodhi ashtu në selinë e Partisë Demokratike, bunkerizimi dhe sulmi dhe kundërsulmi, humbja dhe dëmi, e gjitha mes demokratëve të acaruar, ishte përtej parashikimit të kujtdo dhe dêshpëruese për të gjithë, megjithëse e di që s’janë dëshpëruar të gjithë, përkundrazi. Dhe prandaj ndodh, se nuk dëshpërohemi bashkarisht se dhe humbjet nuk janë të pêrbashkëta, as fitoret, as heronjtë, as gëzimet, as pêrfitimet, as të pasuruarit, as dinjiteti e as varfêria, kjo po është shumë e përbashkët, e as liria, etj, etj, dhe të gjitha janë arritur duke i dëmtuar ato, të tjerët dhe veten. Një sociolog bashkëkohës thoshte se demokracia të zhgënjen, por nuk të tradhton. Ne, shqiptarët, dukemi si të tradhtuar nga demokracia jonë…Sot u kalua në një absurd tjetër tronditës, në një “banalizim të ri të së keqes”, u bë përplasja zululandase se cilët do të zotëronin ngrehinën e një partie, kur ajo, duket, se u përket palëve të asaj partie, kur parti s’duhet të jenë muret, as poltrona e kryetarit, madje as kryetari. Partia mund të mos ketë seli fare, do t’i mjaftonin mendjet, ideali, vizionet. Ndoshta ngjan me atë gjakun që rrodhi nga balli i atij që u godit me gurë në turmën protestuese. Partia është Shqipëria dhe antarët e saj janë shqiptarët.Po pse u grindën sot aq keqas dhe kur nuk duhej, për selinë e zbrazët të partisë? Eh, shkaqet dhe konflikti janë të tjera, gjetiu, mund të thotë shumëkush. Që pasardhësi nuk duhej t’ia bënte atë paraardhësit. E di. Por s’e di pse m’u kujtua dëmshpërblimi që iu bë ish të burgosurve politikë nga qeveritë e ashtuquajtura të djathta apo të majta, u katandis në lekë me këste të zgjatura, fyese kjo, kur dëmshpërblimi i vërtetë i persekutimit të madh, e kam thënë, do të ishin drejtësia, kujtesa me frymën e lirisë dhe demokracisë, ndarja me të kaluarën dhunuese, dinjiteti i vuajtjes, meritokracia, prosperiteti i pêrbashkët, etj. Dhe nuk do të vinte dita të grindeshim për selinë e partisë, as të dëshpëroheshim gjysma dhe as të gëzoheshim gjysma tjetër për atë…Që të kuptohemi më mirë, gjej një shpjegim që më ndihmon të kuptoj jo vetëm shkakun, por dhe kohën. Duhet pak letërsi, ca fantazi borgesiane, them me vete. Se ajo ndërtesë ka qenë shtëpia e oficerëve të ushtrisë së diktaturës, (unë kam nderim për oficerët e vërtetë të atdheut), por ç’nuk kanë dëgjuar ato mure: komunizëm shqiptar, enver… heqje gradash… karrierë koti… luftë imperializmit perëndimoro-amerikan dhe revizionizmit botëror… komplote… tradhti… pushkatime puçistësh të paqenë… ajri është plot me thashetheme kriminale, te kafet ka mbetur surrogatoja e helmit ideologjik, etj, etj, dhe shtëpia e oficerëve të diktaturës hakmerret për ndryshimin… e Shqipërisë… Si? Me alarmet që jepen, me rikrijim të komandës, zbatim taktikash ushtarako-demo(n)kratike, sulmet, kundërsulmet, çadrat, nishanet, portreti i udhëheqësit, fantazmat e tij, nostalgjia, bombat tymuese, gazi lotësjellës, megjithëse populli qan dhe pa to, ylli i kuq, supa e kazanit madhështor, poezia ushtarake, komploti që ndonjërin prej uniformave të na e emëronin president, etj, etj, dhe kêshtu e shkuara bëhet e ardhme… ‘45… ‘84 orwelliane… ‘97… tanket… tanku i parë në botë ka qenë Kali i Trojës, sipas James Joyce… po kur ra Troja, ç’bënë fitimtarët me Kalin? Monument? Jo, e dogjën… siç ndodh dhe sot… e ai, Dimitrovi, komunisti bullgar, çfarë thoshte, që levizjet komuniste nuk fitojnë dot vetë, por të futemi si “Kalë Troje” në luftrat nacional-çlirimtare, etj, etj. Edhe selitë e partive ngjajnë me “Kalë Troje” me kryesitë në bark… Na ka marrë malli për një kalë prej vërteti e një livadh a park, që s’po betonizohet… po mua ç’pati që më erdhën mendime kësisoj, s’është faji im, o Zot, por na e fal se s’dimë se ç’bëjmë!Roselle, IL. 08. 01. 2022

ALEKSANDAR SOLLZHENICIN – “ARKIPELAGU GULAG”

January 9, 2022 by s p

Prof. Xhelal Zejneli

Inxhinierët e shpirtrave njerëzore kishin përcaktuar se si duhej punuar, ç’duhej shkruar, si të shkruhej, përse duhej menduar dhe në ç’mënyrë duhej menduar

Konformizmi dhe frika prodhojnë krim, e shtojnë atë!

Aleksandar Isaeviç Sollzhenicin (Aleksandr Isaeviç Solženicyn, Kislovodsk, 11.12.1918. – Moskë, 03.08.2008) është shkrimtar, dramaturg, publicist, poet, punëtor shoqëror dhe politik – rus. Studioi në Fakultetin e Fizikës-Matematikës në Rostov. Si i çrregullt, edhe në Institutin e Historisë, Filozofisë dhe Letërsisë në Moskë. Në vitin 1940 u martua me Natalya Alekseevna Reshetovkaya, 1919-2003). Pas studimeve, vullnetarisht është paraqitur në shërbimin ushtarak, ku qëndron deri në vitin 1945. Në vitin 1945, policisë sekrete i ra në dorë letra që ia dërgonte një shoku. Në letër kritikohej politika e Stalinit. U burgos dhe u dërgua në kampin e përqendrimit në Siberi. Vuajti dënimin në vitet 1945-1953. Pas vdekjes së Stalinit (1953), u lirua, por pa të drejtë për t’u vendosur në pjesën evropiane të shtetit. Prej vitit 1953 internohet në Azi të mesme, jeton në Kazakistan. Një pjesë të madhe të dënimit e vuajti në kampin Ekibastuz në Kazakistanin e sotëm. Në vitin 1956 u rehabilitua. Përsëri u martua me kimisten Natalya Reshetovskaya me të cilën ishte ndarë derisa ndodhej në burg. Në vitin 1965, një pjesë e arkivit të shkrimtarit vjen në duart KGB-së. Më 1969 përjashtohet nga Lidhja e Shkrimtarëve. Në vitin 1973 e burgosin asistenten e shkrimtarit, Elizaveta Denisovna Voronyanskaya (1906-1973). U tregon hetuesve se ku ndodhet dorëshkrimi i Gulagut. E lirojnë. Sapo mbërrin në shtëpi, vret veten. Prej viteve ’60 deri vitet ’80 të shekullit XX, shfaqej në mënyrë aktive kundër ideve komuniste, kundër rregullimit politik të Bashkimit Sovjetik (BRSS) dhe politikës së autoriteteve të shtetit. U diagnostifikua me sëmundjen onkologjike në lukth. Më 1968 shkroi romanin “Reparti i kancerit”. Vepra u botua jashtë shtetit dhe u përkthye në të gjitha gjuhët e Evropës. Në vitin 1970 Perëndimi ia dha çmimin “Nobel” për letërsi, por nuk iu lejua të shkonte në Stokholm për ta pranuar. Çmimi iu dha më shumë për disidencën, sesa për talentin. Në vitin 1973 u martua me gruan e tij të dytë Natalia Svetllova (Natalya Dimitrievna Solzhenitsyna, 1939-) me të cilën kishte tre djem. Në vitet 1973-1975 “Arkipelagu Gulag” iu botua në Paris. Në shkurt të vitit 1974 shkrimtarin e burgosin përsëri. Fajësohet për tradhti. Po atë vit, kur në krye të shtetit ishte Leonid Brezhnjevi (Leonid Iliç Brezhnjev, 1906/7 – 1982), e dëbojnë nga Bashkimi Sovjetik. Kalon në Gjermani, prej aty në Cyrih të Zvicrës. Vendoset në Vermont të ShBA-së. Nga honorarët prej “Arkipelagut Gulag” themeloi një fond për t’i mbështetur të burgosurit politikë dhe familjet e tyre në BRSS. Që nga viti 1990 shteti do të tentojë të rehabilitohet para shkrimtarit. Ia kthejnë shtetësinë. Më 1994, pas njëzet vjet qëndrimi në egzil, u kthye në Rusi. U vendos në rajonin e Moskës. U shndërrua në ideolog të një pjese të inteligjencies ruse nga pozitat e kombit dhe të ortodoksisë. Herë-herë i vizitonte djemtë në Amerikë – Stepan-in, Ignat-in dhe Yermolal-in. Më 1997 bëhet anëtar i Akademisë së Shkencave të Federatës Ruse. Fillon botimi i veprave të tij në Rusi. Më 2002 veprat e tij botohen në Rusi në 30 vëllime. Në vitin 2007 iu dha për herë të parë Çmimin shtetëror rus. Ka marrë edhe mirënjohje ndërkombëtare. Vdes në Moskë në vitin 2008, nga një shtrëngim në zemër.

Është një prej disidentëve më të njohur në botë, emri më i dalluar i qëndresës letrare kundër totalitarizmit sovjetik, një prej krijuesve letrarë më të rëndësishëm të shekullit XX.

Sollzhenicini është shkrimtari rus i fundit me të cilin përfundon tradita e madhe morale në letërsinë ruse. Stili i tij bazohej në traditën e prozës ruse të përfaqësuar nga Lav Nikollaeviç Tolstoj, 1828-1910) dhe Fjodor Mihajlloviç Dostojevski (1821-1981).

Me romanin “Një ditë e Ivan Denisoviçit” tronditi botën letrare të planetit. Në histori mbetet me veprën epokale “Arkipelagu Gulag”.

* * *

“ARKIPELAGU GULAG” – Studiuesit e Sollzhenicinit veprën “Arkipelagu Gulag” e quajnë roman, libër të shkruar në formë të kronikës dokumentare, libër dokumentar, studim. Romani “Arkipelagu Gulag” është vepër artistike dhe historike në të cilën bëhet fjalë për represionin në Bashkimin Sovjetik në periudhën e viteve 1918-1956. Vepra është thurur në bazë të letrave, kujtimeve dhe rrëfimeve gojor të 257 personave të burgosur, si dhe përvojës personale të autorit. Këtë vepër, Sollzhenicini e ka shkruar fshehurazi, prej vitit 1958 deri në vitin 1968. E ka përfunduar më 2 qershor 1968. Vëllimi i parë u botua në Paris, në dhjetor të vitit 1973. Këtë punë të tij epokale Sollzhenicini e ka cilësuar si hulumtim letrar. Shumë fakte të represionit stalinist, i ka paraqitur në mënyrë të dokumentuar dhe publicistike. Të mbështetura me prova brutale, ato mundësojnë që edhe lexuesi të ndjehet si rob i Gulagut. Rob i cili pa kurrfarë faji burgoste, i cili çdo natë, i rraskapitur merret në pyetje dhe u nënshtrohet torturave të sofistikuara, derisa të mos e nënshkruajë deklaratën për krimet që s’i ka kryer. Atmosfera e terrorit total. në një anë dhe e frikës rrëqethëse, në anën tjetër, e përpin vetëdijen dhe e pjell protestën e brendshme kundër sistemit johuman që e varfëron shpirtin e një populli të tërë, në të dyja anët e telit me gjemba.

Romani “Arkipelagu Gulag” është vepër artistike dhe historike në të cilën flitet për represionin në Bashkimin Sovjetik në periudhën e viteve 1918-1956. Vepra është thurur duke u bazuar në letra, në kujtime, dhe në rrëfimet gojore të 257 personave të burgosur, si dhe në përvojën personale të autorit. Sollzhenicini e shkroi veprën fshehurazi, prej vitit 1958 deri në vitin 1968.

Në mënyrë publicistike dhe të dokumentuar, autori në “Arkipelagun Gulag” paraqet një mori faktesh të represionit stalinist. Të bazuara në prova rrëqethëse, ato mundësojnë që edhe vetë lexuesi të ndjehet si i burgosur i Gulagut, i burgosur i cili pa kurrfarë faji, arrestohet, i cili për çdo natë rraskapitet nga marrjet në pyetje dhe u nënshtrohet torturave të sofistikuara, derisa të mos nënshkruajë deklaratë se i pranon krimet që s’i kishte bërë.

Romani “Arkipelagu Gulag” në mënyrë fatale ndikoi në jetën e autorit. Për këtë vepër, Sollzhenicinin e dëbuan nga Bashkimi Sovjetik si tradhtar. Pas shumë kohe, për të njëjtën vepër, sikur s’kishte ndodhur gjë, e ftuan që të kthehet. Pavarësisht nga fakti se si trajtohej vepra në atë kohë, apo në ç’mënyrë ajo lexohet sot, shkrimtari e përmbushi detyrën qytetare të vet. Si ndaj të gjallëve, ashtu edhe ndaj të vdekurve. Nga vepra e sipërthënë duhet nxjerrë mësim se gjinia njerëzore kurrë nuk duhet të lejojë diçka të ngjashme, në çdo çast duhet të jetë e vetëdijshme se sa e vlefshme për njeriun është liria.

“Arkipelagu Gulag” është roman dokumentar. Sollzhenicini e shkroi veprën fshehurazi. E nisi në vitin 1958 për ta përfunduar më 2 qershor 1968. Vëllimi i parë u botua në Paris në dhjetor të vitit 1873. Flet për llogoret në Bashkimin Sovjetik. Libri pasqyron llogoret e dhunshme të punës për disidentët që janë dënuar në regjimin sovjetik në vitet pas Luftës së Dytë Botërore. Shumica e disidentëve kanë qenë të pafajshëm dhe janë dënuar vetëm për shkak të mendimit politik ndryshe. Sollzhenicini e shkroi librin duke u bazuar në përvojën e vet. Në periudhën e viteve 1945-1953 edhe vetë ka qenë i burgosur. Ka vuajtur dënim në kohëzgjatje prej tetë vjetësh. Në fillim libri u botua në Bashkimin Sovjetik, në mënyrë ilegale si samizdat.

Shënim: samizdat – botim privat legal ose i fshehtë i librave ose i teksteve të tjera të shkruara që nuk kanë qenë në përputhje me politikën zyrtare në BRSS, d.m.th. botim i librave nga qarqet disidente.

* * *

Në Perëndim u botua në Paris në dhjetor të vitit 1973. Në Rusi, libri nuk u botua zyrtarisht deri në vitin 1989. Është një akuzë dokumentare, por edhe thellësisht personale ndaj sistemit sovjetik të kampeve të përqendrimit. Është vepër e madhe në tre vëllime e bazuar në ndërthurjen e përvojave personale dhe të një morie letrash, shënimesh dhe dokumentesh të tjera që i merrte shkrimtari prej ish-bashkudhëtarëve dhe që janë grumbulluar dhe janë përpunuar në rrethana të një konspiracioni të thellë. Kjo akuzë rrënuese kundër sistemit sovjetik për shkatërrimin dhe vdekjen e miliona njerëzve, shkatërroi edhe apologjetët komunistë të fundit në Perëndim.

Titulli i librit ka të bëjë me “ishujt” kampe të izoluar, në të katër anët e Bashkimit Sovjetik. GUL-ag është akronim rus që vjen prej “Glavna uprava logora “ (Drejtoria kryesore e kampeve). Konsiderohet si një prej librave më me ndikim të shekullit XX. Në Perëndim kanë menduar se për punën e detyrueshme nëpër kampe apo llogore është përgjegjës para së gjithash Stalini dhe jo tërthorazi regjimi sovjetik. Por, në librin e vet Sollzhenicini sqaron se çështja e kampeve apo e llogoreve vjen qysh prej Leninit (Vlladimir Iliç Lenin, 1870-1924) dhe fillimit të shtetit socialist. „Arkipelagu Gulag“ edhe sot renditet në maje të botës së letërsisë. Në vitin 1999, sipas zgjedhjes së gazetës “Le Monde” të Parisit, vepra u përfshi në regjistrin e 100 librave më të mirë të shekullit.

„Arkipelagu Gulag“ merret me fatin e të burgosurve politikë në BRSS, gjatë periudhës së viteve 1918-1956, e sidomos gjatë periudhës së stalinizmit (1924-1953).

I shkruar në formën e një kronike dokumentare në tre vëllime, libri bazohet në dëshmitë e 257 ish-të burgosurve. Përshkruan në hollësi tërë procesin ndëshkimor në Bashkimin Sovjetik në periudhën e stalinizmit (1924-1953), që nga arrestimi deri te vuajtja e dënimit në kampet e përqendrimit. Autor i librit është disidenti i njohur rus dhe kundërshtari i komunizmit. Autori synon të zgjojë te lexuesi dhembshuri për viktimat. Libri është përplot akuza kundër Bashkimit Sovjetik dhe industrisë ndëshkimore të tij. Vepra u ndalua në BRSS, ndërsa autori u dëbua nga vendi. U botua në Paris në dhjetor të vitit 1973, në kulmin e Luftës së ftoftë. Libri u botua në mbarë botën, duke përjetuar në Evropë dhe në ShBA një popullaritet të madh.

Shënim: Lufta e ftoftë ishte konflikt politik midis fuqive të Perëndimit të udhëhequra nga ShBA-ja dhe shteteve të Lindjes të udhëhequra nga BRSS-ja. U zhvillua prej vitit 1945 deri në vitin 1991. U zhvillua me të gjitha mjetet e mundshme, por kurrë nuk u shndërrua në konflikt të armatosur masiv përmasash botërore. Karakterizohet nga “konflikte” ekonomike, politike dhe propagandistike ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes, për të luftuar ndikimin e bllokut armiqësor. Karakteristikë themelore e luftës ishte gara në armatim, por lufta solli edhe përparime të konsiderueshme në lëmin e kulturës, sportit, shkencës dhe teknologjisë. Prej tyre, më e rëndësishme është gara kozmike. Rezultat i saj ishte vajtja e njeriut në kozmos.

* * *

“Arkipelagu Gulag” është një përpjekje për ta pasqyruar historinë e represalieve në Bashkimin Sovjetik në periudhën e viteve 1918-1956. Duke u nisur nga rrethanat e përgjithshme në Bashkimin Sovjetik të atëhershëm dhe nga historia e institucioneve të burgut në Rusi, Sollzhenicini flet për njërën nga krimet më monstruoze të shekullit XX. Kush është burgosur, si ka rrjedhur marrja në pyetje, hetuesia, në ç’mënyrë është kryer transporti i të burgosurve, si ka qenë jeta e të burgosurve nëpër llogore, kush kanë qenë gjyqtarët dhe xhelatët, çfarë krimesh janë kryer dhe si ka rrjedhur jeta pas lirimit nga burgu. Kjo është vetëm një pjesë e vogël e temave që i prek ai në këtë libër.

Siç shihet edhe nga nëntitulli i librit, “Arkipelagu Gulag” është një përpjekje e hulumtimit letrar. Në thelb, kjo është një përzierje e kronikës historike dhe politike me dëshmitë e vetë autorit dhe të mbi dyqind të burgosurve që kanë mbijetuar. “Arkipelagu Gulag” është një udhërrëfyes i shkruar në mënyrë koncize, të thuktë që e shpie lexuesin nëpër historinë e tmerrshme ruse të shekullit XX. Është edhe një arritje letrare brilante, që pasqyrohet nëpërmjet rrëfimit të autorit dhe të të burgosurve të tjerë. Të dënuarit në “Arkipelagun Gulag” nuk kërkojnë prej askujt që të tregohen të mëshirshëm ndaj tyre, të tregojnë dhembshuri ndaj tyre. Ata kanë zemër të fortë dhe nuk i rrok plogështia as përloten.

Sollzhenicin shkruan: “Asnjë s’ka qarë. Urrejtja i thanë lotët… Në burg duhet hyrë pa u dridhur për jetën e ngrohtë të braktisur. Në çastin kur e kalon pragun, duhet t’i thuash vetes: Jeta ime ka marrë fund, pak më herët seç duhej, por s’kemi ç’të bëjmë. Në liri s’kam për t’u kthyer kurrë. Jam i dënuar të shkatërrohem, tani apo pak më vonë, që është ende më keq; sa më parë – aq më mirë. Tanimë s’më ka mbetur gjë”.

“Arkipelagu Gulag” është një prej veprave më me ndikim të shekullit XX. Ç’paraqet sot kjo vepër? Mos është vetëm përmendore e një kohe të perënduar dhe rrëfim për marrëzinë që çoi në vdekje miliona njerëz? Edhe pse sot nuk ka Gulag, liritë e njeriut janë të rrezikuara pikërisht si gjysmë shekulli më parë. Për Rusinë e atëhershme, Sollzhenicini shkruan: “Atdheu ynë është i tillë: për ta shtyrë tre arshinë drejt tiranisë, të duhet vetëm ballin ta mbështesësh dhe të kollitesh një herë; ndërsa për ta kthyer sa një thua nga liria – duhet të bresh njëqind qe dhe t’i hysh me shkop secilit prej tyre”. A ka dallim e sotmja? Dhe kjo s’ka të bëjë vetëm me Rusinë. Mos janë jetët e njerëzve në përgjithësi po kaq të hidhura? A mund me një fjali të vetme të karakterizohet e tërë historia e Rusisë? Vend i mundësive të shuara. A e ka mësuar bota, e sidomos rusët, leksionin që ua ka dhënë Sollzhenicini? Në veçanti atë për vlerën e lirisë. Leksionin për mospranimin e tiranisë. Për gatishmërinë e individit që për qëndrimet e veta dhe për të vërtetën, të pësojë, të paguajë çmim apo të sakrifikohet, siç ka vepruar Sollzhenicini?

“Arkipelagu Gulag” është rrëfim për shkrimtarin i cili talentin letrar të vet nuk e ka njollosur me zgjedhje morale dhe politike të gabuara. Pikërisht për këtë vepra ka vlerë edhe sot. Ajo vërtet është një rrëfim për një të keqe të kaluar, por është edhe paralajmërim se ajo e keqe shumë lehtë mund edhe të përsëritet.

“E kemi për detyrë që ta dënojmë publikisht çdo ide që dikush të ushtrojë dhunë ndaj dikujt tjetër. Duke heshtur para të keqes, duke e ngulfatur brenda nesh që të mos del jashtë, ne e mbjellim, kështu që ajo një ditë do të shfaqet në një formë shumë të rëndë. Duke mos e dënuar të keqen… ne nën këmbët e brezave të rinj i rrëmojmë themelet e drejtësisë. Të rinjtë përshkohen nga ideja se këtu batakçillëku kurrë nuk ndëshkohet. Përkundrazi, është burim i mirëqenies. S’do të mbetet hapësirë për të qëndruar, do të jetë tmerr të jetosh në një vend të tillë” – shkruan Sollzhenicini.

* * *

Regjimi i Stalinit së pari iu vërsul grupeve opozitare brenda partisë, shkatërroi inteligjencien që mendonte me kërkon e vet, shkatërroi kishën, mbylli pas grilave miliona njerëz, krijoi mekanizma të fabrikimit të dokumenteve historike, në mbarë territorin e BRSS-së organizoi kampe speciale – gulagë. Mu aty, në atë hapësirë, mbin një letërsi e shkruar me gjakun dhe me ndërgjegjen e individëve. Poeti dhe shkrimtari sovjetik Aleksandar Tvardovski (1910-1971) u detyrua të mohonte familjen për arsye se babai i tij ishte dënuar si kulak. Ai thotë: “Të mos lejojmë që vetëdija jonë të bjerrë në gjumë. Medoemos Kujtesa medoemos të shkruhet dhe të sigurohet, me sinqeritet dhe vërtetësi. Konformizmi dhe frika prodhojnë krim, e shtojnë atë. Në kamp përqendrimi ka jetuar e tërë Rusia. Gjenocidi shpirtëror dhe psikik ka qenë i tmerrshëm.

“Arkipelagu Gulag” është një akuzë e madhe, jo ndaj individëve të caktuar, por ndaj të gjithë atyre të cilët duke u nënshtruar, duke heshtur, duke u pajtuar me të keqen dhe duke e pranuar të keqen bëhen pjesëmarrës të përhapjes së të keqes totale. U rrit vetëdija për faktin se një njeri i vetëm nuk mund t’i mbajë në frikë miliona njerëz. Atëherë, kush e mban atë regjim? Cilët mekanizma e vënë në lëvizje? Historiani rus Vlladimir Kozllov (1950-), “Arkipelagun Gulag” e ka quajtur simbol universal të së keqes totale.

* * *

Romani i shkurtër “Një ditë nga jeta e Ivan Denisoviçit”, është kryevepër, ndërsa “Arkipelagu Gulag” në asnjë pikëpamje nuk ngec pas kapitujve inferrnalë të “Komedisë hyjnore” të poetit italian Dante Aligieri (Dante Alighieri, 1265-1321). Më në fund, vepra e sipërthënë e shkatërroi entuziazmin e të majtës evropiane për eurokomunizëm.

Shekulli XX ishte shekull i llogoreve dhe i tmerreve. Për të janë shkruar shumë libra. Janë xhiruar edhe filma. Por, shumë pak dokumente kanë folur në mënyrë aq të gjallë për regjimet totalitare dhe për sistemet e burgosjes së njerëzve, si vepra gjigante e klasikut bashkëkohor rus, Sollzhenicinit.

Duket sikur njerëzit kanë harruar se ç’ka ndodhur në shekullin XX në kampet e Gulagut. Sollzhenicini në atë shekull e investoi edhe jetën e vet. Vuajti dënime duke filluar nga Lubjanka dhe duke përfunduar në Kolimnë. Atje i kaloi mbi tetë vjet dhe bëri një studim rrëqethës për të keqen që njeriu ia ka shkaktuar njeriut. Sistemin e Stalinit e kanë paguar me jetë miliona njerëz. Të keqen gjithmonë duhet kujtuar në mënyrë që të mos përsëritet.

* * *

Josif Brodski për Sollzhenicinin:

“Të gjitha drejtimet letrare i kanë periferitë e veta dhe qendrat, përkatësisht kulmet e veta. Autorin e librit Arkipelagu Gulag unë do ta quaja gjeni të “realizmit socialist”. Po qe se pushteti sovjetik nuk e ka pasur Homerin e vet, atëherë këtë e ka fituar në personalitetin e Sollzhenicinit. S’ka dyshim se ky libër, në radhë të parë është shkruar për lexuesin rus, por të merret kjo si arsye që ai të mos lexohet, do të ishte njësoj si të heqësh dorë nga të lexuarit e Iliadës për shkak të mosnjohjes së mitologjisë greke dhe për arsye se emrat e heronjve të saj vështirë shqiptohen. Emërtues i përbashkët për këto dy vepra është tema e shkatërrimit: në rastin e parë – të qytetit, ndërsa në rastin e dytë – të kombit. Është e mundur që për dymijë vjet të lexuarit e GULAG-ut do të jetë po aq i këndshëm sa edhe leximi i Iliadës sot. Por, po qe se GULAG-un nuk e lexojmë sot, është më se e mundur të ndodhë që shumë më parë se dymijë vjet të mos ketë kush ta lexojë asnjërën prej tyre”.

Shënim: Josif Aleksandroviç Brodski (ose Joseph Brodsky, 1940-1996) është poet dhe eseist rus dhe amerikan. Lindi në Leningrad (Sankt Petersburg). Vdiq në Nju-Jork. U varros në varrezat I’Isola di San Michele në Venecie. Është pasardhës i një familjeje hebraike. Nuk dëshironte të ndjekë shkollimin. Në vitin 1964 u dënua me pesë vjet punë të detyrueshme. U dërgua në llogoren afër Arhangjelskës. Në vitin 1972 e lë Bashkimin Sovjetik. Vajti në Vjenë dhe në Londër. Që andej, në ShBA. Si anëtar nderi punoi në Universitetin Yale. Në vitin 1979 u bë anëtar i American Academy and Institute of Arts and Leterrs. Më 1980 mori shtetësinë amerikane. Më 1987 mori çmimin “Nobel”.

* * *

Romani „Një ditë e Ivan Denisoviçit“ – Para pesëdhjetë vjetëve, autoritetet sovjetike e lejuan botimin e romanit të shkurtër „Një ditë e Ivan Denisoviçit“ të Solzhenjicinit. Publiku u shokua nga detajet, deri atëherë të fshehura, për jetën në llogoret apo në kampet e Stalinit. Në nëntor të vitit 1962, kryetari i BRSS-së Nikita Sergejeviç Hrushçov (1894-1971) kërkonte një simbol të fuqishëm që do t’i ndihmonte fushatës së tij të rrezikshme për t’i dhënë fund ndikimit afatgjatë të Stalinit (Josip Visarionoviç Xhugashvili Stalin, 1879-1953) në jetën politike dhe kulturore. Atë e gjeti në librin e Solzhenjicinit, atëherë një autor i panjohur. Një vit më parë, d.m.th. më 1961, Hrushçovi i dënoi publikisht krimet e diktatorit të vdekur dhe urdhëroi që trupi i tij, nga mauzoleu i Leninit të zhvendoset në Sheshin e Kuq. Por, Hrushçovi dëshironte që t’u japë edhe një goditje të fuqishme konservatorëve tëpartisë komuniste. Pas një ngurimi të gjatë, Hrushçovi e lejoi botimin e librit të sipërthënë në të cilin përshkruhet një ditë pas mureve të kampit, nga jeta e njeriut të dënuar pa të drejtë.

„Një ditë e Ivan Denisoviçit“ u botua më 18 nëntor 1962 në revistën prestigjioze „Novy Mir“. Ndikimi i kësaj vepre për tmerret në kamp, e para e botuar në Bashkimin Sovjetik, ishte i jashtëzakonshëm. Shkrimtari dhe kritiku letrar rus Benedikt Sarnov (1927-2014) thotë: „Solzhenjicini ishte për ne një kometë e rënë nga qielli. Kjo vepër në të vërtetë është një ngjarje e madhe“. Publiku bënte çmos për ta gjetur revistën. Mijëra njerëz, përfshi edhe ish-të burgosurit dhe të afërmit e atyre që ishin deportuar apo ishin ekzekutuar, i shkruanin autorit dhe kryeredaktorit, me dëshirë që t’i publikojnë tregimet e veta. Solzhenjicini e kishte shkruar tregimin në vitin 1959, duke u bazuar në përvojën e vet gjatë tetë vjet qëndrimi në kampet e punës.

“Babi im ka vdekur në burg kur unë kam qenë pesë vjeç. Ajo që më ka goditur te “Ivan Denisoviçi” është fakti se bëhet fjalë për gjërat për të cilat kanë folur madje edhe shokët e tim ati, duke përfshirë edhe ata të cilët kanë qëndruar një kohë të caktuar nëpër kampe”, thotë ish-disidenti sovjetik dhe historiani rus Arseni Roginski (Arseny Roginsky, 1946 – Izrael, 2017).

Vepra shumë shpejt i solli famë Sollzhenicinit dhe u përkthye në shumë gjuhë të botës. Hrushoçovi ia doli të arrijë qëllimin. Shenjat e dobësimit të ndikimit të Stalinit nisën të duken si në BRSS, ashtu edhe në vende të ndryshme të botës. Kjo paralajmëroi fundin e epokës së Stalinit. Por, kjo nuk zgjati shumë. Brenda pak muajve, Hrushçovi gjithnjë më tepër filloi të anonte nga konservatorët. Temën e kampeve e shpalli “të rrezikshme për shoqërinë”, duke thënë se gabimet e Stalinit duhet të theksohen, po aq sa edhe arritjet e tij.

Tregimet e tjera për jetën në kampe, si për shembull “Tregime nga Kolimi” të shkrimtarit rus i cili mbijetoi Gulagun, Varlam Tihonoviç Shalamov (1907-1982) apo autobiografia me titull “Udhëtim në vorbull” e autores ruse e cila 18 vjet vuajti dënim në Gulag, Evgjenia Ginzburg (Yevgenia Solomonovna Ginzburg, 1904-1977), nuk u botuan deri në ardhjen e perestrojkës.

“Po të mos e kishte sulmuar Hrushçovi Stalinin mu në atë moment, tregimi im kurrë s’do të ishte botuar”, ka deklaruar më vonë Sollzhenicini.

Mirëpo Hrushçovi nuk ka mundur të parashikojë se duke zbatuar politikën e vet antistaliniste me ndihmën e tregimit të autorit të ri, do t’i ndihmonte Sollzhenicinit të shkruajë librin “Arkipelagu Gulag” për represionin gjatë kohës së Leninit dhe të Stalinit. “Kur libri Një ditë në jetën e Ivan Denisoviçit u paraqit për herë të parë, më erdhën mijëra letra dhe dëshmi. Fillova të këmbej letra me autorët e tregimeve më mbresëlënëse. E kuptova se fati ma dërgon pikërisht atë që më duhej – materialin për ta shkruar Arkipelagun”, ka thënë Sollzhenicini në një intervistë.

Në vitin 1964, Hrushçovi zëvendësohet nga Leonid Brezhnjevi (1906-1982). Për Sollzhenicinin, rrethanat ndryshuan në mënyrë drastike. “Ivan Denisoviçi” tanimë nuk gjendej në biblioteka. Librat u asgjësuan. Faqet e revistës në të cilat ishte shkruar tregimi, u grisën, ndërsa titulli dhe emri i autorit në regjistrin e përmbajtjeve, ishin shlyer. Deri në mbarim të epokës sovjetike, tregimi dhe veprat e tjera të Sollzhenicinit, kanë qarkulluar vetëm nëpërmjet veprimtarive botuese të disidentëve, të quajtura samizdat. Gjatë qeverisjes së presidentit të parë të Federatës Ruse, Boris Jelcin (1931-2007), në Rusinë post-sovjetike, libri i sipërthënë zyrtarisht u përfshi në lektyrë shkollore të detyrueshme, ku ndodhet edhe sot.

BURGOSJET PËR SHKAK TË BINDJEVE POLITIKE – Për shkak të bindjeve politike, Fjodor Mihajlloviç Dostojevski (1821-1881) u burgos qysh në Rusinë cariste, ndërsa në epokën e stalinizmit përfunduan në gulag shkrimtarët Mandelshtam, Shalamov, Danil Harms etj. Rusia ishte shndërruar në një llogore apo kamp të madh, në të cilin njerëzit ngulfateshin. Çdo gjë i ishte nënshtruar reglementimit (rregulloreve) dhe rregullave. Inxhinierët e shpirtrave njerëzore kishin përcaktuar se si duhej punuar, ç’duhej shkruar, si të shkruhej, përse duhej menduar dhe në ç’mënyrë duhej menduar. Poeti rus dhe sovjetik me prejardhje hebraike Osip Mandelshtam (Varshavë, Poloni, 1891 – 1938), arrestohet dhe dënohet me punë të detyruar. Vdes në një kamp përqendrimi afër Vlladivostokut. Shkrimtari avangardist sovjetik, Danil Harmsi (Daniil Kharms, 1905-1942) nuk ishte shembulli i vetëm i artistit rus të cilin pushteti e kishte shpallur të çmendur, duke e mbyllur në klinikat e të marrëve. Në vitet ’30 të shekullit XX, shkrimtarit dhe dramaturgut rus Mihail Bullgakov (Kiev, 1891 – Moskë, 1940), autor i romanit “Mjeshtri dhe Margarita”, të publikuar në mënyrë të plotë më 1969, iu ndalua të botonte, ndërsa dramat iu hoqën nga repertorët e teatrove. Romancieri dhe dramaturgu rus me prejardhje ukrainase, Nikollaj Gogol (Nikolaj Vasileviç Gogol, 1809-1852) vdiq në agoni. Poeti rus dhe sovjetik, themelues i futurizmit rus, Vlladimir Majakovski (1893-1930 ), poeti rus, një prej themeluesve të grupit të imazhistëve Sergej Esenin (1895-1925) dhe poetja e simbolizmit rus Marina Cvetaeva (1892-1941) – vranë veten. Tregimtarin rus Evgenij Zamjatin (1884-1937) e internuan. Fushata kundër tij arriti kulmin në vitin 1929 për romanin distopik “My” (1924) të botuar jashtë Rusisë. Më 1931 iu lejua të emigrojë. Vdiq në Paris. Poeti dhe romancieri rus me prejardhje hebraike Boris Pasternak (1890-1960) ka qenë në një lloj internimi dhe persekutimi shpirtëror vullnetar, i detyruar ta refuzojë çmimin “Nobel”. Poetja ruse e modernizmit apo e akmeizmit Ana Andreevna Gorenko, e njohur si Ana Ahmatova (1889-1966) me dekada ka qenë e detyruar të heshtë. Ajo me dekada i mbante në mend vargjet e saj, për t’i shkruar dhe për t’i botuar kur të vijnë kohë më të mira. Shembuj të tillë ka pa fund.

QËNDRIME TË DISKUTUESHME APO EDHE TË GABUARA – Historia e letërsisë është një breviar i qëndrimeve politike të gabuara, shpeshherë edhe monstruoze. Shembull tipik është antisemitizmi i shkrimtarit, fizikanit dhe polemizuesit francez Lyi-Fernand Selin (Louis-Ferdinad Auguste Destouches, i njohur me pseudonimin Céline, 1894-1961) i shprehur në veprën “Stringla për një masakër” (Bagatelles pour un massacre), botuar më 22 12. 1937. Në këtë vepër, Selini bën thirrje të hapur për “luftë kundër rrezikut që vjen prej hebrenjve dhe prej judë-bolshevikëve”. Më 1939 vepra u tërhoq nga shitja. Me stilin e të shkruarit, Selini ushtroi ndikim mbi autorët e ekzistencializmit, të modernizmit, të komedisë së zezë dhe të brezit bit (The Beat Generation). Konsiderohej ikonë e kulturës. Meqë kishte mbështetur Fuqitë e Boshtit, Gjermaninë naziste, u eliminua nga skena letrare.

Filozofi gjerman Martin Hajdeger (Martin Heidegger, 1889-1976), në fillim të viteve ’30 të shekullit XX, ka pasur lidhje të caktuara me nazizmin. Ekzistencialisti gjerman, Hajdeger, kontribuoi në interpretimin e veprës së Fridrih Niçes (Friedrich Wilhelm Nietzssche, 1844-1900). Bashkë me filozofin gjerman, me prejardhje hebraike, themelues i fenomenologjisë, Edmund Huserl (Edmund Gustav Albrecht Husserl, 1859-1938), konsiderohen filozofë më me ndikim të traditës kontinentale.

Zhan-Pol Sartri (Jean-Paul Sartre, 1905-1880), Simon dë Bovuar (Simone de Beauvoir, 1908-1986 ) dhe laureati i çmimit “Nobel” Andre Zhid (André Gide, 1869-1951), edhe pse kishin njohuri për krimet masive dhe Gulagun në Bashkimin Sovjetik, megjithëkëtë shkonin në Moskë. Sartri shpesh ka shkuar në Moskë, e ka mbështetur revolucionin kuban dhe revolucionin kulturor kinez. (Në vitin 1964 Sartri e refuzon çmimin “Nobel”. Sipas tij, lidhja ndërmjet autorit dhe lexuesit s’ka nevojë për ndërmjetësues).

Për burgun famëkeq Goli otok, shkrimtari i madh kroat dhe jugosllav Mirosllav Kërlezha (Miroslav Krleža, 1893-1981) – heshti. Goli otoku është një ishull i vogël shkëmbor në bregdetin kroat, pranë ishullit Rab. Pas konfliktit midis Stalinit dhe Titos dhe pas Rezolutës së Informbyrosë, komunistët jugosllavë themeluan në ishull llogore. Me fjalë të tjera, ishulli u shndërrua në burg famëkeq. Aty vuanin dënimin informbyroistët, njerëz të akuzuar si ithtarë të Stalinit. Goli otoku u shndërrua në sinonim të ferrit. U vu në funksionim më 9 korrik 1949. Funksionoi deri në vitin 1956. Burgu administrohej nga UDB-ja (Uprava državne bezbednosti – Drejtoria e Sigurisë së Shtetit). Nëpër këtë burg kanë kaluar rreth 13000 njerëz. Prej tyre, 287 vetë kanë vdekur në burg. Sipas të dhënave të caktuara, disa prej tyre janë ekzekutuar. Pas vitit 1956, burgu i Goli otokut është shndërruar në burg “normal” ku kanë vuajtur dënimin kriminelët, por edhe disa të burgosur politikë të mëvonshëm. Përfundimisht është mbyllur në vitin 1988.

Shkrimtarët serbë – Miodrag Bullatoviq (Miodrag Bulatović, 1930-1991), mbështetës i verbët i Sllobodan Millosheviqit dhe Branimir Shqepanoviq (Branimir Šćepanovič, 1937-2020), në fund të viteve ’80 të shekullit XX ndërmorën një fushatë të egër kundër shkrimtarit Danillo Kish (Danilo Kiš, 1935-1989). Kishi u paraqit kundër nacionalizmit serb. Vjen nga një baba hebre dhe nga nëna malazeze. U detyrua ta lërë Beogradin dhe të vendoset në Paris. Kadare rrëfen për takimin me të në Paris. Vdiq në Paris, u varros në Beograd. Me përjashtim të disa shkrimtarëve serbë me prejardhje hebraike, pothuajse asnjë shkrimtar tjetër serb, nuk e mori në mbrojtje Kishin.

Para Gulagut, Sollzhenicini nuk heshti.

* * *

SOLZHENICINI, SHKRIMTAR PËR „TË HUAJ“ – Shumë rusë e kanë quajtur Sollzhenicinin shkrimtar për “të huaj”. Jo të gjithë e konsiderojnë patriot të atdheut të vet. Ia zënë për të madhe biografinë dhe punën, të orientuara kah ideologjia perëndimore. Pjesa më e madhe e veprave të tij kanë parë dritë, jo në Bashkimin Sovjetik, por në Perëndim. Ka shumë që e kanë fajësuar si person që ka luftuar kundër sistemit, kur vendi ndodhej në kolaps. E fajësojnë edhe për mbështetjen që ka pasur nga Radio Liberta, Zëri i Amerikës, Vala gjermane, “BBC” (sektori rus), “State Department” (sektori rus), Pentagoni (sektori i propagandës) etj.

* * *

SOLZHENICINI, NJERI ME PIKËPAMJE KONTRADIKTORE – Pas një karriere letrare të shkëlqyer, Sollzhenicini shkroi libra publicistikë në të cilët u mor me kombin rus, me shtetin rus dhe me ortodoksinë. Shumë simpatizues të tij ia kanë mbajtur për të madhe radikalizmin fetar dhe e kanë etiketuar si fundamentalist i ortodoksisë.

Shkrimtari rus Viktor Jerofejev (1947-), dikur e adhuronte Sollzhenicinin. Për të tjerët, Sollzhenicini ka qenë idhull, yll i letërsisë, luftëtar i guximshëm kundër padrejtësisë politike, ndërsa për Jerofejevin ka qenë Zot. Por më vonë, për shkak të afrisë së autorit të Gulagut me kryetarin Vlladimir Putin (1952-), nisi ta kritikojë. Ai që në kohët më të errëta dhe më heroike u përplas me shtetin e fuqishëm sovjetik, me t’u kthyer nga egzili, nisi ta dëmtojë autoritetin hyjnor që gëzonte.

Sollzhenicini është autentik kur ia zbulon lexuesit anën jonjerëzore dhe kriminale të një formacioni shoqëror, por është ideologjik, kur e braktis përvojën e vet letrare.

Midis shumë komentuesve të pikëpamjeve dhe të qëndrimeve të këtij krijuesi, njëri thotë: “Ka qëndrime sa të duash. Lexoni veprat e tij, aty i keni të gjitha”.

SOLLZHENICINI KUNDËR VLERAVE MODERNE TË PERËNDIMIT DHE ALTERNATIVAVE LIBERALE EVR0PIANE

Me veprat e tjera të Sollzhenicinit, punët janë pak më të ndërlikuara. Në tregimin “Oborri i Matrenës”, autori në një anë është kundër ideologjisë mbizotëruese të BRSS-së, por në anën tjetër është edhe kundër vlerave moderne të Perëndimit. Autori në një anë demaskon krimet sovjetike, por në anën tjetër hedh poshtë alternativat liberale evropiane.

AFRIA MIDIS SOLLZHENICINIT DHE VLLADIMIR PUTINIT – Sollzhenicini të cilin sovjetikët dikur e përzunë në Perëndim, gjithnjë më tepër i është kundërvënë demokracisë perëndimore moderne. Fjala “pluralizëm” për të ka qenë e neveritshme. Ishte orientuar kah vlerat krishtere ashtu siç i kuptonte vetë ai. Si të tillë, e kishte përvetësuar Putini. Gjoja paskëshin qenë të një mendimi se Rusia duhet t’ia kthejë shpinën rrugës evropiane. Autori i Gulagut, me urdhrin e pavdekshëm të kampit “mos beso, mos kij frikë, mos lut”, tani i besoi ish-kolonelit të KGB-së, i cili kishte punuar për organet e shtypjes, duke e autorizuar veten të ndërtojë “një botë ruse” sipas ideve të veta. Kjo shkaktoi zemërimin e opozitës ndaj Sollzhenicinit, duke i gëzuar njëherazi të gjithë mbështetësit e një Rusie si fuqi e madhe.

Shënim: Në vitin 1979 Viktor Jerofejevi u përjashtua nga Shoqata e shkrimtarëve të BRSS-së. Është përkthyer në 27 gjuhë të botës. Jeton në Moskë dhe e ndjek në mënyrë kritike politikën e qeverisë ruse dhe të kryetarit Vlladimir Putin.

* * *

Duhet shtuar se politika e Putinit nuk dallohet shumë nga ajo e paraardhësve të tije sovjetikë. Ai e ka kufizuar veprimin politik të opozitës ruse, e ka kufizuar hapësirën demokratike, pothuajse e ka ndaluar mendimin ndryshe, i burgos oponentët politikë të tij, oponentët politikë i konsideron spiunë dhe mercenarë të Perëndimit, zgjidhet dhe rizgjidhet kryetar Rusie, kur të dojë dhe sa herë të dojë. Putini, sikur dëshiron ta rimëkëmbë ish-Bashkimin Sovjetik. Midis tij dhe Stalinit, nuk ka shumë dallim. Gjatë gjithë historisë së vet, Rusia asnjë çast nuk ka qenë demokratike. Ajo është vite drite larg demokracisë. Demokratizimin e Rusisë, politika ruse e kupton si kapitullim para fuqive perëndimore. Armatimi është paranojë e politikës ruse.

QËNDRIMI I SOLLZHENICINIT LIDHUR ME KOSOVËN – Gazeta “Novosti” (“Новости”) e Beogradit ka kërkuar nga Sollzhenicini që t’i drejtohet publikisht popullit serb, posaçërisht serbëve të Kosovës. Shkrimtari ishte 90 vjeç dhe shëndetlig. Për prononcimin e tij njofton korrespondenti i gazetës “Novosti” nga Moska, më 20.02.2008. Shkrimtari vdiq pas disa muajve, më 03.08.2008. Letrën e paska dorëzuar gruaja e shkrimtarit Natalia Dimitrievna Solzhenitsyna. Ajo paskësh thënë: ”Dhimbja dhe brengosja jonë është e natyrshme për arsye se ne rusët dhe serbët jemi një popull… Sollzhenicini është prononcuar kundër Perëndimit edhe pas bombardimit të Serbisë, edhe tash…”

Sollzhenicini paska shkruar:

“Serbëve të cilët mbeten të jetojnë në tokën historike, padrejtësisht të shkëputur, në krahinën e Kosovës,

Në vitet e kaluara të paradokohshme ju tanimë keni përjetuar rrënimin dhe shkatërrimin e tempujve, djegien e shkollave serbe dhe dhunë e vrasje të drejtpërdrejtë. Zoti t’jua ruajë guximin që të qëndroni edhe në të ardhmen pranë varreve të të afërmve tu”

* * *

E veja e Sollzhenicinit, Natalia Dimitrievna (Natalya Dimitrievna Solzhenitsyna, 1939-) i fajëson liderët e Rusisë moderne, Mihail Gorbaçovin (1931-) dhe Boris Jelcinin (1931-2007) për faktin se nuk ia kanë dalë që vendin ta ballafaqojnë me të kaluarën. “Nuk kanë bërë kurrfarë destalinizimi. Në shkallë shteti askush dhe asnjëherë nuk e ka shpallur komunizmin si krim apo Stalinin si tiran i cili ka luftuar kundër popullit të vet. Tani nuk është koha për fjalë” – thotë ajo. Edhe kjo është kontradiktore si burri i saj Sollzhenjcini. Nuk mund të kërkosh nga Gorbaçovi dhe nga Jelcini destalinizimin e Bashkimit Sovjetik, duke mbyllur gojën para Putinit, i cili duket sikur synon ta rimëkëmbë epokën sovjetike, për të cilin Stalini nuk ka qenë i keq.

Shkrimtari dhe gazetari Korotiq thotë: “Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, e tërë Evropa Lindore u përpoq t’i japë fund mënyrës komuniste të jetesës, por jo edhe Rusia. Rusia kishte nevojë për një proces Nyrnbergu si në Gjermani. Por, kurrë s’e pati. Derisa të mos fillojmë të flasim për problemet e komunizmit në shkallën që e filloi Sollzhenicini para 50 vjetëve, do të vazhdojmë të jetojmë në këtë vend gjysmësovjetik, e cila dëshiron të bëhet pjesë e njerëzimit, por që ka frikë nga informacionet për historinë e vet” .

VEPRAT

1. “Një ditë e Ivan Denisoviçit” ose “Një ditë nga jeta e Ivan Denisoviçit” (1962), roman i shkurtër. Kur u botua, në botën letrare shkaktoi tërmet në përmasa planetare. Vepra shënoi kthesë në historinë e Bashkimit Sovjetik. Pas kësaj vepre, shkruan një varg romanësh, përmbledhjesh me tregime dhe studime historike: “Në rrethin e parë”, “Reparti i kancerit”, “Doje revolucionin”, “Rrota e kuqe”…

2. “Arkipelagu Gulag” – Në vitin 1932, të burgosurit punojnë në ndërtimin e Bellomorkanalit.

3. “Oborri i Matrenës” (Matrenin dvor, 1963); heroinë e veprës është një grua e thjeshtë dhe e ndershme ruse, Matrena Grigorjeva, një nga ato që përbëjnë bazën morale të popullit rus. Autori përshkruan fatin tragjik të femrës ruse.

4. “Reparti i kancerit” – Është roman autobiografik. U shkrua në vitet 1963-1966. U botua më 1968. Është dëshmi e letrarizuar e ballafaqimit me sëmundjen e rëndë, kur autori mjekohej në repartin spitalor të onkologjisë në Tashkent në vitin 1954. Për herë të parë u botua në Rusi, më pas edhe në Perëndim. Romanet “Reparti i kancerit“ dhe “Në rrethin e parë”, u shndërrua në ngjarje të madhe letrare ndërkombëtare. Vepra ndikoi që në vitin 1970 autori të vlerësohet me çmimin “Nobel” për letërsi.

5. “Në rrethin e parë” – U shkrua në vitet 1955-1858. U botua më 1968. Ngjarja zhvillohet në Moskë në tri ditë të dhjetorit të vitit 1949; demaskon sistemin stalinist të spiunimeve dhe të përgjimeve;

6. “Rrota e kuqe” – Roman voluminoz që e punoi në internim. Flet për historinë e Rusisë të viteve 1914-1918.

7. “Kokrrizat e bëra kokrra” (1998-2003) – kujtime;

8. “Dyqind vjet bashkë”, I-II, 2001-2002. Është monografi dyvëllimëshe historiko-publicistike. E shkroi fund të karrierës së tij si shkrimtar. Në këtë vepër merret me marrëdhëniet dhe bashkëjetesën e rusëve dhe të hebrenjve në Rusinë cariste dhe në Bashkimin Sovjetik, që nga fundi i shekullit XVII deri në fund të shekullit XX. Libri pati jehonë të madhe, si në Rusi ashtu edhe në Evropë.

Xhelal Zejneli

CANOSSA AND THE ALBANIANS

January 9, 2022 by s p

Dr. Etleva LALA

Eötvös Loránd University (ELTE), Budapest, Hungary

The Walk to Canossa in 1077 is the most important turning point in the history of the Western Europe. In January 1077 Pope Gregory VII (1015-1085) excommunicated the Holy Roman Emperor Henry IV (1050-1106), who then was forced to traveled to Canossa in order to be absolved. The excommunication of the Emperor meant the excommunication of the whole empire, and of course in that time, people feared God more than the Emperor.

The reason for the excommunication of the Emperor Henry IV was the refusal of the emperor to obey papal commands, disrupting thus the traditional harmony between the papacy and the emperor. In January 1076, Henry IV and the German and northern Italian bishops renounced their obedience to the pope and called him to abdicate. As a result, Gregory VII deposed the emperor and excommunicated him and the bishops. For the reconciliation, Henry IV appeared as a penitent sinner seeking the pope’s forgiveness in January 1077, but the official end of the investiture controversy ended only in 1122 in the Concordat of Worms.

The division of ecclesiastical authority from the secular authority, which reached its zenith in 1077, had an everlasting influence in the Western civilization in every respect as I will highlight in the following. The Civil Law and the Canon Law which had been walking hand in hand until Canossa, suffered a drastic rupture, developing in different ways. The Canon Law continued to be the same in the whole Western Europe, but the Civil Law developed in an unprecedented way. For didactic purposes I am grouping the various forms of the Civil Law into three main directions:

Statutes. Every town and city in the Western medieval Europe developed their own statutes, which were all different from each-other and often were the basis for competition between the cities and also of identity. The city statutes became the foundation for the development of the cities, and for the greatness of some of them such as the Republic of Venice, of Genoa, Florentine Republic, and also the Republic of Ragusa among others. It was also the basis for the development of other entities like universities, schools, confraternities, and the basis of every society, institution and also employment activity. The Albanian cities also developed their own statutes, especially Durrës, Drishti and Shkodra.

The Royal Laws. Magna Carta Libertatum (The Great Charter of Freedoms), the royal charter of rights agreed to by King John of England at Runnymede, near Windsor, on 15 June 1215, is the first royal law, which was issued without any permission or influence of the Pope or of the Emperor. Magna Carta was followed in the continent by the Golden Bull of the Hungarian King Andrew II in 1222. This was also the first time in the continent that a king took the liberties of creating his own laws and ratifying them without any external legal approval from emperor or church. Other kingdoms in Western Europe followed these examples and created their owns royal laws in a fully autonomous way, which strengthened the independence and the royal identity of each kingdom.

Customary Laws. The local rules and customs profited also from the liberties that the split of Civil Law from the Canon Law offered. Not only were they finally written down in Latin, as it was the case of Siena in 1309, but they were even written down in local languages such as the Sachsenspiegel, which was written in German von Eike von Repkow in 1220-1230 and it was followed with all sorts of Spiegels (mirrors) in German speaking communities, like Schwabenspiegel (1275), Deutschenspiegel (1275), Frauenspiegel etc. The German miners who went to Eastern Europe took these vernacular laws with themselves and used it to keep their identity and lifestyle in the new habitats.

The division of Civil Law from the Canon Law affected not only the development and changes of the Civil Law, but also the usage of the Latin as a language. Until the eleventh century, Latin was mainly a tool in the hands of the ecclesiastic or imperial scribes and hence a sense of ‘holiness’ was attached to it. After having the Civil Law liberated from the Canon Law, the Latin became a simple tool of communication, loosing this sense of ‘holiness,’ and thus getting all sorts of deformation, which often were done on purpose, when the local identity was strong and the usage of a local jargon of Latin contributed to the sense of independence and identity, as it is the case of Venice and even Ragusa.

Latin was not limited to anyone, any setting, or any specific purpose. The contracts between people working together profited mostly by the wide use of Latin. Many Latin sources that have survived are working contracts, or agreements between people, but of course, not only. These Latin sources which are thousands of them with regard to Albanians, and purer as sources for us historians. A working contract was never written for a third audience: the parties did not care about the document after they finished their deal. To us, as historians, this contract is a great source as it has personal names of otherwise anonymous people, dates and place names, and very often the whole activity described in a normal and not a pompous style.

In order to better understand the full impact of the Walk to Canossa, and of the split between the Civil and Canon Law, let us have a glance at the Byzantine world, which did not experience any Walk to Canossa, i.e. any division of the ecclesiastical power from the secular power in the middle ages. Canon Law and Civil Law went so well hand in hand in the Byzantine Empire, that they were even written down in only one legal document, which was called nomocanon(Greek: Νομοκανών, Nomokanōn; from the Greek nomos – law and kanon – a rule), and was considered the highest code in the Empire. Because of its holiness that was attached to it, the Byzantine nomocanon was not allowed to copied in any kind of settings and by everyone, but only on well-established ones, which were considered holy places and accompanied with certain rites.

The Nomocanon was for the first time translated and complemented in Old Church Slavonic by St. Sava in 1208 at Mont Athos. Old Church Slavonic was considered a holy language just like the Greek language, because it was introduced by Cyril and Methodius, when Slavs were targeted as a foreign group, which needed a special attention for their integration into Christianity. By giving them the Cyrillic letters, Cyril and Methodius gave them an identity different from the peoples and nations of the Byzantine Empire. The translation of St. Sava, the Zakonopravilo, not only became the first Serbian constitution since 1219, but it was also taken over by the Bulgarian and Russians who also used it in the same way to create the foundational legal basis of their own empires. Since the Nomocanon was the civil law and canon law in one, there was no space for any deviation or special development of the civil law, that is why there are no city statutes in these Eastern Empires, no royal laws and of course no customary laws were allowed to be written in any unofficial language.

The rigidness of using official languages only for certain purposes and by certain agents, created a different map of written evidence in the Eastern Byzantine World. The texts produced were either of a religious or of an imperial nature. With religious I mean treatises, codices, commentaries, letters and other texts written for religious purposes. Imperial were not only the administrative and fiscal documents, but also the chronicles, which following the biblical example, addressed a third audience, having thus a hidden agenda. In most of the cases the chronicles were written for the purpose of showing to the future generations how glorious the emperor was. In order to reach the desired effect, very often the bad enemy was a must, and hence wars have a good part in these chronicles.

The lack of parish sources or any other registration of population is thus not a coincidence in Byzantine sources. Writing down the names of the newborns, the date and place of birth, and other important events like baptismal data, or the date and place of death as it was a norm in the Western Christendom in every remote village, was never done in the Byzantine world. To understand why, we have to keep in mind first of all the usage of the official language, which was limited only to a number of people, and it was not accessible to everybody through public schools as it was in the West.

Another reason why there is no evidence of the anonymous people, should be searched in the very names Orthodox vs. Catholic, since nomen est omen. Orthodox, meaning right, is also a worldview: the spirituals in the Orthodox word strive to be as right as possible in order to establish the desired contact with God, and for that purpose sinnershad to be avoided, since they can lead to temptation. Hence the huge number of the hermitages or monastic complexes. Trying to be as religious and right and orthodox as possible, the priest also had to limit his preaching only to reading the Bible in its official language. Preaching or explaining in an understandable way or in a local language was beyond his competences and hence did not dare to make the Christian message accessible to his audience.

Catholic, meaning universal, sets its priority on reaching others for Christ. To a Catholic Christian it is more important to reach others for Christ through Evangelization in an understandable way. For that reason, they are not only urged to overcome the feelings of being a sinner by traveling to other places and preaching and reaching other people. Building a community through the religious instruments was very important, and hence schools are religious houses are open to everybody. It is also interesting to note that in extreme cases, when the parish priest could not be present in the early baptizing of the newborn, his mother could baptize the baby in the vernacular language, which is never the case in the Byzantine world.

This is the theoretical framework, which helps us understand why the Albanians appear so often and doing various activities in the Latin sources, whereas in the few Byzantine (Greek or Old Church Slavonic) sourced in which Albanians appear most of the time as a group, we have a black and white picture of them, as I will show in the following.

In the Byzantine sources, Albanians are mentioned as a group of people already in the eleventh century, when Michael Attaleiates, wrote in his “History” that the Albanians had existed already in Byzantine Empire, but were not visible in the sources, because they belonged to the Byzantine Empire:

“Unfortunately, the people who had once been our allies and who possessed the same rights as citizens and the same religion, i.e. the Albanians and the Latins, who live in the Italian regions of our Empire beyond Western Rome, quite suddenly became enemies when Michael Dokenianos insanely directed his command against their leaders…”[1]

“Once he (the Protoprohedros Duke Basiliakes) had ensured that he had indeed assembled a large army and forces fit for action, composed of Byzantine Greeks, Bulgarians and Albanians and of his own soldiers, he set off and hastened to Thessalonika…”[2]

The ‘History’ of Attaleiates is the typical written Byzantine source that I described in the theoretical framework above. Attaleiates was a Byzantine lawyer and historian who rose to high office under the emperors Romanus IV (r. 1067-1071) and Michael VII (r. 1071-1078) and wrote chronicles with a hidden agenda, that is to show how glorious these emperors had been in their lifetimes. In the case of these Emperors, he blames the Albanians as having become enemies. Who the Albanians were, is certainly a question that requires another analysis, as it is certain that no Albanian women and children participated in this war.

In 1081, Anna Comnena (1083- ca. 1153)mentioned also the Albanians in her “Alexiada.”

“To the best of his (Palaeologus) ability he ensured the safety of the inhabitants and entrusted the protection of the citadel to the Venetian officers who had migrated there. All the rest of the city was put under the command of Komiskortes, a native of Albania (τῷ ἔξ Αρβανῶν ὁρμωμένῳ), to whom he gave profitable advice for the future in letters.”

“ … for Robert (Guiscard) was being shot at from all directions, by the Albanians (ἀρβανιτῶν) and by Bodinus’ men from Dalmatia. But of course fault-finders stand out of weapon range and the acid darts they fire at the contestants come from their tongues.”[3]

Anna Comnena was also a Byzantine historian, who is famous for her chronicle named after her father Alexiada. As the daughter of Emperor Alexius I Comnenus (reg. 1081-1118) and Irene Ducas, Anna was married to the historian Nicephorus Bryennius (1062-1138) and after the death of her father she, her mother and her husband prepared a plot to prevent her younger brother, John II Comnenus (reg. 1118-1143), from succeeding to the throne. When the plot was discovered and avoided, she and her mother were forced to retire in a convent, where they spent the rest of their lives. During these days, she devoting her energies to erudition and scholarship, continuing the work of her husband after his death in 1138. Her chronicle in eight books, known as the Alexiad, is devoted to the memory of her father, describing in great clarity the events of his life, among others also the Norman invasion of Albania led by Robert Guiscard, Duke of Apulia (reg. 1057-1085), who was a rival of her father. Guiscard laid siege to Durrës in 1081 and defeated the Byzantine emperor there. His men then set off in pursuit of Alexius.

Another mentioning of the Albanians in the Byzantine sources comes from another Byzantine historian, namely, George Acropolites (1217-1282). He was the tutor of Emperor Theodore II Lascaris (r. 1254-1258) and later became rector of the university in Constantinople. His “Chronicle” of the Nicaean Empire, based to a good degree on first-hand information and personal observations, covers the years 1203-1261.[4]

“I set off for Albania. Passing through Serbia, Kastoria and the Achrida (Ohrid) region, I arrived in Albania and from there, reached Dyrrachion (Durrës) with the notables of that region.” “Upon my arrival there, I received word of a most distressing event, i.e. the following: Constantine Chabaron, who had been given supreme command over Albania by the emperor, had been taken prisoner by the Despot Michael, and this, due to the intrigues of Maria, his wife’s sister.”“I then decided to set off for Albania myself to bring the situation in that country back under control and to find out what the sewer had actually accomplished. On my departure from Albania, I took the sewer and all the forces with me because the Albanian people had acted in advance and had already carried through with their uprising.”[5]

From these sources one can easily understand that with the concept ‘Albanian’ these chronicles mean warriors, who for some reason turn out to become their enemies. It is already proven by various western sources also that the Albanian mercenaries were famous and skilled in the Middle Ages and as such were appropriate enemies against Byzantine emperors either in order to make their victories more glorious, or to justify their defeats against real enemies.

Targeting Albanians as the enemy escalated especially in the fourteenth century through John IV Cantacuzene (r. 1347-1355). The “History” of Cantacuzene covers the years 1320-1356 and he does not spare any negative words to describe the Albanians as wild and unruly nomads living in mountainous regions in the summer months and migrating to the lowlands in the winter months.[6]

“While the emperor was spending about eight days in Achrida (Ohrid), the Albanian nomads living in the region of Deabolis (Devoll) appeared before him, as well as those from Koloneia (Kolonja) and those from the vicinity of Ohrid.”

“While the emperor was staying in Thessaly, the unruly Albanians living in the Thessalian mountains appeared before him who, according to their tribal leaders, are called Malakasians, Buians and Mesarites and whose numbers reach 12,000. They paid homage to the emperor and promised to serve him, for they were afraid of being annihilated by the Byzantines at the onset of winter, living as they do, not in towns, but in the mountains and in inaccessible regions.”

“A short time thereafter, it was reported by the governors of the western parts of the empire that the Albanians nomads from Balagrada (Berat) and Kanina, who are quick to rise to arms and are restless by nature, had violated the treaties with the emperor, attacking and pillaging the towns there in a savage manner.”

“Since the Dux John, ruler of Acarnania, was already dead at this time, the emperor hurried to reach the west for he hoped to bring Acarnania under his control. During preparations, he thought it a good idea to bring in an auxiliary force of Turkish infantrymen from Ionia to put down the Albanians.”

“They were nonetheless attacked by light-armed Turkish forces and archers, who operate admirably in inaccessible regions, and were easily overcome, not only because they were unarmed, but also because they were thrown into a panic by the unexpected attack of the barbarians. Many Albanians were killed or taken prisoner. Those who managed to escape, left behind their wives, children and possessions, and took refuge in remote regions.”[7]

In these descriptions of the Albanians, there is obviously a tendency to put them in a negative light and if keep in mind the context, it is only done to justify his defeats that he lit from Stephen Dušan and also to justify his decision to involve Turkish infantrymen as an auxiliary force against the real enemy of the Byzantine Empire in this time, who was Stephen Dušan.

As soon as Dušan was crownedKing of All Serbian and Maritime Lands in the first week of September 1331,[8] he started to attack and occupy all the neighboring territories, predominantly Byzantine Empire. In 1342, Dušan launched systematic attacks and conquered all Byzantine territories in the Western Balkans as far as Kavala, except for the Peloponnesus and Thessaloniki, which he could not besiege due to his small fleet. The Byzantines sought allies in the Ottoman Turks and in May 1344, Dušan lost a battle against the Turkic force at Stefaniana,[9] but did not stop him from the conquest of Macedonia.[10]

Making a covenant with non-Christians and accepting their help was totally unacceptable for the Christians in the Middle Ages. A simple contact with a non-Christian automatically made a Christian fall into excommunication, not to mention calling them on purpose for helping against other Christians.In order to justify himself in front of the Christian world for turning to the Turks, Cantakuzenus is using the Albanians as a scapegoat.

If we read the source without this negativity attached to it, we certainly can retract very important information from that. “Many Albanians were killed or taken prisoner. Those who managed to escape, left behind their wives, children and possessions, and took refuge in remote regions.”[11]This sentence is telling us that the wives, children and possessions did not take refuge in remote regions, but only those young men who were persecuted. That is an evidence that the regular Albanians, those who were not targeted as ‘Albanians’, did not live in the mountains and were not nomads as he is suggesting in the first place. We can also safely figure out that many other inhabitants of the cities and areas mentioned in his description, did not dare to call themselves ‘Albanians’ in the face of such an atrocity, as long as they did not want to commit suicide.

It is interesting to note that Albanians were also living in Thessaly according to Cantakuzenus: “While the emperor was staying in Thessaly, the unruly Albanians living in the Thessalian mountains appeared before him who, according to their tribal leaders,”[12]including Ohrid and the whole South including Acarnania. This detailed description of the territories in which the Albanians were living and of course ‘being naughty’ to the Byzantine Emperor, does a great service to the Albanian historiography, as it shows which areas were the Albanians inhabiting in this period in the south. As I explained in the theoretical framework above, better sources are not to be expected from Byzantine historians, as there are no almost no neutral sources coming the imperial historians.

In the Latin sources, it is possible to find a variety of activities that Albanians are engaged in. One of my favorite Latin sources which shows how detailed with personal names and places of origin a Latin source can be is the following one:

Antonius de Drivasto, 1385; Antonius de Durachio, 27 july 1391, Dimitrius (Dymitrius) de Drivasto, 1385, Dymitrius de Antibaro, 1391, Dominicus Albanensis 1385; D. Petrus episcopus Suacensis, 1385; Georgius de Polato, 1385; Johannes de Albania, 1391, Gion de Albania 1391, Johannes (Zivan) de Polato, Allesius de Drivasto, 1385; Lexius (Aleksa) de Drivasto, 1391, Margaritus de Drivasto, 1391, Marinus de Dulcinio1385, 1391, Marchus de Albania 1385, Marcus de Novabrda, 1385, Martinus de Drivasto, 1385; Michael de Drivasto, 1385; Andreas cog. Paulus de Durachio 1391, Andreas de Polato, 1385; Andreas de Scutaro 1391, Nicola de Polato 1391, Paulus de Polato, 1385, 1391, Pelegrinus de Dulcinio, Petrus de Polato, 1385, Theodorus de Drivasto, 1385, etc.[13]

The beauty of the Latin sources, especially of Ragusan archival charters consists on every single name that mattered for them. In the medieval chancellery of the Republic of Ragusa (today: Dubrovnik) and other Dalmatian cities and towns, the place of origin for each person is almost always attached as a surname to the Albanians. In some cases, when there are two people with the same name, then the name of the father or the name of some relative is also attached to it.

Architects and sculptures, stonemasons, smiths, spade-smiths, and producers of other weapons, sailors, botarius and cuparius, carpenters, silversmiths, shoemakers, leather-ware producers, centurarium, tailors, barbers, tabernarius, teachers, musicians, and of course the biggest number of them were ecclesiastics are some of the professions of the Albanians in Ragusa. The Albanian scholar Edmond Malaj, presented in two of his articles, most of the professions that the Albanians were recorded doing in Ragusa.[14]To the sources we will come back in another article.

[1]Extracts from: Michaelis Attaliotae, Historia (Bonn 1853), 8, 18, 297. Translated by Robert Elsie. First published in Robert Elsie, Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11^th – 17^th Centuries (Wiesbaden 2003), 4-5.http://www.albanianhistory.net/1038_Attaleiates/ (Accessed: December 2021); Koço Bozhori, Lufta shqiptaro-turke në shekullin XV: burime bizantine. Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë (Tirana: Universiteti Shtetëror i Tiranës, 1967); Koço Bozhori, Filip Liço, Burime tregimtare Bizantine për historinë e Shqipërisë: shek. X-XV (Tirana: Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, 1975); Koço Bozhori, Dokumente të periudhës bizantine për historinë e Shqipërisë (shek. 7-15) (Tirana: Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Historisë, 1978).

[2]Ibidem.

[3]Anna Comnena, The Alexiad, IV 7-8, Bonn 1836, p. 215‑221 and p. 293-294. Translated from the Greek by E. R. A. Sewter in: The Alexiad of Anna Comnena(London 1969), 149‑153 and p. 195. Reprinted in Robert Elsie: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th-17th Centuries(Wiesbaden 2003), 6-9. http://www.albanianhistory.net/1081_AnnaComnena/index.html (Accessed: December 2021)

[4] Robert Elsie, “1257 George Acropolites: An Albanian Uprising” http://www.albanianhistory.net/1257_Acropolites/index.html (Accessed: December 2021).

[5] Georgii Acropolitae: Opera, Leipzig 1903, p. 140 143. Translated by Robert Elsie. First published in R. Elsie: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th – 17th Centuries(Wiesbaden 2003), 10-11. Robert Elsie, “1257 George Acropolites: An Albanian Uprising” http://www.albanianhistory.net/1257_Acropolites/index.html (Accessed: December 2021).

[6] Robert Elsie, “1328, 1332, 1336 John Cantacuzene: Unruly Nomads Pay Homage to the Emperor.” http://www.albanianhistory.net/1328_Cantacuzene/index.html (Accessed: December 2021).

[7] John Cantacuzenus: Geschichte(Stuttgart 1982), I, p. 190 = Book 1, 55, p. 279, lines 22sq.; II, p. 107 = Book II, 28, p. 474, lines 9-19; II, p. 120-123 = Book II, 32, p. 495-499. Translated by Robert Elsie. First published in R. Elsie: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th – 17th Centuries(Wiesbaden 2003), 14-17.] Robert Elsie, “1328, 1332, 1336 John Cantacuzene: Unruly Nomads Pay Homage to the Emperor.” http://www.albanianhistory.net/1328_Cantacuzene/index.html (Accessed: December 2021).(Henceforth: Cantakuzenus).

[8]John Jr. Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1994), 274. (Henceforth: Fine)

[9]Fine, 303.

[10]George Christos Soulis, The Serbs and Byzantium during the Reign of Tsar Stephen Dusan (1331-1355) and His Successors(Washington D.C.: Dumbarton Oaks Library and Collection, 1984), 25.

[11]Cantacuzenus.

[12]Cantacuzenus,.

[13]DAD, Distributiones Testamentorum, lib. V, 1385-1395, f. 8.^r-v

[14] Edmond Malaj, Mjeshtërit dhe zejtarët shqiptarë në Raguzë gjatë mesjetës [Albanian masters and handcraftsmen in Ragusa during the Middle Ages], Studime Historike 1-2 (Tirana, 2020): 7-36; Ibid. „Prania dhe veprimtaria e klerit shqiptar në Raguzë gjatë mesjetës.“ Studime Historike 3-4 (Tirana, 2019): 7-35.

Shqipëria dhe tokat e lirueme 1939-1946

January 8, 2022 by s p

Nga Jusuf BUXHOVI/

Studimi i Romeo Gurakuqit “Shqipëria dhe tokat e lirueme 1939-1946”, në përpjekjet për të ndriçuar njërën ndër ngjarjet më domethënëse të kthesave historike nëpër të cilat kaloi bota shqiptare në fillim të shekullit të kaluar, ku lufta antifashiste, në njërën anë, anuloi realitetet politike që solli ardhja e fashizmit dhe, në tjetrën anë, ideologjia komuniste përcaktoi fatin shtetëror dhe politik të Shqipërisë po edhe të shqiptarëve jashtë kufijve të saj shtetëror (në Jugosllavinë titiste) në kuadër të diktaturës komuniste. Studimi i Gurakuqit, në këtë kontekst fiton kredibilitet shkencor ngaqë thyen kornizat e dy stereotipeve që historiografisë institucionale shqiptare që për mbi gjysmë shekulli ia kanë përcaktuar kriteret si dhe metodologjinë bashkë me limitet e trajtimit. I pari, është ai ideologjik, i mbështetur mbi diktaturën komuniste si rend shoqëror që për gjysmë shekulli Shqipërinë e mbajti në kuadër të sistemit komunist, të njohur si botë lindore në raport me botën e lirë perëndimore, ku bipolariteti blokist e bëri pjesë të “luftës së ftohtë” pasojat e së cilës dihen. Ndërsa kriteri i dytë, gjithnjë i lidhur me të parin, ndikoi që parja e luftës antifashiste në Shqipëri si pjesë e Frontit të Përgjithshëm Antifashist botëror nga viti 1941-1945, të shihet vetëm në planin global, pra në atë rrethin botëror të konfrontimit të Fuqive të Boshtit me të tjerat, ku bënin pjesë SHBA-të bashkë me Bashkimin Sovjetik, një front jashtë skemave ideologjie ndonëse me rivalitet fillimisht të fshehur e më vonë edhe të hapur pasi që Stalini “hisen” nga fronti antifashist, me mashtrimin e “ e të drejtës së popujve për vetëvendosje” pas fitores antifashiste, e ktheu në “të drejtë” të “deklarimit përbrenda sistemit ideologjik” që BRSS-së i mundësuan hegjemoni mbi shtetet e sistemi komunist në përmasa botërore. Ky kundrim, jo vetëm që anashkaloi realitetet që solli lufta e dytë botërore (shkatërrimin e Jugosllavisë së Versajës, e cilësuar deri në vitin 1940 nga vetë Kominterna “si burg popujsh që duhet të shkatërrohet”) dhe krijimin e shtetit të pavarur kroat dhe bashkimit të një pjese të tokave të okupuara shqiptare nga Serbia në vitin 1912 në kuadër të “Shqipërisë së Madhe” nën ombrellën e imperisë italiane të Musolinit, por në përputhje me sferat e reja të interesit, që vendosi fronti antifashist botëror (kryesisht SHBA-të, BRSS-ja dhe Britania e Madhe) në Jaltë dhe konferencën e Parisit më 1945, riktheu Jugosllavinë, por tash si federatë që Tito e themeloi në vitin 1943,me çka u përcaktua edhe fati i Kosovës për të vazhduar robërinë në rrethanat e një shteti sllavo-komunist, paçka që vetë komunistët shqiptarë të Kosovës, në Bujan, në konferencën e KNÇ-së, nga 31 dhjetori 1943 deri më 2 janar 1944 aprovuan një rezolutë ku shprehej QENDRIM (por jo ndonjë vendim decidiv, siç thuhet) për të drejtën e shqiptarëve për vetëvendosje, që kondicionalisht duhej të shqyrtohej pasi që të ketë përfunduar lufta antifashist dhe me kusht që në Shqipëri dhe Jugosllavi të fitojë fronti antifashist.Mbi këto dy kritere kemi edhe patologjinë e historiografisë institucionale shqiptare dhe pasojat e saj që në njëfarë forme vazhdojnë edhe sot e githëditën, ngaqë lufta nacionalçlirimtare në Shqipëri dhe Jugosllavi u pasqyrua si një “çlirim”, ndërsa vendosja e rendit komunist – fitore e madhe e revolucionit popullore, që solli në pushtet luftën e klasave, që për pasojë pati edhe diferencimin shoqëror-politik të luftës dhe të pasluftës mbi anatemën, në njërën anë të “çlirimtarëve”, pra komunistëve pushtetarë dhe në tjetrën anë, atë të “klasës reaksionare”, “kuislingëve”, bashkëpunëtorëve të fashizmit, e të tjera, që u futën në kategorinë e “kundërrevolucionarëve” dhe u gjykuan me ligjet e revolucionit në format ma brutale, nga likuidimi, burgosjet si dhe mbajtjen nën anatemën e përjetshme të “armiqve” që përfshiu ata dhe familjet e tyre!Anatema e “kuislingëve” dhe “bashkëpunëtorëve të fashizmit” pati pasoja të rënda edhe për Kosovën, ngaqë në bashkëpunim dhe marrëveshje të ngushtë midis komunistëve shqiptarë dhe atyre jugosllavë veçmas nga shtatori i vitit 1944 kur u kërkua që aradhet partizane shqiptare dhe jugosllave bashkarisht të “çlirojnë” Kosovën nga forcat fashite dhe ato patriotike që përthekonte Qeveria e Shqipërisë e formuar në tetor 1943, përcaktoi fatin nën Jugosllavinë e Titos, ku rendi komunist i hapte dyert rikthimit të projekteve antishqiptare të hegjemonizmit serb nga memorandumet e njohura (atij të Çubrilloviqit nga viti 1938 dhe të vitit 1944). Në këtë kohë, në emër të “luftës kundër kundërrevolucionit”, që u bë nën vendosjen e administratës ushtarake në janar të vitit 1945, praktikisht filloi gjenocidi i tretë me radhë ndaj shqiptarëve me pasoja të rënda, ngaqë nga armët e partizanëve shqiptarë dhe atyre jugosllavë, në frontet e Sremit, në masakrën e Tivari dhe në luftimet e Drenicës dhe gjetiu, gjetën vdekjen mbi 55 mijë shqiptarë, të gjithë të anatemuar si “kundërrevolucionarë”! Anatemë, kjo që për fat të keq, nga historiografia ideologjike në Tiranë dhe Prishtinë në botimin dyvëllimësh të “Historisë së Popullit Shqiptarë” (1953 të ribotuar në Prishtinë më 1969), për mbi një gjysmë shekulli, u trajtua si “fitore komunistëve ndaj kuislingëve dhe bashkëpunëtorëve të fashizmit”, ndërsa përpjekja e forcave patriotike në luftë kundër ripushtimit sllavo-komunist të Kosovës , siç ishte NDSH-ja dhe të tjerët të shkapërderdhura në pritje të intervenimit anglo-amerikan, u quajtën “kundërrevolucionar” dhe u likuiduan në mënyrë më brutale.Studimi i Gurakuqit, në një opus voluminoz, paraqet anamnezën e këtij zhvillimi historik dhe pasojat shoqërore-politike, duke nxjerrë në pah raportet jashtë kundrimit bardh-zi. Pasqyrimi i kësaj problematike mbi kriteret objektive-shkencore, doemos inkorporon edhe qasjen e rishqyrtimit po edhe të rishkrimit të historisë nga kjo kohë, që në njëfarë mënyre, paraqet edhe gurthemelin e vendosje së gjithëmbarshme të kësaj problematike në opusin e rishqyrtimit dhe të rishkrimit të historisë në kohë dhe në hapësirë. Edhe pse studimi i Romeo Gurakuqit meriton një trajtim të gjithanshëm, ku secili kapitull dhe secila etapë që merr në shqyrtim autori, mund të diskutohen nga pikëpamja e plotësimit po edhe të ridefinimeve që janë edhe të natyrshme, megjithatë, mund të thuhet se autori me këtë libër tashmë ka vu në dioptrinë e pakapërcyeshme të rishqyrtimit tematik të çështjeve disa, siç janë Fronti Antifashist botëror në planin global dhe po ashtu, atë të realiteteve që solli lufta antifashiste në planin shqiptar, veçmas pas rrënimit të Jugosllavisë së Versajës, jo vetëm në planin shtetëror, po edhe në atë të pasojave të tyre, siç ishte lufta civile si dhe zhvillimet pas përfundimit të saj kur çlirimi mori kuptimin e diktaturës dhe të represionit e ku vendosja e komunizmit në Shqipëri nuk shihet si fitore, por si një ndërprerje e një evolucioni historik të një populli, edhe ashtu të penguar në rrugën e zhvillimit.Në fund të kësaj pamje të shkurtër të këtij studimi të rëndësishëm dhe, për nga qasja serioze të vetmit deri më tani në historiografinë tonë, duhet theksuar se në kapitullin XXXIII, i kushtohet hapësirë bukur e madhe edhe Kosovës, mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, 1943-1945, ku përqendrimi bie të bashkimi i tokave të liruara nga viti 1941 si dhe shfaqjes së Shtetit Shqiptar të nëntorit të vitit 1943, për të vazhduar pastaj me luftën antifashiste në Kosovë, si pjesë e luftës antifashiste të Jugosllavisë , ndonëse me tretman “autonom”, që do të përfundojë me pajtimin ideologjik të komunistëve shqiptarë dhe atyre jugosllav që ato që u thanë në Bujan në vitin 1943/44, rreth vetëvendosjes të kthehen në “vetëvendosje ideologjike”, pra që Kosova të mbetet nën Serbi si provincë!Trajtimi i kësaj problematike nga autori, përcillet edhe me disa lapsuse dhe mangësui nga mungesa e dokumenteve autentike të LNÇ-së nga arkivat e Kosovës dhe ato të Jugosllavisë si dhe të disa autorëve meritorë jugosllav (Dedijerit), po edhe të atyre nga Kosova (Dr Ali Hadri e të tjerë),që pasqyrojnë evolucionin politik të frontit antifashist në Kosovë nga korniza jugosllave, siç ishte deri në mbledhjen e Sharit të tetorit të vitit 1943, kur do të ndryshohet emërtimi Këshillat Antifashiste të Kosovës e Metohisë në Këshillat Antifashiste të Kosovës dhe të Rrafshit të Dukagjinit, emërtime këto që do të pasqyrohen edhe në gjithë organizimin (atë të aradheve partizane si dhe të strukturës partiake). Ndryshimi i emërtimit nga Kosovë e Metohi (Kosmet) në Kosovë e Rrafsh të Dukagjinit, nuk është formal, por esencial, meqë ndryshon diskursin nga ai i trajtimit hegjemonist serbomadh, ku Kosova dhe Metohia shihen pjesë e historisë shpirtërore dhe kishtare serbe, ndërsa ai Kosovë dhe Rrafsh i Dukagjinit, që do të anulohet në Konferencën e Prizrenit në korrik 1945 për t’u kthyer në Kosmet, do të përcjell edhe aspektin politik, kur Kosova, si provincë do të aneksohet nga Serbia si Kosmet, emërtim ky që do të mbetet në fuqi deri në vitin 1968 kur me amendamentet kushtetuese kthehet emërtimi Kosovë, që do ta ketë edhe me ndryshimet kushtetuese të vitit 1974, e që, në vitin 1989, Millosheviqi me dhunë do ta kthejë Kosovë e Metohi (Kosmet), emërtim ky që edhe sot e gjithëditën, ndonëse Kosova është shpallur shtet i pavarur më 2008, vazhdon të mbahet në Kushtetutën e Serbisë….

HAJDUTËT APO SPIUNËT ?

January 8, 2022 by s p

Dr. Erion Dasho/

Hetimet e fundit me sa duket po e lidhin skandalin e nxjerrjes së pagave me një histori spiunazhi. Në favor të Rusisë, shtetit që ka një nga agjencitë më profesioniste të inteligjencës klasike dhe digjitale! Media (sidomos ajo pro-qeveritare) po nxiton ta propagandojë këtë fakt me një qëllim të qartë: fashitjen e zemërimit dhe zhytjen në harresë të skandalit të dyfishtë – thyerjes së konfidencialitetit të një prej informacioneve më private të individëve dhe ynereve që zbuluan pagat tashmë të dala në shesh. Le t’i marrim me radhë: Një shtet ku një punonjës korruptohet me 200 dollarë për të shitur pagat e gjithë të punësuarve publikë dhe privatë, nuk është shtet, por një bandë haxhiqamiliste. Madje edje banditi i famshëm i fillimshekullit të kaluar besoj e trajtonte me më shumë respekt informacionin. Për të zgjidhur këtë problem, nuk mjafton të hetohet dhe të dënohet personi që shtypi tastierën, por ata që mbajnë përgjegjësinë për kuadrin ligjor dhe rregullator, konceptin e sigurisë kibernetike në AKSHI dhe kontrollin e përditshëm (me mekanizma digjitalë dhe analogë) të mënyrës se si zbatohen këto masa sigurie. Për mendimin tim përgjegjësia fillon nga kryeministri që ka shtyrë përpara një agjendë digjitale pa u merakosur për faktin se nuk ka as fonde dhe as njerëz të aftë për ta konceptuar dhe zbatuar një masë të tillë transformuese. Në një status të para disa ditëve e kam krahasuar nismën për Shqipërinë digjitale me koncertin në vitin 36 dhe ky krahasim besoj se mjafton që çdokush të kuptojë se përse bëhet fjalë… *** Së dyti, informacioni i dalë në shesh tregoi anën më të errët të mënyrës se si qeveris forca politike aktuale. Që prej ardhjes së saj në pushtet, ka patur akuza se promovimi i PPP-ve si masë “magjike” për të zgjidhur problemet e ekonomisë dhe industrisë së shërbimeve, është në fakt një mënyrë moderne hajdutërie dhe korrupsioni. Njohja me sistemin e pagave të koncesionarëve e provoi këtë dyshim. Të fryra përtej çdo mase, disa prej këtyre pagave ishin edhe indikacione të qartë të abuzimit. P.sh. një i afërm i personit që merrte vendimin për të dhënë kontratën koncesionare paguhej dhjetëra mijëra euro nga i njëjti koncesionar. Ose një shofer në koncesionar (që mund të imagjonohet lehtë se kush e ka rekomanduar) paguhet më mirë se Presidenti i Republikës.Kjo metodë vjedhje dhe korruptimi është denoncuar shpesh, por tashmë publiku ka edhe provat që katërcipërisht provojnë akuzat që deri më parë ishin hipotetike ose të njohura vetëm për një rreth të ngushtë njerëzish.*** Skandalet e shumta që hapi skandali i nxjerrjes së pagave nuk mund të mbulohen me krijimin e një skandali artificial me shërbimin e sigurisë ruse. Shërbimi rus që mendohet se ka aftësinë të komprometojë zgjedhjet amerikane, apo që para disa vjetësh bllokoi e-Estoninë, programin më profesional të digjitalizimit në Europë, nuk ka nevojë për një punonjës që korruptohet me 20 mijë lekë! Me këtë paçavure sistem që ka ngritur Edi Rama me shokë, edhe një haker amator mund të hyjë dhe të bëjë lëmsh gjithë shtetin shqiptar. Prandaj, në vend që të merret me filma me 007-të, prokuroria shqiptare bën mirë të hetojë hajdutët që kanë tetë vjet që zhvatin xhepat e shqiptarëve! Ndërkohë t’u futë edhe ndonjë “pëllëmbë” kalamajve që kujtojnë se mund të ndërtojnë Shqipërinë digjitale sipas tekave të një të marri…