Analizë/ Dr. Eugent Kllapi/
Modeli i orientimit tonë shoqëror ka dështuar. Ai nis nga ne, po nga shumë rrethana që si pasoja bëhen shkaqe. Modeli jonë shoqëror nis nga ‘egocentrizmi’.Pse egocentrizmi jonë po rrënon vetë shoqërinë, pra, pse dëshira e egocentrizmit tonë për të qënë edhe më të arrirë po na bën edhe më pak të arrirë? Me një fjalë pse jemi në kontradiksion dhe në udhëkryq?Karakteristikë për Ballkanin, dhe sidomos për shqiptarët është natyra e saj krenare dhe lëvduese. Krenaria, besa dhe nderi kanë ecur krah për krah që nga kohët e hershme deri tani. Por nga ana tjetër, paralel me ligjësitë morale janë krijuar ligjësitë juridike.Besimi, krenaria dhe nderi duken sikur nuk kanë lidhje me këtë ndryshim, megjithatë ato varen kryekëput me ligjin si marrëveshje e kontratë shoqërore. Njëkohësisht dhe paralel kemi ecur me dy kahe, edhe nga ligji i shkruar, edhe nga fjala e dhënë.Fjala e dhënë tiparet e saj i ka nga absolutizmi, në besimin ndaj mbretit, Zotit, të parit të krahinës, mikut. Fjala e dhënë është në kundërshtim me fjalën e shkruar. Si burim mitologjie nga antikiteti.Më shumë se mbretit, apo të parit, kjo mënyrë protoike vendoset atëherë kur njerëzit nuk kanë një referencë për të drejtuar jetët e tyre, për këtë duhet të ngrejnë një marrëveshje (marr-vesh) midis personave, grupeve, komuniteteve. Por në kushte të tjera kjo marrëveshje ndryshohet ose humbet.Fjala e shkruar e ndan besimin përkundrejt normave, kundrejt cdo personi, humbet kuptimi i centralizimit, para ligjit janë të gjithë njësoj, pra decentralizohet egocentrizmi, krenaria, nderi.”Pa e parë me firmë e vulë nuk besoj” thoshin latinët e zgjuar dikur që bënë perandori por sidomos Republike.Nderi këtu i takon atij që është me të drejtën e ligjit të shkruar, jo me atë që ka fituar sfidat për të qenë krenar.Egocentrizmi do kuptuar si dëshirë përsosje individuale dhe shoqërore. Ky njeri pikënisje dhe pikëmbërritje ka arritjen e vetvetes, qendra e vetvetes dhe e pikëvështrimit e tëhuajtjes shoqërore, është dhe duhet të jetë vetëm ai.Nga kjo krijohet një situatë ku narcizmi, ose mendjemadhësia e njeriut të munguar në vete, apo krenaria si burim indetiteti kur nuk kemi gjë tjetër apo nga ana tjetër përmbushjeje, stimulohet gjithmonë mbi normën e lejuar shoqërisht nga morali dhe mbi realitetin, nga pushteti.Egocentrikët(egoja-uni=vetja vihet në qendër) duan të ngrejnë një imazhologji për veten, falë njerëzve që njohin, falë gjithë shoqërisë, dhe kjo pompon faktin që ai duhet ta mburrë vetveten që ta justifikojë atë përballë të tjerëve. Vetja është ai cka të tjerët presin rreth tij.Imazhi i tij vlen, mendja e tij është më e mira, trupi më i bukur, cdo gjë rreth tij më sipëror në mendime dhe veprime.Ky njeri nuk krijon dot një hapje me të tjerët, për të gjithë të huajt janë armiq ose rivalë të rrezikshëm. Ndërveprimi shoqëror edhe pse duket e mirë është centriste ku modeli flak shancet e barabarta dhe njeriun individual që ka dicka për të dhënë. vlerat hierarkizohen kategorikisht në mënyrë vertikale.Shqiptarët nuk e kuptojnë dot rivalitetin nga dypolariteti i theksuar politik dhe kulturor, por të gjithë i shikojnë si kundërshtarë të rrezikshëm që prekin ekzistencën dhe identitetin e tyre.Në qoftë se s’je i një ane politike je i një tjetri, në qoftë se nuk je autoritar, patriarkal, të japësh diktat, atëherë automatikisht nuk je.Motoja është si në antikitetin e lashtë, ‘’unë jam dhe prandaj do kërkoj me cdo kusht dhe forcë që unë të mbijetoj’’, kjo me cdo lloj sakrifice.Absolutizmi i shtoi me anë të fesë dhe qendërsimit të Zotit, po dhe të mbretit, një ‘’unë s’jam dhe gjithcka është Zoti’’. Iluminizmi i shtoi një ”unë s’jam po e gjej veten nëpërmjet tjetrit”, vëllazërohem, kërkoj të bëhem nëpërmjet të tjerëve, përfshihem.”Ligji jam unë(mbreti)”Kjo duket absurd në shoqërinë e sotme falë dhe egocentrizmit të kohës së monizmit.Rrjedhojave të këtij modeli qendërsues të vetes i shtohet fakti që mangësia e zbatimit të ligjit ngre lart ligjin e pashkruar dhe ligji i pashkruar ndikon në moszbatueshmërinë e ligjit. Të gjitha tiparet e tribaliteti fisnor paraqiten në këtë situatë. Me forcën që njerëzit duan ligjin e shkruar do të tërhiqen për nga ligji i pashkruar zakonor. Me forcën që zakoni do kërkojë të afrohet rreth një shoqërie zakonore njeriu do të dojë të bëhet modern se atë ka si majë qytetërimore megjithëse do zakonin dhe traditën. Këtu ai është në udhëkryq.Modeli në kapitalizëm has në disa probleme të tjera. Problemi në kapitalizëm është se ligjin e bën materiali, ideali është mposhtur(si prirje në fazat e para të kapitalizmit, klasik), nuk ka rëndësi cfarë dijesh ke, rëndësi ka cfarë statusi dhe prone ke arritur nëpërmjet dijes ose jo, po nuk ke arritur je asgjë dhe me dije.Ideali jo në kuptimin Marksisto-Leninist, pasi ideali nuk ka lindur dhe ka mbarruar te Marksizmo-Leninizmi sic janë propaganduar dhe gënjyer në një iluzion brezi i kaluar, por ideali në kuptimin e ideve madje dhe ideologjive. Roli, dinamika e kohës dhe e situatave është më e intesive.Cdo gjë rrethrrotullohet rreth parasë. Problemi fillon përsëri te egocentrizmi.Në botën psikologjike ai që ka dhe do t’i ketë të gjitha, nuk ndjen gjë për atë që s’ka.Në krenari dhe pushtet njeriu harron se si ndihet tjetri që nuk ka bukë, parajsa nuk përputhet me ferrin, por ai që nuk ka bukë duhet ta nderojë krenarin, të gjithë janë në ferr, po duan parajsën.Në një situatë ku egoja do të mbizotërojë mbi ligjin kemi që qendërsimi i pushtetit të krijojë qendërsimin e ekonomisë, tjetri është i përjashtuar. Kjo edhe në kuptimin si të konkurrencës, si të vlerave, si të personalitetit, si dinjitetit apo vetë krenarisë.Në këtë situatë egocentristët konsumohen nga egocentristët, të gjithë sulmojnë të gjithë, të gjithë nuk i duan të gjithë, të gjithë kanë frikë prej të gjithëve, të gjithë armiq të të gjithëve, të gjithë ia kanë me hile njeri-tjetrit për të arritur majat e pushtetit dhe krenarinë, të gjithë gënjehen me njëri-tjetrin dhe janë në një botë gënjeshtër, të gjithë e duan lumturinë më të madhe se të tjetrit. Të gjithë të gënjeshtërtit flasin për të vërtetat dhe indetifikohen në to. të gjithë nuk dëgjojnë dhe të gjithë duan të ulërasin.E vërteta është ekuivalentuar me të gënjeshtërtën falë egocentrizmit.Ata që kanë shumë kapital kërkojnë dhe më, pasi kjo lloj konkurrence të fut në ankth dhe në paranojë, frikë dhe dhunë.Në kushtet e konkurrencës njeriu bëhet agresiv dhe dhunues sipas studiuesve, pasi ndjen rrezik dhe do siguri që nuk e ka, nuk ka rëndësi cfarë lloje dhune kryhet po egocentrizmi e stimulon këtë dhunë.Mirëpo qasja e njohjes me anën e tjetrit është ndryshe, ajo është përbashkuese, të gjithë ekzistojnë falë të gjithëve, të gjithë kontribuojnë me të gjithë për të arrirë qëllimet e tyre, të gjithë bashkëveprojnë me të gjithë, këtu ndodh decentralizimi i pushtetit dhe i njeriut egocentrik, të gjithë janë në paqe me të gjithë, nuk kërkojnë eliminim por bashkëjetësë.Në këtë qasje është ligji i shkruar, ligji është njësoj për të gjithë, koncepti i fjalës së dhënë, nderit, besës, humbet pasi ligji kujdeset për të gjithë në qoftë se zbatohet njësoj.Nga ana tjetër, në vazhdën e centralizimit të pushtetit ndodh centralizimi i ekonomisë, qendërsimi i njeriut.Egocentrizmi e ul produktivitetin e reales, objektivitetit, të vërtetës dhe me anë të imazhit do të përsoset sepse kërkon me cdo kusht, kjo kërkohet nga të gjithë të jenë me cdo kusht, imazhi është a-ja dhe zh-ja e arritjes së njeriut, kjo i mungon.Imazhi krijon një botë paralele midis asaj që nuk je dhe nuk do të jesh dhe asaj që mund të bëhesh dhe mund t’ia arrish.Ky iluzion i jep prioritet orientimit, atëherë njeriu shkëputet nga bota normale dhe krijohen kushte për botë anormale psikotike (rast është psh., dhe facebook, telefoni, mediat, tubimet, reklamat etj).Njeriut në këto kushte as ia ndjen fare se cfarë realiteti ndodh, po cfarë realiteti ëndërrimtar mund të ngrejë, ai fle dhe zgjohet me ëndrra, është në ethe njësoj si në sëmundje për ëndrrën, përjeton ëndrra dhe është gjithmonë në ëndërr, në ethen e parasë apo të pushtetit, ndaj mikut, mikes, familjes, shokut, shoqërisë, nuk ka rëndësi.Për të bota duhet të jetë ajo ëndërr dhe ëndrra për të është e gjithë bota, nuk ka më botë tjetër reale megjithëse jeton realisht.Monopolizimi i jetës së përditshme është orientimi kryesor i jetës së shoqërisë në qoftë se ky lloj njeriu kthehet model për shoqërinë, ashtu si po ndodh dhe sot në Shqipëri.Njeriu në të shumtën e rasteve nuk është ai që duket sikur është, ai është i modeluar nga të tjerë faktorë që ndikojnë jashtë tij, nga një lloj shtyse e jashtme, në qoftë se kjo shtysë kthen kokën nga qendërsimi kemi një shoqëri centriste.Ndikon kultura, rolet, situatat, kushtet, autoriteti, sistemet politike etj. Ku vërehet kjo; ai që ka pushtet politik do akoma më, ai që ka pushtet ekonomik i thith të gjitha burimet financiare, ai që ka pushtet intelektual do të gjitha sukseset. Ai që ka pushtet familjar do të shpërdorë atë dhe të gjitha pushtetet e familjes, të tjerët nuk kanë si AI, qoftë dhe me dhunë dhe vrasje sic po ndodhin në këto kohë, ai që ka pushtet miqësor do ta shpërdorë atë, qoftë duke e instrumentalizuar.Rrugës për në lagje shikon modele bisnesesh të vogla me orientim të tillë. Kjo duket kur futesh dhe një palë atlete bëjnë 70 mijë lekë, megjithëse janë të përdorura. Në treg po të shkosh e njëjta gjë, janë të përdorura po janë firmato.Një palë pantallona bëjnë 30 mijë lekë, i gjithë tregu i bën pantallonat 30 mijë lekë, i gjithë qyteti, vendi.Të gjitha produktet me të njëtjat cmime. Periferia i shtrenjton akoma dhe më cmimet, të gjithë synojnë për fitimin maksimal dhe të gjithë përqendrohen përkundrejt mallit në një pikë referimi, të gjitha farmacitë tek spitali, të gjithë serviset përqendrohen te Ali Demi në Tiranë, të gjitha byrektoret në rrugët ku ka kalimtarë nga rrethet etj. Nga ana tjetër pantallonat te tregu i byrekëve, dhe farmacinë te pantallonat nuk e gjen dot.Të gjithë me master shkencor dhe të gjithë letrarë si dikur ushtarë, të gjithë të njëjtë pavarësisht se duam të jemi të ndryshëm.Humb si koncepti i diversitetit dhe i shpërndarjes, sepse nuk ka të tillë po ka qëllim centrist, të fitojë sa më shumë të jetë e mundur, sepse kështu është mirë dhe kështu bëjnë të gjithë, është marrëveshje e heshtur. Tipike për shoqëritë fisnore.Në një aspekt tjetër imazhologjia krijon shumë burime njohjeje. Ai person egocentrist që ka një punë dhe shumë burime ka oferta për më shumë punë, ai kërkon akoma më tepër imazh, njohje fuqi, dhe i do të gjitha burimet. Një grup i vogël njerëzish marrin të gjitha burimet, të gjitha punët, të tjerët nuk kanë asnjë punë.Ata që kanë punët nuk mund dot t’i bëjnë të gjitha, i bëjnë pjesërisht, dhe asnjë punë në rregull.Paradoksalisht të shumtët janë të papunë dhe kërkojnë me ngulm punët që nuk bëhen në rregull, ata janë mbase të aftë po nuk u jepet mundësia, mundësia i jepet atij që i bën pjesërisht dhe i thith të gjitha.Dija është kusht për decentralizimin e pushtetit, zakonisht ata që nuk kanë dije kërkojnë centralizimin e pushtetit, ndodh që ata që s’kanë dije i kanë të gjitha, ata që kanë dije nuk kanë asgjë dhe asnjë burim, kështu që humbasin mundësinë. Si në mesjete me statuse të përcakuara, si në monizëm edhe sot e njëjta gjë.Kjo po ndodh dhe në Shqipëri, të paaftit që duan pushtet i kanë kapur pikat kyce, po jo vetëm ato, i kanë shumëfishuar punët, burimet, ofiqet, paratë, pushtetin dhe janë në konkurrencë të ethshme e presion të paparë kundrejt shumësisë që duan t’ia marrin punën apo t’ia eliminojnë. Për më tepër idioti urdhëron dhe ka pushtet maksimal mbi të zgjuarin, amatori kundrejt profesionalit.Edhe i dituri që nuk i përshtatet këtij modeli përjashtohet. urrehet. Kështu që sheh intelektualë me tipare ego-centriste që thithin cdo burim qoftë pronësor, ideor, ofiqe e pushtet dhe të tjerë të zhdrejtësuar.Në fushën ekonomike do të doja të përmendja një thënie legjendare; ’’Problemi nuk është mbledhja e të ardhurave, problem është shpërndarja e të ardhurave!’’ Ky është problem jonë ekonomik.Ai që ka, e ka bërë monopol apo oligopol, ekonomia zhytet në disa duar, leku si GDP është, po varet se ku ai xhirohet, miliarderi lekun e ka e e shfrytëzon, por si tip egocentrist dhe indiferent as që do t’ia ndjejë për atë që s’ka, nuk do diversifikim të ekonomisë, ai do akoma më se është në presionin e dy tre të tjerëve si ai.Ndodh si në krizën ekonomike greke 2008, që miliarderi paratë e veta i ka në Zvicër, populli në brenga. Apo SHBA më 1929, 2008.Ashtu si ndodhi në 1997 me paratë e fajdeve, ku të gjithë llogarisnin si të bëheshin miliarderë.Por monopoli orienton cdo gjë rreth ekonomisë, i bën presion dhe e heq nga konkurrenca tjetrin, ai vendos cmimet si grosisti dhe i thotë dhe tregtarit, ti pantallonat do i bësh 30 mijë lekë, atletët 70, kartat e telefonit do t’i mbash sa dua unë, tokën do ta marr unë, kulturën do ta zhvleftësoj unë, unë do ta hipi në kurriz dhe ti do të pranosh për një modernitet më të mirë teatër, rrugë, bisnese, hapësirën publike, hapësirën tregëtare, hapësirën politike, hapësirën shoqërore, gjithcka, unë të orientoj që ti të bësh si dua unë.Të gjitha do të t’i bëj pak e nga pak falë dhe politikës egocentrike, por radha ty si qytetar do të vijë kur të dua unë që të të vijë ty.Ti ekziston falë meje dhe mëshirës sime, unë po bëj gjithcka për vendin dhe kam hap vende pune, kompani, mirëqënie për kombin që e drejtoj unë, unë jam Zot, dhe ju asgjë, unë jam dhe mëshirplotë dhe humanist në emër të pushtetit tim.Unë jam ligji, unë jam Zoti në tokë për ty, prandaj ekzistoj!Unë duhet të kem që ju të ekzistoni. Kjo pra është qasja egocentrike. Kurse ”shpërndarja e të ardhurave” është qasje ku rrethrrotullohet paraja dhe egocentrizmi vdes, decentralizimi i shtresave fillon, mirëqenia rritet, pasuria shpërndahet, jeta gëzohet, duan më shumë fëmijë, nuk duan emigracionin, kujdesen sa për veten dhe tjetrin, se ekzistojnë falë tjetrit.Pushteti politik krijon një qasje thuasje të njëjtë. Ai që ka pushtet dhe në rivalitet kundërshtues ka akoma më, do akoma më shumë, ata që s’kanë s’kanë fare, ndodh që shoqërisë i janë shterur të gjithë mekanizmat e pushtetit, politika ka gjithë mekanizmat e saj. Për siguri e kthen në dinasti dhe establishment, pra qasje fisnore me tipare krahinorizmi dhe patriarkalizmi.Dy botë të ndara.Por dhe brenda kampeve politike, vetë partitë, degët etj. Ai që është i fortë eliminon të gjithë dhe nuk ia ndjen se e zhduk nga skena politike, ai që i ka, i ka të gjitha pushtetet, parlamentin, prokurorinë, gjykatën, organizatat, partinë, shoqërinë, ajrin, tokën, diellin, bukën, djathin, drogën, bananet, mollën, barin që vjen, plehrat etj, ai i corienton të gjitha.Nuk ka rëndësi cfarë kahu politik ka, ai është Zoti, ai është ligji se kështu jemi falur falë egocentrizmit tonë. Tipar i një kulti individi turmash.Egocentrizmi, sa do pushtet, fshihet nën maskën e nënshtrimit, ndodh që prirja sadisto-mazohiste është shumë e preferuar në qasjen egocentrike, si në pushtetin politik dhe në atë shoqëror, intim, miqësor, familjar etj, sa udhëheqës, shefa, drejtorë, edhe servil të përulur.Tiparet e egocentrizmit sjellin një model të një shoqërie me prirje psikopatike dhe skizofrenike. Zhvillohet absurdi, njeriu paradoksal sa një njeri i gënjeshtërt që e barazon atë me të vërtetën, realen, kjo tëhuajtje e mendimit con në siptoma të rrezikshme të sjelljes shoqërore, sa brutale me dhunë, aq dhe ëndërrimtare po me dhunë në mendjen e cdo njeriu me veten. Një njeri i shpërdorur sa pompoz.Kryefamiljari do të mbizotërojë e mos të diversifikojë marrëdhëniet edhe në aspektin familjar. Nga humbja e këtij pushteti ai dhunon deri në aktin ekstrem pasi i humb egoja dhe qendërsimi i pushtetit nga ku rrjedh identiteti i tij personal e për më tepër në konkurrencën e këtij lloji ai ndihet në udhëkryq.Si shoqëri duan të ngrejnë një imazh të paqenë se jemi të paplotësuar dhe falë këtij imazhi rrojmë, dhunojmë dhe nuk ndjejmë, frikësohemi deri në paranojë. Jetojmë për t’u dukur, për tjetrin, për t’i mbushur mendjen se ekzistojmë ashtu si duam, gënjejmë njëri-tjetrin dhe gënjehemi, dhunojmë dhe dhunohemi, poshtërojmë dhe poshtërohemi. Sa më shumë duan të përparojnë, degjenerohemi. Sa kërkojmë të jemi të vërtetë, me atë forcë anojmë nga gënjeshtra. Sa duam të jemi të arrirë bëhemi më pak të arrirë, praktikisht jemi në kontradiksion dhe udhekryq.
