Archives for February 2022

Ndikimi i Ligës Qytetare shqiptaro-amerikane dhe DioGuardit te politika amerikane për çështjes së Kosovës

February 8, 2022 by s p

Jusuf Buxhovi/

Faton Bislimi: “Te Quest for Albanian Fredoom and the Ende of Jugoslavia Hon. DioGuardi and the Albanian American Civil Legue 1985-1993”, botoi Albanian American Fondation, New York 2021. Roli i Ligës Qytetare shqiptaro-amerikane te politika amerikane për ngritjen e çështjes së Kosovës nga rrënimi i autonomisë së saj dhunshëm nga Serbia më 23 mars 1989 e deri te te internacionalizimi i saj në nivel botëror që për pasojë do të ketë edhe ndërhyrjen ushtarake të NATO-s nga 24 marsi deri më 10 qershor 1999, me ç’rast Kosovas, sipas rezolutës 1244 të KS të OKB futet nën protektoratin ndërkombëtar si një fazë kalimtare që do t’i paraprijë pavarësisë së shpallur më 17 mars 2008, është i një rëndësie thuajse historike. Ky vlerësim ka të bëjë me lobimin shqiptar në nivelet më të larta të politikës amerikane nga kongresi, senati, ku do të përfshihen senatorë, kongresmenë me ndikim dhe personalitet të tjera të rëndësishme të politikës amerikane. Ç’është e vërteta puna e lobimit të Ligës Qytetare Shqiptaro-amerikane do të fillojë edhe më herët, sapo të shpërthejnë demonstratat e marsit të vitit 1981 me kërkesën për republikën Kosovës, që nga politika e atëhershme jugosllave u karakterizua si “kërkesë armiqësore” me prapavijë kundërrevolucionare për ç’gjë, nga dy kryesitë e vendit (ajo e shtetit dhe e partisë) edhe u aprovua platforma politike për Kosovën, që i hapi rrugën diferencimit shumëvjeçar, si një proces që çoi te privimi i popullatës së Kosovës nga të drejtat kushtetuese si dhe diskriminimi i saj mbi baza nacionale në përputhje me planet hegjemoniste të Beogradit që Kosova të rikthehej nën tutelën e siç ishte në kohën e Rankoviqit, pra të humbte pozitën e elementit konstituiv të federatës jugosllave që ia garantonte kushtetuta e vitit 1974. Diskriminimi kushtetues i shqiptarëve si dhe dënimet drakonike që pasuan për vite u përcollën me reagime nga Liga Shqiptaro-Amerikane në planin e brendshëm, pra të lobimit te politika amerikane (senatorët dhe kongresmenët), që t’i kundërvihet kësaj fushate, po edhe të merren parasysh kërkesat e shqiptarëve për avancimin e pozitës së tyre kushtetuese në federatë, si dhe ngritjen e saj si çështje të pazgjidhur në planin e ndërkombëtar. Në këtë drejtim vihet me të drejtë në spikamë roli i ish kongresmenit amerikan me prejardhje arbëreshe, Joe DioGuardi, i cili udhëhoqi Ligën Qytetare Shqiptaro-amerikane nga vitet 1985-1993. Gjatë kësaj kohe, në Kongresin amerikan u sollën disa rezoluta, me të cilat u kërkua rikthimi i pozitës kushtetuese të Kosovës në përputhje me atë të vitit 1974 si dhe ndalja e represionit ndaj popullatës shqiptare, që pas vitit 1990 e këndej, gjithnjë e më shumë po merrte përmasat e një aparthejdi të hapur. DioGuardi dhe lobi shqiptaro-amerikan, i dhanë ndihmë të madhe edhe lëvizjes kombëtare për liri, demokraci dhe pavarësi nga themelimi i Lidhjes Demokratike të Kosovës më 23 dhjetor 1989 dhe në vazhdimësi, duke përkrahur atë dhe konceptin e saj të rezistencës aktive institucione (me shtetin paralel) deri te rezistenca e armatosur.Në këtë libër, me fakte, argumentohet puna e madhe e Ligës Qytetare Shqiptare-amerikane nën drejtimin e Joe Dioguardit, me ç’rast sillen thuajse të gjitha dokumentet meritore që iu drejtuan senatit dhe kongresit amerikan, pastaj kongresmenëve dhe senatorëve të rëndësishëm që dhanë ndihmesë të madhe e të vazhdueshme që çështja e Kosovës të kthehet në prioritet të politikës amerikane nga ai juridik e deri te politik.Në tersi, ky libër, si i tillë, sjell informacion autentik nga veprimtaria e Ligës Shqiptaro-amerikane në dobi të çështjes së Kosovës nga shfaqja e saj në vitet e tetëdhjeta e deri te faza dinamike e angazhimit amerikan për të, angazhim ky që ia hapi dyert ndërhyrjes ushtarake, protektoratit, dhe së fundi, edhe shpalljes së pavarësisë së saj. Libri, i tillë, megjithatë, krahas faktimit të një angazhimi konkret në rrethanat e caktuara, sjell edhe mesazhe të qarta rreth domosdosë që lobi shqiptaro-amerikan të aktivizohet edhe në rrethanat e tanishme në mënyrë që politika amerikane të vazhdojë mbështetjen për konsolidimin e mëtutjeshëm të shtetit të Kosovës, veçmas në raport me sfidat e mëdha me Serbinë, e cila po mundohet që me lobimet e shumta në Kongres dhe Senat, shtetësia e Kosovës të pengohet që të fitojë edhe legjitimitetin e plotë ndërkombëtar përmes njohjeve dhe pranimit në OKB.

Lessons from the Last Pandemic by John M. Barry

February 8, 2022 by s p

Rafaela Prifti/

I read John Barry’s essay on the 1918 influenza pandemic eager to understand the parallels with the current coronavirus one, or see if there are any to speak of. It is, among other things, an interesting read on human behavior. Mr. Barry is a distinguished scholar at the Tulane University School of Public Health and Tropical Medicine. Citing accounts and records of the early 20th century influenza pandemic that claimed the lives of at least 50 million people worldwide, Mr. Barry states that a third wave of the respiratory contagion finally subsided in the summer of 1919 . Yet a lethal variant of the virus that had emerged in 1920 caused the death numbers to rise. In some Midwest cities, the mortality rates exceeded the second wave which had seen most of the pandemic’s deaths in the United States. Mr. Barry writes that during the peak of the second wave in the fall of 1918, the majority of cities were under restrictions to blunt the power of the virus. But in the winter of 1920 there was no response by cities and public officials, although the death numbers were climbing. This was happening, he writes, “despite the fact that the U.S. population had plenty of natural immunity from the influenza virus after two years of several waves of infection and after viral lethality in the third wave had already decreased.” It meant that the immune protections of the population and the less deadly variant were no match for a devastating fourth wave. Yet the community and even historians did not acknowledge it. The fourth wave was just ignored. It seems people had moved on before the virus mutated into ordinary seasonal influenza in 1921. A hundred years later, after two years of dealing with SARS-CoV-2, the society has reached at the same point of exhibiting signs of complacence.and experiencing pandemic fatigue.He argues that overconfidence, indifference or weariness, present a real danger now. The Omicron cases are declining overall, the virus is highly transmissible but less virulent and the population’s immune system is being strengthened either by being infected or vaccinated. Yet this is no time to abandon the public health measures. As of January. 27, only 44 percent of the 70 percent of the vaccinated had received boosters, which provide vital protection against severe illness. And about 20 percent of children ages 5 to 11 are fully vaccinated. The result is that the seven-day average for daily Covid-19 deaths in the United States stands at 2,404, an increase of 1.6% since last week’s average and it has surpassed the Delta peak in late September. When it comes to predicting the next variant, past outbreaks of influenza that occurred in the 50s and 60s do not offer encouraging scenarios. There is a reasonable chance that future variants will be less dangerous, but mutations are random. That is what science tells us. What is certain is that the successful variant will elude the immune protection rendering it more dangerous and more lethal.”Such precedents should make us wary,” writes John Barry. Vaccines and the new arrivals of antiviral drugs could end the pandemic, but that depends on their availability on a global scale and on the virus not developing resistance. These are not good odds. For now, the timeline is controlled by the virus and how we wield our current arsenal of protections against it. He calls on the individuals to not let the guard down. “As a society, we have largely abandoned the public health measures… As individuals, we can still act.”John Barry is a distinguished scholar at the Tulane University School of Public Health and Tropical Medicine. He is the author of “The Great Influenza: The Story of the Deadliest Pandemic in History.”

NARRATIV REAL PËR POLITIKËN GJENOCIDALE SERBE KUNDËR SHQIPTARËVE

February 8, 2022 by s p

Adil FETAHU

(Rade Radovanoviq: QESHJA NËN TREKËMBËSHIN E VARJES, roman historik, botoi “Koha”, Prishtinë, 2021)

Autori i romanit, Rade Radovanoviq, është gazetar e kolumnist i cili ka punuar për disa media të vendit e të hueja, është njëri nga themeluesit e gazetës së pavarur “Danas”. Është edhe dramaturg e skenarist. Mbi të gjitha, është njeri, antifashist dhe antiracist. Në kohën e bombardimeve të NATO-s mbi forcat serbe, ka qenë korrespodent i luftës dhe shef i studios Radio Evropa e Lirë në Beograd. Për punën e tij, në raportimet objektive gjatë kohës së bombardimeve, është shpërblyer nga drejtori i përgjithshëm i REL. Pas asaj lufte, të cilën autori me sarkazëm e quan “Lufta e parë serbo-botërore”, Radovanoviqi ka shkruar romanin “Qeshja nën trekëmbëshin e varjes”, me tematikë për ngjarjet më dramatike dhe më të tmerrshme të krimeve serbe në Kosovë gjatë viteve 1998-1999. Pjesa dërmuese e romanit i kushtohet tmerreve që kanë përjetuar e pësuar shqiptarët nga forcat serbe para dhe gjatë kohës së bombardimeve, por edhe shkatërrimeve, pasojave dhe viktimave në Serbi. Romanin e ka përkthyer në gjuhën shqipe Flaka Surroi, drejtoreshë dhe kryeredaktore gazetës “Koha”, Prishtinë.

Titulli i romanit “Qeshja nën trekëmbëshin e varjes”, është metaforë për gjendjen psikologjike, kur njeriu qeshë pavend, edhe kur është në gjendje të pashpresë, sikur në rast kur është vu në trekëndëshin e varjes. Kështu edhe udhëheqësit në Serbi qeshnin derisa NATO bombardonte e shkaterronte infrastrukturën e tyre. Në nëntitull ka shtuar: “krejt çfarë kishit dashur të mos e dini për luftën në Kosovë”. Me këtë nëntitull ka aluduar në tri kategori të njerëzve në Serbi: ata të cilët i dijnë krimet serbe kundër shqiptarëve por që nuk duan t’ja dijnë; ata që nuk i dijnë ato, dhe ata të cilët nuk kishin dashur t’i dijnë.

Romani është i strukturuar në 50 ese, në të cilat shtjellohen ngjarje e tema të ndryshme të periudhës dyvjeçare (1998 e 1999). Shumica prej tyre kanë të bëjnë me krimet e forcave serbe të kryera kundër civilëve shqiptarë, gjatë vitit 1998 dhe gjatë kohës së bombardimeve të NATO-s (24 mars – 9 qershor 1999). Gjithashtu ka trajtuar aspekte të ndryshme politike e të sigurisë dhe shkatërrime, viktima në njerëz e dëme të cilat NATO i ka shkaktuar në Serbi. Prej krimeve serbe të kryera kundër civilëve shqiptarë, autori i përmendë dhe jep hollësi për vrasjen e civilëve në Gllogovc, Qirez e Likoshan; luftën treditore dhe vrasjen e 55 pjesëtarëve të Familjes Jashari; betejën e Rahovecit, në të cilën u vranë 95 shqiptarë dhe u zhdukën 42 serbë, trupat e të cilëve më vonë janë gjetur në varreza masive në Malishevë, Volljakë dhe Kleçkë; atentatin në Kafenënë “Magic” në Prishtinë, ku u vra studendja Adriana Abdullahu dhe u plagos profesori Enver Petrovci; krimi në kafenenë “Panda” në Pejë; krimet në qytetin dhe në fshatrat e Gjakovës, veçmas krimet e vrasjes masive në Meje; krimet e tmerrshme në Picerinë “Kalabria” në Suharekë; krimet dhe kurdisjen e kolonës me refugjatë në Korishë që u goditën edhe nga bombat e NATO-s; masakrën e Raçakut, etj.Për të gjitha këto masakra dhe krime tjera, autori jep hollësi me shifra e fakte, me emra e mbiemra (shifrat për to i ka marrë nga Fondi për të Drejtën Humanitare), ndersa faktet nga burime të ndryshme, për të cilat ka raportuar në emisionet e Radios Evropa e Lirë, si reporter i luftës. Këto krime, si dhe zhdukja e gjurmëve të tyre, ishin strategji dhe të planifikuara që nga kreu i shtetit, nga “Udhëheqësi”, siç e quan S.Millosheviqin, nga Shtabi i Përgjithshëm dhe në nivele tjera, për eliminimin e shqiptarëve dhe pastrimin etnik të Kosovës. Sistemi i pastrimit etnik të Kosovës ishte i përpunuar dhe zbatohej me përpikmëri: granatoheshin fshatrat, hynin policia, ushtria e paramilitarë të ngjyrave të ndryshme, vrisnin e nxirrnin njerëzit prej shtëpive, plaçkitnin gjithçka që mund të merrej e bartej: para, vetura, traktorë, motokultivatorë, makina, mobilje, e pastaj i sperkatnin me benzinë dhe u jepnin flakën shtëpive, ndonjëherë edhe me njerëzit brenda. Policë e paramilitarë, në mesin e të cilëve kishte edhe shumë kriminelë nga luftërat e Bosnjes e të Kroacisë, me gëzim vinin në Kosovë, për të vrarë e plaçkitur. Plaçkën e ndanin edhe me komandantët e tyre. Për hollësitë e disa nga veprimet kriminale të forcave serbe në fshatrat e Gjakovës, autorin si reporter i luftës, e kishin informuar edhe policët e dezertuar Zhelko Staniq e Bojan Zllatkoviq, nga njësia 32 e Policisë Speciale. Ai thotë se Kosova në vitin 1998 ishte Eldorado për plackitësit. (fq.49). Një ish-polic tjetër, Sllobodan Stojanoviq i njësisë 37 të Policisë Speciale, tregon në hollësi ngjarjen e tmerrshme. Në fshatin Lez, të Hoçës së Prizrenit, gjyshi mbante në prehër një djalosh të vogël, tre-katër vjeç. I afrohet polici i quajtur me nofkën Rambo, dhe e pyet:

Nip e ke?
Po, nip, thotë plaku.
Gjyshi e ruan nipin, e babai në mal, a po?
Jo, babai punon në Gjermani.
Eh mirë pra. Mbasi punon në Gjermani, çon pare, a po; ia kthen tytën e automatikut fëmiut. Sa pare i ke?
Të jap krejt sa kam, thotë plaku.
Jo krejt, por aq sa vlen nipi, dhe ia cakton “vlerën” 5000 marka. Shkon plaku në shtëpi, i merr sa ka të holla, kthehet ia jep policit.
Këtu janë 3000, edhe 2000 marka, që të mos ta vras nipin.
Të gjitha që kisha t’i dhash, flet plaku duke qarë.
Rambo shtiu me plumb në kokën e fëmiut. Asnjë zë s’iu dëgjua fëmiut! (fq.66).

“Ka mbi një dekadë që zgjatë thuajse pa ndërperje tmerri shtetëror serb ndaj shqiptarëve në Kosovë. Nuk është asnjë lajm i ri, terror ka pasur edhe më heret, nga koha e luftërave ballkanike, kur ushtria serbe kishte kryer masakra të tmerrshme ndaj popullatës shqiptare. Ka pasur edhe pas Luftës së Parë Botërore, kur historianët dhe akademikët serbë, hartonin plane për spastrimin etnik, torturën dhe dëbimin e shqiptarëve të Kosovës në hapësirën e Anadollit”, thotë atori.(fq.30). Që pastrimi etnik i Kosovës ishte strategji e planifikuar e regjimit, e vërteton edhe biseda e kolonelit Millan Kotur, me kolonelin britanik Richard Chonglinski, oficer i ndërlidhjes i Misionit të Verifikuesve në Kosovë. Në atë bisedë, koloneli serb, duke i shpalosur hartat e aksioneve që do të ndërmarrin forcat serbe në luftimin e UÇK-së dhe deportimin e popullsisë, ia shpjegon kolegut britanik arsyet dhe fazat e aksionit të pastrimit etnik të Kosovës:

-Kur të mbarojë puna me eliminimin e plotë të UÇK-së, do t’i largojmë të gjithë shqiptarët nga Kosova. Kështu Serbia i bënë shërbim (edhe) Perëndimit dhe NATO-s.

– Çfarë shërbimi?

– Shërbim të madh të serbëve në mbrojtjën e civilizimit perëndimor, se nëse tash nuk e zgjidhim problemin me UÇK-në dhe shqiptarët, ju duhet ta bëni në të ardhmën (fq.192).

Qosiqi pranon se kishte gjenocid

Në kohën kur faktori ndërkombëtar kërkonte nga kreu i shtetit ndaljën e krimeve dhe torturave kundër shqiptarëve dhe kërcënohej me intervenimin e NATO-s, nënkryetari i Qeverisë, Shesheli në mbledhje të Parlamentit të Serbisë kërcënohej kundër shqiptarëve: “Nëse ndodhë bombardimi i NATO-s, nëse ndodhë agresioni amerikan, ne serbët do të pësojmë mjaft, por më nuk do të ketë shqiptarë në Kosovë. Do t’i ndjekim përtej Bjeshkëve të Nemuna, prej nga edhe kanë ardhur. E pra ju tash zotërinj, urdhëroni e na sulmoni, kurse deri atëherë…”(fq.76).

Pas krimit të kryer, të vrasjes masive në Meje, aksion që u zhvilluar nën komandën e gjeneralit Vlladimir Llazareviq, Udhëheqësi (S.Millosheviq,v.j.) më 27 prill, e kishte dekoruar Llazareviqin me Medaljen e Flamurit të Luftës, me motivacion: “për rezultatet e realizuara në mbrojtjen e shtetit” (fq.369-370). Për hollësitë e krimit të kryer në Gjakovë dhe në fshatrat përrreth, ka folur polici ushtarak, dëshmitari i mbrojtur në Tribunalin e Hagës. Kanë folur edhe policë tjerë të dezertuar: Zhelko Staniq (fqi i autorit) dhe Dejan Zllatkoviq. Ata kanë treguar se në operacionin ”Reka,” më 27 e 28 prill, në rrethin e Gjakovës ishin vrarë mbi 350 civilë. Duke i mbledhë informatat pas aksionit të kryer, komandanti Llazareviq i kishte raportuar gjeneralit Pavkoviq, që ishte komandant i Armatës së Tretë (në Kosovë), se gjatë operacionit “janë eliminuar mbi 350 “terroristë” dhe se më shumë se 4000 shqiptarë janë dëbuar për në Shqipëri. I gjithë operacioni u krye me djegëjen e pothuajse të gjitha shtëpive në fshatrat ku është krye operacioni”. Këtë informatë Pavkoviqi ia ka përcjellë kryeshefit të Shtabit të Përgjithshëm, Dragolub Ojdaniqit, ndërsa ky i fundi, sipas linjës komanduese, i ka referuar komandantit suprem (S.Millosheviqit,v.j.).

Pasi ishte informuar prej disa serbëve nga Kosova për këtë dhe krimet tjera që ushtria dhe policia serbe kishin kryer kundër shqiptarëve, “Babai i kombit serb”, akademiku Dobrica Qosiq, kishte shkruar në ditarin e tij: “Nëse vërtetë kjo është bërë me urdhër të komandës dhe të komandantit suprem, atëherë ata duhen gjykuar në Beograd për krime lufte dhe gjenocid ndaj popullit shqiptar. A me pastrim etnik të Kosovës e Metohisë do ta përfundojmë luftën tonë për mbrojtjën e tokës së shejtë serbe? Ky është turp kombëtar, ky krim kolektiv i ushtrisë serbe e zhdukë etosin e popullit serb dhe e rreshton atë mes të tillëve çfarë janë popujt gjermanë, amerikanë, kroatë, myslimanë, aziatikë…Si do ta vazhdojmë ekzistencën historike me këtë faj kolektiv” (fq.374).

NATO paraprakisht informonte për caqet dhe kohën e bombardimit !

Nuk ka dyshim se nga selia e NATO-s, para se të zhvillonin aksionet e bombardimit, udhëheqësve të caktaur iu vinin informatat për caqet dhe kohën e bombardimit. Kjo bëhej me qëllim që t’iu shmangën vrasjes së civilëve, punëtorëve në objektet, fabrikat dhe institucionet. Kështu, nga bombardimi i Ndërtesës së KQ të LKJ-së, të Fabrikës së armëve në Kragujevc, dhe të disa objekteve tjera, ishin evakuar punëtorët dhe nuk ka pasur viktima në njerëz. Këtë fakt ia vërtetoi autorit vet ministri i atëhershëm i informatave, radikali Aleksandar Vuçiq, kryetari i tashëm i Serbisë. Vuçiqi ishte afrua shumë me autorin pas vrasjes së gazetarit e redaktorit Quruvie, me qëllim që në REL ta plasojë “të vërtetën” e tij, se Quruvien e ka vrarë mafia malazeze. Por, afrimin më të madh e pati pas bombardimit të ndërtesës së RTS, ku u vranë 16 e u plagosën disa gazetarë, redaktorë e punëtorë tjerë. Të nesërmën e bombardimit, ministri takohet me reporterin e REL, dhe shumë i mllefosur i tregon se për bombardimin kanë qenë të informuar drejtori i përgjithshëm, Millanoviq, redaktori Komrakov dhe dy-tre persona tjerë udhëheqës, të cilët i kanë hequr prej ndërrimit njerëzit e vet, ndërsa këtë nuk e kanë informuar që ta evakuojë nënën e tij, Angjellina, që ishe redaktore e lajmeve në RTS. Qëllimi ka qenë që të vritën sa më shumë njerëz, për ta shfrytëzuar rastin për propagandë në mediat ndërkombëtare kundër NATO-s. Kur autori e ka pyetur ministrin Vuçiq, a të raportojë në REL për këtë, i ka thënë: “Kjo do të ishte e fundit e që do të thoshe diçka”.

Me Vuçiqin që ishte ministër për informata, autori që ishte reporter i luftës dhe shef i përfaqësisë së Radios Europa e Lirë, në Beograd, ka pasur shumë takime, sidomos gjatë kohës së bombardimeve të NATO-s. Për karakterin e Vuçiqit, autori thotë se ishte dhe mbeti një radikal perverz, pa karakter, lavdëraç, cinik, frigacak, i pabesë. Gjatë luftës në Bosnje, Vuçiqi publikisht ka deklaruar se për një serb të vrarë, do t’i vrasim 100 myslimanë! Si ministër për informata, ishte një censor që dënonte dhe mbyllte gazetat e pavarura (merr shembëll gazetën “Danas”). Pas rënies së regjimit të Millosheviqit, Vuçiqi organizoi aksione për përkrahjen dhe mbrojtjen e kriminelvëe të luftës, pastaj e braktisi Partinë Radikale Serbe (të Sheshelit), por mbeti një radikal filiz, formoi partinë tjetër dhe arriti në postin e kryeministrit e të kryetarit të Serbisë!.

** *

Në romanin “Qeshja nën trekëndëshin e varjes”, do të gjeni shumë emra personazhes reale, të njohura e të pa njohura, negative e pozitive. Si roman historik paraqet një pasqyrë reale të tmerrit që kanë përjetuar shqiptarët gjatë luftës në vitin 1998 dhe gjatë bombardimeve të NATO-s (1999). Temat e trajtuara kanë mbështetje jo vetëm në aspektet individuale, por edhe të spektrit të formacioneve shetërore, politike, ushtarake, policore, që e bëjnë librin të besueshëm si literaturë historiografike. Është botuar pothuajse në të njëjtën kohë në Beograd, në Zagreb dhe në Prishtinë.

Libri ka karakter edhe si roman autobiografik, sepse në qendër të ngjarjeve është vet autori, Rade Radovanoviq (Radomir Radoviq), si reporter i luftës, korespodent i shumë mediave të brendshme e të jashtme dhe shef i përfaqësisë së Radios Europa e Lirë në Beograd, e të cilin regjimi dhe segmentet tjera shoqërore të Serbisë e konsideronin si spiun i Amerikës dhe i NATO-s. Edhe vet titulli i romanit në njëfar mënyre ka të bëjë me situatën në të cilën vepronte autori.

I koncipuar në mënyrë dramatike, gjatë leximit të romanit të krijoht përshtypja se je duke parë filmin apo dramën e ngjarjeve të përshkruara. Ka zëra që thonë se romani do të ishte si lektyrë historike për shkollat e mesme. Por, sa të jetë ky regjim dhe ky sundimtar (Aleksandar Vuçiqi, v.j.), nuk do të dihet as për viktimat e veta, e lere më të “armikut”, thotë autori.

Mjerisht, mentaliteti dhe qëndrimi i njëjtë është edhe sot në elitat politike, shtetërore, kishtare e kulturore të Serbisë dhe të shumicës së serbëve kudo që jetojnë, gjë që paraqet rrezik për paqen në “Ballkanin e hapur” të Vuçiqit, Ramës e Zaevit!

Adil FETAHU

SIMBOLIZMI

February 8, 2022 by s p

Prof. Xhelal Zejneli

Krijimi artistik mund të jetë i kapshëm vetëm nga rrethi i zgjedhur dhe elitar i njohësve, arti ndërkaq nuk mund t’i shërbejë asnjë qëllimi politik, shoqëror apo moral. Asgjë nuk është më e bukur se ajo që nuk ekziston.

(parnasistët)

Nocioni simbolizëm ka domethënie të shumëfishtë – filozofik, linguistik, artistik, letrar. Si shkollë dhe si drejtim letrar, simbolizmi paraqitet duke filluar nga viti 1880, ndonëse tendencat simboliste shfaqen që në romantizëm, madje edhe më herët. Si në teori, ashtu edhe në praktikë, simbolizmi paraqet kryesisht negacion të realizmit dhe të natyralizmit. Simptomat e para të rëndësishme “të revolucionit letrar” manifestohen në shkrimet teorike dhe në poezinë e të ashtuquajturve “dekadentë”.

Fjalën “dekadent” e përdori i pari poeti dhe romancieri francez Teofil Gotje (Théophile Gautier, 1811-1872) lidhur me poezinë e poetit dhe kritikut francez Sharl Bodler (Charles Baudelaire, 1821-1867). Gotje ishte edhe tregimtar, kritik letrar, arti dhe muzike. Me përmbledhjen poetike “Smalt dhe gur të çmuar” (Émaux et Camées, 1852-72) dhe me shqyrtimet kritike të mëhershme u bë përfaqësues dhe teoricien i larpurpartizmit (l’art pour l’art – art për art).

Por, për kundërshtarët e risisë në poezi, kjo fjalë u bë sinonim i negatives. Për ta përqeshur rrymën e re në letërsi, gazetari francez Zhorzh dë Labryer (George de Labruyère, 1856-1920), më 22 shtator 1885 botoi në gazetën “Le Figaro” epigramin: Dekadenti: “Bir i modernistit / Nip i idealistit / Djalë vëllai i parnasistëve / Në njëfarë mënyre, kopil i realistëve / Dhe djalë motre i brezit të dymbëdhjetë i romantikut plak”.

Letërsia e re e cila shprehte “senzualitet shqetësues”, “pikëllim të thellë” u manifestua sidomos te grupi i tubuar rreth poetit francez me prejardhje greke Zhan Moreas (emri i vërtetë Ioannis Papadiamontopoulos, Athinë, 1856 – Saint-Mandé/Paris, 1910). Ky erdhi në Paris në vitin 1875 për të studiuar drejtësinë. I frekuentonte kafenetë dhe qarqet letrare të Lagjes Latine (Quartier Latin). Shpejt u imponua si një prej udhëheqësve të simbolistëve. Përpos Moreasit, në këtë grup bënin pjesë edhe poeti francez Rene Zhil (René François Ghilbert, i njohur si René Ghil, 1862-1925) i cili ishte bashkëpunëtor më i madh i lëvizjes simboliste në Francë dhe nxënës i Stefan Malarmesë (Stéphane Mallarmé, 1842-1898); poeti dhe romancieri francez Anri dë Renjie (Henri François Joseph de Régnier, 1864-1936); poeti amerikan i cili shkruante në gjuhën frënge, e që i përkiste shkollës së simbolizmit – Stjuart Merill (Stuart Fitzrandolph Merrill, Hempstead/Nju-Jork, 1863 – Versajë/Francë, 1915) etj.

Moreasi botoi dy manifeste: më 1885 në revistën “XIX^e” dhe më 1886 në shtojcën letrare të gazetës “Le Figaro”. Në to i paraqiti parimet e estetikës të simbolizmit. Në vitin 1886 themeloi revistën “Le symboliste”.

Shënim: në vitet ’20 të shekullit XX në grupin e simbolistëve bënin pjesë edhe poeti dhe eseisti francez Pol Valeri (Paul Ambroise Toussaint Valéry, 1871-1945), romancieri, eseisti, dramaturgu dhe poeti francez, laureat i çmimit “Nobel” (1947) Andre Zhid (André Gide) etj.

Letërsia e re u manifestua edhe në revistën e gazetarit dhe shkrimtarit francez Anatol Bazhy (Adrien Joseph Bajut, i njohur si Anatole Baju, 1861-1903) “Dekadenti artistik dhe letrar” (Décadent artistique et littéraire).

Në mënyrën e jetesës, në idetë për botën dhe artin të heroit De Esent të romancierit dhe kritikut francez Zhoris-Karl Hyismans (Joris-Karl Huysmans, 1848-1907) vërehet fryma dekadente e një kohe. Ky dhe bashkëmendimtarët shpirtërorë të tij shfaqnin edhe ide të filozofit dhe eseistit gjerman Artur Shopenhauer (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) si dhe konceptet e kompozitorit, dirigjentit, teoricienit të muzikës dhe eseistit gjerman Rihard Vagner (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) mbi artin.

Dekadentët krijuan një klimë shpirtërore të re dhe ia përgatitën rrugën simbolizmit. Por grupi i të ashtuquajturve poètes maudits (poetë të nëmur): poeti dhe kritiku francez Sharl Bodler (Charles Baudelaire, 1821-1867), poeti dhe eseisti francez Pol Verlen (Paul Marie Verlaine, 1844-1896), poeti francez Artyr Rembo (Arthur Jean Nicolas Rimaud, 1854-1891), poeti francez Stefan Malarme (Stéphane Mallarmé, 1842-1898), me pikëpamjet e tyre teorike-letrare, me manifeste dhe me poezi i paraqitën premisat thelbësore të simbolizmit:

Bodleri – teorinë e sinestezisë, analogjisë universale, të ngërthyer në poezinë “Korespondenca” (Correspondances) në të cilën kërkon nga artisti që nëpërmjet vargjeve të zgjidhë enigmën e “pyllit të simboleve”, të zbulojë analogjitë e thella nëpërmjet cilave mund të shprehet më së miri thelbi i njerëzve dhe i sendeve. Autori i “Luleve të së keqes” (Les Fleurs du mal, 1857) tregoi po ashtu se sa poezia i ka borxh muzikës dhe paralajmëroi “romanin vagnerian” në prozë.

Verleni me poezinë-manifest “Arti poetik” (L’Art poétique) tregoi sesi muzika dhe fjala bashkohen në tingull të ngjyrosur, por i cili ende shfaq një vezullim emocional të thellë, kuptimi i të cilit mund të ndjehet dhe logjikisht të perceptohet.

Remboja shkoi më larg: ishte për alogjizëm, për “shfrenim të shqisave”, për “alkiminë e fjalëve” e cila do të krijojë “botë të reja dhe lule të reja”. Por, teorinë parashikuese të tij (voyant) do ta anticipojë në radhë të parë surrealizmi. Për këtë arsye, shumë më vonë ajo do të lëvdohet, të vlerësohet dhe do të mbiçmohet shumë.

Malarmeja, duke i kontrastuar figurat poetike sipas parimeve të kontrapunktit, u përpoq që fjalën ta shndërrojë në “figurë plastike, në shprehje të ndonjë mendimi, në dridhmë të ndonjë ndjenje dhe në simbol të ndonjë filozofie”. Malarmeja ngulte këmbë sidomos për rëndësinë e muzikës si thelb i vërtetë i poezisë. “Poezia duhet ta marrë nga muzika të mirën e vet”, është parullë e njohur e tij. Të flasësh, të analizosh, të përshkruash – kjo nuk është më detyrë e poezisë moderne. Vargjet duhet të ndikojnë sikur emanacioni muzikor, jo me kuptimin por me sonoritetin (kumbimin), jo me domethënien por me vibracionet muzikore.

Poezia bëhet lloj i partiturës muzikore. Simbolizmi i gjendje frymës (e shpirtit), si revolucion në poezi, në pikëpamje teorike së pari përmblidhet në manifestin e Zhan Moreasit. Manifesti u botua në revistën letrare “Figaro littéraire” më 18 shtator 1886. Autori i manifestit përpiqej të dëshmonte se simbolizmi është një dukuri artistike e domosdoshme, shprehje “e evolucionit ciklik me ndryshime të caktuara në mënyrë rigoroze”. Sipas Moreasit, paraardhës të vërtetë të kësaj lëvizjeje duhet konsideruar Bodlerin. Malarmeja simbolizmin e ndau nga domethënia e misterit dhe e asaj që nuk mund të shprehet. Verleni u dha fund grindjeve të ashpra rreth vargjeve “që i kishin zbutur paraprakisht gishtërinjtë çudibërës të Teodor dë Banvilit”.

* * *

Simbolizmi është novatorizëm në poezi që sjell me vete stil kompleks, fjalor të pazakonshëm, ritëm “që ndërrohet kohë pas kohe me ritmin e qetësimeve valëzore, të pleonazmave domethënëse, të elipseve misterioze, të anakoluteve të papërfunduara (mendime të palidhura) tejet guximshëm dhe shumë thjesht…”

Poeti dhe teoricieni i shquar francez i simbolizmit Rene Zhil (Ghil) insiston për rëndësinë e simbolit i cili duhet të jetë “i vërtetë dhe sugjestiv”. Poeti amerikan i cili shkroi në gjuhën frënge, Stjuart Meril flet për raportin midis fjalës dhe muzikës. Sipas tij, poezia që ka vlerë është vetëm poezia lirike. Ajo është bijë e “fjalës destruktive dhe e muzikës kreative”.

Që nga Bodleri deri te Pol Valeri, drejtimi letrar i ri dëshiron të ndeshet me muzikën. “Ta bëjmë me fjalë atë që Vagneri e bëri me nota”. Te aluzioni dhe te sugjestioni simbolistët i kanë parë mundësitë më subtile, më të holla, më delikate që poezia të shndërrohet në muzikë, në formë të kulluar, e cila maksimalisht do t’i mundësojë poetit t’i shprehë mbresat që lindin nga vështrimi i vibracioneve më të thella të psikes njerëzore. Sipas filozofit dhe semiotikut amerikan Çarls Moris (Charles William Morris, 1901-1979), sugjestioni është gjuhë e korrespondencave dhe e lidhjeve ndërmjet shpirtit dhe natyrës. Ai e shpreh atë që nuk mund të shprehet dhe që nuk mund të sqarohet. Ai është tingull, jehonë e më intimes; vetëm ai e ka mundësinë që me disa vija të shprehë lëvizjen e amshueshme; Sugjestioni është mënyrë polifonike e të shprehurit me fjalë të melodive të shpirtit.

Gjuha e poezisë simbolike është sugjestive dhe e rëndë për ta kuptuar.

Duke marrë parasysh ambiciet plotësisht të reja të simbolizmit, teoricienët e tij kujdes po aq të madh i kushtuan edhe çështjes së gjuhës. Poezia tradicionale franceze, qëkur e prangosur nga ritmi i fuqishëm i vargut aleksandrin*, nëpërmjet simbolizmit arrin cilësi të re, lirohet nga njëllojshmëria e ritmit. Vargu i lirë poezinë tradicionale e çliron nga ligjet e vjetra të versifikimit (të vargëzimit). Në të vërtetë, qysh poeti, romancieri dhe dramaturgu francez Viktor Hygo (Victor Marie Hugo) i lëkundi themelet e vargut aleksandrin, por vetëm simbolistët dëshmuan se çfarë bukurish mund të pasqyrohen me vargun e lirë. Ky bëhet jo vetëm “formë grafike”, por në radhë të parë “raport i vetëdijshëm”. Në këtë drejtim, Rene Zhil (Ghil) shkoi edhe më larg. Në shqyrtimin e tij “Traktat për fjalën” (Traité du Verbe) Zhili u përpoq të krijojë një poezi instrumentale dinamike. Në këtë rast vargu duhej të ishte tejet fleksibil (i lakueshëm). E drejta e poetit për të shkruar një varg dhjetë me rrokje, ndërsa një tjetër me katër, për të ndërruar ritmet për arritjen e një muzikaliteti sa më të madh dhe për zbulimin e bukurive platonike, u konsiderua një fitore e madhe ndaj vargut aleksandrin “fitues” të vjetër. Sipas Rene Zhil-it (Ghil), poezia është liruar nga simetria dhe e ka pranuar rendin e gjallë të simfonisë. Duke u nisur nga tingëllima e njohur senzuale-ontologjike “Zanoret” (Voyelles) e Artyr Rembo-së në të cilën çdo shkronjë ka ngjyrë të caktuar, duke përpunuar parimin e korrespondencave ndërmjet ngjyrave, tingujve dhe aromave. Pastaj, duke i studiuar punimet e fizikanit dhe filozofit gjerman, Herman fon Helmholc^* dhe muzikën e Rihard Vagner-it (Wagner), Rene Zhil-i (Ghil) e krijoi teorinë e vet “të poezisë instrumentale”, në të cilën fjalët do të ishin nota, në të cilën muzika do të ishte e dukshme, në të cilën zëri njerëzor do të mbetej “lloj instrumenti të lirë”, “pipëz me rezonator rezonancash të ndryshme”. Në këtë mënyrë, poeti i dikurshëm i fjalës do të bëhej poet muzikor, ndërsa krijimi i tij do të ishte “copë e muzikës sugjestive”, varg dinamik i figurave të ngjyrosura të cilat do të shprehnin ekzistimin e përhershëm të emocioneve, me një ritëm imanent për to.

Vargun e lirë e kanë interpretuar edhe shkrimtari francez Eduar Dyzharden (Édouard Dujardin, 1861-1949), poeti dhe kritiku francez i artit Gystav Kan (Kahn), Adolf Rete (Adolphe Retté), A. Mokeli dhe të tjerë.

* * *

Gjurmimi i gjuhës së re dhe ritmeve të reja, për t’u shprehur ajo që s’mund të thuhet, i vuri simbolistët në një situatë që poezia e tyre të bëhet e paqartë dhe hermetike. Por. duke qenë se poezia është mister dhe enigmë të cilën duhet zgjidhur, një dozë e paqartësisë që ngërthen kjo poezi, përkundrazi, ndihmon që ajo të jetë mistershëm tërheqës. “Në poezi gjithmonë duhet të ketë enigmë dhe pikërisht ky është qëllimi i letërsisë – s’ka qëllim tjetër, përpos ta evokojë objektin. Sidoqoftë, simbolistët ku duhet përfshirë edhe Edgar Alan Ponë (Poe) theksonin se nuk duhet ngatërruar terrin e shprehjes me shprehjen e territ”.

* * *

Simbolizmi shpejt i përfshiu të gjitha degët e artit, që nga muzika deri te skulptura dhe teatri. Ai u bë, jo vetëm dukuri evropiane, por edhe tej evropiane. Në Belgjikë, në Rusi, në Amerikë mori forma të ndryshme. Po qe se teoria dhe praktika e simbolizmit francez, me të drejtë konsiderohen tejet të pasura, po kjo mund të thuhet edhe për simbolizmin rus në pikëpamjet dhe në poezinë e poetit dhe dramaturgut rus Aleksandër Aleksandroviç Blok (1880-1921), të poetit rus Valerij Jakovleviç Bërjusov (1873-1924), të poetit dhe prozatorit rus Andrej Bjeli (emri i vërtetë Boris Nikolaeviç Bugajev, i njohur si Andrej Belyj, 1880-1934), të poetit, prozatorit dhe kritikut rus Dmitrij Sergejeviç Merezhkovski (Dmitrij Sergeeviç Merežkovskij, 1865-1941) etj.

Sipas Blokut, detyrë e artistit është “të tregojë dhe jo të dëshmojë”. Simbolizmi është kërkim dhe zbulim i botëve të reja, shmangie e asaj që është e sipërfaqshme e dhe vulgare, rrugë drejt ngritjes, vetëthellim apo “biseda të shenjta” me pafundësinë e qiellit dhe të hapësirës së gjithmbarshme. Por, pas vitit 1905 Bloku do të ketë mendime krejt të reja për shtigjet e poetit dhe të poezisë s re. Tani Bloku shkruan: “Poeti që shkon rrugës së simbolizmit është organ i pavetëdijshëm i kujtesës popullore. Rruga martirizuese e simbolizmit është lëshim në stuhinë e folklorizmit, ku poeti dhe e shenjta përsëri e gjejnë njëri-tjetrin”. Sipas Bërjusovit, simbolizmi në “fazën e artë” të vet krijoi edhe stil të ri edhe varg të ri që dalloheshin nga stili e vargu romantik dhe realist.

Andrej Bjeli duke u nisur nga të vërtetat shkencore të kohës së vet, i entuziazmuar nga biologjia, nga matematika dhe nga muzika thotë: “Muzika është gur këndi i konceptimit tonë, në muzikë kuptohet thelbi i lëvizjes…. muzika është skeleti i poezisë. Po qe se muzika është trung i përbashkët i krijimtarisë, atëherë poezia është kurora e tij e degëzuar”.

Poeti kroat Tin Ujeviq thotë: “Simbolizmi bashkëpunoi me Evropën dhe në disa pika depërtoi mbi truallin e gjuhës frënge dhe jo si një ndikim i thjeshtë, por si një nevojë e kohës dhe e hapësirës”. Kështu për shembull, simbolizmi francez ndikoi fuqishëm te simbolistët gjermanë: liriku Stefan Georg, H.fon Hofmanstal, P. Geradi, Ludvig Klages etj. Simbolistët belgjianë – Rodenbah dhe Verharen e të tjerë, te simbolizmi francez gjetën si të thuash, natyrën e dytë të tyren. Teoria dhe praktika e simbolizmit francez ushtroi ndikim edhe te poetët spanjollë, Azorini, Unamuno, Maçad e të tjerë. Kostis Palmas është simbolist grek origjinal.

Me plejadën e përmendur të simbolistëve francezë deh evropianë nuk përfundon as teoria as praktika e kësaj lëvizjeje moderne. Në figurat e Fransis Zhamit (Jammes), A. de Renjiesë, Pol Valerisë, Klodelit (Claudel) tendencat simboliste marrin variante dhe interpretime të reja.

Nëpërmjet teorisë dhe praktikës së poetit belg Moris Meterlink (Maeterlinck), në eksperimentet dhe në shkrimin e teatrit bashkëkohor ka lënë gjurmë edhe teatri simbolist. “Neosimbolistët” ose “simbolistët e pabesë” në radhë të parë vazhduan ta zhvillojnë dhe ta modifikojnë frytin e madh të simbolizmit vers libre (vargun e lirë). Doktrina për vargun e lirë që e kristalizoi në vitin 1897 G. Kan (Kahn), vazhdoi të jetë objekt interesimi të gjallë i atyre të cilët, siç thotë Alber Tibode (Thibaudet), kanë parë te simbolizmi një revolucion të ri të krejt poezisë moderne. Klodeli (Claudel) për shembull, thelbin e vargut modern e përfytyron si ritëm vital specifik, i ngjashëm me rrahjen e zemrës dhe me frymëmarrjen. Vargu i lirë është emanacion (shprehje) e pastër e unit tonë intern, kështu që ngjyra dhe tingujt e vargut i përgjigjen muzikës interne të qenies së poetit. Së këndejmi, poeti duke sugjeruar figura muzikore, nuk insiston për pamjen sipërfaqësore, por për domethënien e tyre. Njeriun si pjesë të universit, si qenie shpirtërore të tij, e kuptojmë vetëm atëherë kur arrijmë t’i njohim korrespondencat e thella të universit. Për dallim nga teoria e analogjisë universale e Bodlerit, vizioni Klodelit (Claudel) për raportet e thella të njeriut dhe të kozmosit përshkohet nga ndjenja katolike. Në parabolën e tij të njohur “Animus et anima”, Klodeli flet për frymën që “e ka ngulfatur shpirtin”. Poezia duhet t’i ndihmojë njeriut në konverzionin (kthimin) e tij kah mistika e krishterë. Simbolizmi ndikoi në mënyrë specifike te Fransis Zham (Jammes), Pegi (Péguy), Valeri, Zhan Kokto (Cocteau), Zhak Prever dhe të tjerë. Valeri dallohet sidomos me interpretimin filozofik të simbolizmit dhe me poezinë e tij neosimboliste e cila u manifestua për herë të parë te “Parka e re” (La Jeune Parque, 1917).

* * *

Simbolizmi është tendencë apo drejtim i veçantë në poezinë moderne që paraqitet së pari në Francë me “Manifestin” e botuar në vitin 1886 në gazetën Figaro të Parisit. Më 1890 lë gjurmë të dukshme në të gjitha letërsitë evropiane. Kultivon vlerën e madhe të fjalës si simbol. Nëpërmjet fjalëve, poeti krijon një realitet të ri poetik, që dallohet nga bota reale që na rrethon dhe që nuk varet prej saj. Thellohet në botën e fshehtë dhe simbolike të shprehjes poetike dhe qëndron larg realitetit të përditshëm, nevojave të drejtpërdrejta të tij. Çfarëdo lidhjeje praktike, racionale, jashtë-poetike e poezisë me shoqërinë e zbeh, e nënçmon dhe e dobëson forcën e fshehtë dhe vlerën e poezisë, të artit. Së këndejmi paraqitet nocioni poezi e kulluar si model dhe qëllim i shumë poetëve të kësaj periudhe.

Simbolizmi është kundër përshkrimit, mësimit dhe deklamimit dhe vendosmërisht ia mohon artit qëllimin dhe lidhjen e drejtpërdrejtë me shoqërinë. Arti ndahet nga shoqëria, ndërsa poeti mbyllet në kullë të fildishtë, është në kundërshti me kohën dhe me kulturën e vet. Poetët e simbolizmit, si në asnjë periudhë tjetër, shkaktuan konflikte të ashpra me shoqërinë e vet dhe me konvencionet (mirësjelljet) shoqërore.

Teorikisht për herë të parë dhe në mënyrë më të plotë formulohet dukuria e tjetërsimit ose e alienimit të njeriut në shoqëri. Pas simbolistëve e deri në ditët tona, përfshi edhe ditët tona, çështja do të ndërlikohet akoma më shumë dhe do të jetë një nga çështjet më të rënda si për letërsinë ashtu edhe për shoqërinë.

Poezia e kulluar (poésie pure) – Termin poezi e kulluar (poésie pure) e vuri në përdorim Stefan Malarme. Poezia e kulluar (e pastër) dëshiron të krijojë gjuhë artistike të spastruar në të cilën secila fjalë, e sidomos tërë poezia do të kishte forcë kryekëput figurative dhe emocionale. Për këtë arsye, simbolistët nuk u kushtojnë aq rëndësi mendimeve në poezi sa zbulimit të bukurisë muzikore dhe figurative të gjuhës; zbulojnë kënaqësi të reja në harmoninë e tingujve, në renditjen dhe në përputhjen e fjalëve, në pasurinë e rimës dhe në shumësinë e ritmeve të ndryshme. Poetët i jepen ndjenjës së vet muzikore dhe asociacioneve. Te fjalët, te lidhjet dhe ndërlidhjet e fjalëve zbulojnë kënaqësi të panjohura të cilat poetët e më përparshëm s’kanë mundur as t’i parandiejnë. Pol Verleni thoshte: “Në radhë të parë muzikë.” Poetët simbolistë, në lirikë dhe në shprehjen lirike e gjejnë atë fushë në të cilën sonorizmi (tingëllimi) dhe figuracioni i gjuhës së pari do ta tregojë idealin e tyre të bukurisë, si dhe atë botë që është kundërpeshë e botës së egër reale. Edhe gjuha poetike e simbolistëve niset për një rruge të re. Gjuha e përditshme, njësoj si tematika këtu nuk do të kenë vend. Karakteristika kryesore të simbolizmit janë metaforat e guximshme, liritë e mëdha në ndërtimin dhe në renditjen e fjalisë, fjalori poetik i pazakonshëm. Forma kryesore të simbolizmit janë lirika dhe drama lirike.

Poezia e kulluar është poezi pa kurrfarë elementi “jopoetik” (narrativ, didaktik, politik). Nuk shpreh ndonjë ide të caktuar, por vepron si muzikë. Konceptin e poezisë së kulluar e zhvilluan Sharl Bodleri, Stefan Malarme, Pol Valeri të cilët e morën prej Edgar Alan Po. Përvoja dhe teoria e ndërlidhur me të e poezisë së kulluar janë shprehje e parë, historikisht e rëndësishme, e autonomisë së poezisë, ide e cila më vonë tejkalohet, por nuk braktiset.

* * *

Zbulohet një rreth i ri i temave poetike të cilat më parë kanë qenë plotësisht të panjohura. Në simbolizëm do të mbizotërojnë motivet e vetmisë, e kënaqësive të natës, e qetësisë, e viseve të vetmuara, e peizazheve të vjeshtës, të gjitha të përshkuara nga një pikëllim i pashpjegueshëm. Lirika e simbolizmit merret me njeriun e pazakonshëm dhe të veçuar i cili në botën e sendeve dhe në natyrë lëviz kryesisht vetë.

Poetët e këtij drejtimi letrar janë shumë më të rëndësishëm me realizimet e veta artistike sesa me programin teorik. I zgjeruan dhe i thelluan mjetet e shprehjes të muzikalitetit: rimën, metrin dhe ritmin, sintaksën dhe pasurinë e fjalorit.

Me shumë koncepte teorike dhe me shumë tendenca krijuese, pararendës i simbolistëve ka qenë poeti amerikan Edgar Alan Po.

Përfaqësues kryesorë të simbolizmit në letërsinë franceze janë: Pol Verleni me përmbledhjet “Romanca pa fjalë” (Romances sans paroles, 1874) dhe “Urtësia” (Sagesse, 1880). Ai mbronte tezën se se arti duhet të pasqyrojë nuanca, frymën përreth sendeve, gjurmët e jetës së ikur; Stefan Malarme me antologjinë “Parnasi bashkëkohor” (Le Parnasse contemporain, 1866). Poezitë e përfshira aty kanë lindur nën ndikimin e Bodlerit nga i cili e ka marrë edhe temën e ikjes nga realiteti; me përmbledhjet poetike “Fletët e albumit”, “Disa sonete” dhe me poemën “Pasditja e një faune” (L’Apres-Midi d’un faune, 1876). Tendencat e simbolizmit Malarmeja i shprehu në mënyrë më të plotë në gjuhën e re poetike duke i zbuluar cilësitë e saj që më parë as që kanë mundur të paramendohen dhe duke caktuar synimin e poezisë së kulluar (poésie pure) e cila do të duhej të zbulonte realitetin absolut të çliruar nga ndryshueshmëria dhe vulgariteti i jetës së përditshme.

Në rrethin e ngushtë të simbolistëve ndodhen Sharl Bodleri (Baudelaire) dhe Artyr Rembo (Rimbaud).

Në letërsinë gjermane u krijuan vepra simboliste të çmueshme. Me vëllimet “Himne” (Hymnen, 1890), “Pelegrinazhe” (Pilgerfahrten, 1891) dhe sidomos me vëllimin “Viti i shpirtit” (Das Jahr der Seele, 1897) Stefan George theksoi në tendencat simboliste estetizmin dhe aristokratizmin. Personazhet e tij janë të veçuar në vise të pazakonshme dhe në mjedis shoqëror të veçantë i cili nuk ka dhe nuk duhet të ketë çfarëdo lidhjeje me problemet reale të jetës. Poeti austriak Rainer Maria-Rilke, autor veprash në prozë, për këtë periudhë është i rëndësishëm me vëllimet poetike “Libër fotografish” (Buch der Bilder, 1902), “Poezi të reja” (Neu Gedichte, 1907-1908), “Libri i orëve” (Das Stundenbuch, 1905). Motivet kryesore i gjen në kujtimet nga fëmijëria dhe në jetën e fshehtë të natyrës dhe të sendeve të vdekura. Botën e re poetike e zbulon në psiken e njeriut, në botën misterioze të kafshëve, të dukurive të natyrës, të përmendoreve të vetmuara dhe të ngrehinave tërheqëse. Rilke e zgjeron teknikën dhe motivet e simbolizmit me mbresat personale të drejtpërdrejta dhe subjektive, duke lëvizur disi nëpër shtigjet dhe botën e impresionizmit letrar.

Përfaqësues të shquar në letërsinë ruse janë Valerij J. Bërjusov dhe Konstantin D. Balmont.

* * *

Shënim: Vargu i lirë është rezultat i dëshirës dhe i nevojës poetike të brendshme që kërkimi i përjetimit të drejtpërdrejtë të varet sa më pak nga format e jashtme, tradicionale të vargut të lidhur të letërsive të hershme. Lindi si revoltë kundër formave metrike tradicionale me dëshirën dhe nevojën për t’i zbuluar mbresat e reja të ritmit te elementet gjuhësore të cilat më parë nuk janë përdorur në poezi. Këto synime paraqesin një ndihmesë të konsiderueshme për shkatërrimin e shumë normave në krijimtarinë poetike. Për të siguruar vendin e vet, vargu i lirë zhvilloi një luftë të gjatë kundër formave të vjetra dhe të ngurta. Përgatitje të çmuara për vënin e tij në përdorim hasim te vëllimi poetik “Fije bari” (Leaves of Grass, 1855) të poetit amerikan Uolt Uitman (Whitman). Prej tij e marrin simbolistët francezë. Vargun e lirë e kemi edhe te poezitë në prozë të Bodlerit. Vargu i lirë ndodhet edhe në madrigalin italian, në veprën “Fabula” (Fables, vëllimi i parë më 1668; i dyti më 1678-79) të La Fontenit (La Fontaine), në komeditë e Molierit (Molière) etj. Në letërsitë evropiane vargu i lirë i mirëfilltë shfaqet jo më parë se në shekullin XX. Në Itali e zbatojnë liriku Gabriele D’Anuncio (D’Annunzio, 1863-1938) dhe futuristët. Në Gjermani e aplikojnë ekspresionistët. Në Bashkimin Sovjetik futuristët, ndërsa me sukses më të madh Vladimir Majakovski.

Shënim: Hermetizmi (sipas emrit të alkimistit egjiptian të shekullit III Hermes Trisegistos; mister; mbyllje) është tendencë në lirikën moderne, por shpeshherë edhe në format e tjera letrare që ndjenjat dhe përvojat e njeriut të komunikohen në formë të mbyllur, në kundërshti me format stilistike tradicionale dhe me mënyrat e kapshme të të kuptuarit. Përfaqësuesit e lirikës hermetike heqin dorë nga kategoritë sintaksore logjike dhe e përdorin të shprehurit e lirë e të palidhur që herë-herë bëhet në mënyrë kaotike dhe e vështirë për t’u kuptuar. karakteristike është përpjekja që fjala poetike të bëhet ezoterike që të përkujton gongorizmin. Hermetistët përpiqen të gjejnë shtigje shprehëse të reja. Kur është fjala për formën e përkryer të krijimit artistik, poeti francez Pol Valeri vuri në plan të parë rendin e vetëdijshëm, forcën e vullnetit e të mendjes dhe mbi të gjitha intelektin. rrjedhimisht, poezitë e tij bëhen vështirë të kapshme, lexohen me vështirësi, ndërsa në aspektin e motivit dhe të temës i kanë karakteristikat e hermetizmit. Me fjalë të tjera, ato janë në rrethin e ndërlikuar dhe të mbyllur të motive poetike. Për shembull poema simboliste “Varreza pranë detit” (Le Cimetière marin). Poeti anglo-amerikan Tamëz Stërnz Elliët (Thomas Stearns Eliot) shprehjen poetike të tij e ndërtoi mbi bazat e simbolizmit, duke e ruajtur karakteristikën themelore të tij – karakterin simbolik të shprehjes – në të gjitha veprat e veta. Por, zhvilloi edhe mbylljen e posaçme të figurave poetike të cilat në shikim të parë vështirë mund të lidhen dhe të përjetohen. Megjithëkëtë, ndërmjet tyre ekziston një lidhje më e thellë e ndërtuar në botën intelektuale të mbyllur të poetit. Për shembull poema në pesë pjesë, kryevepra “Vendi i shkretë” (The Waste Land, 1922).

TË DHËNA THEMELORE PËR POETËT E SIPËRTHËNË

Azorini (emri i vërtetë Jose Martinez Ruiz, 1873-1967) romancier dhe eseist spanjoll;

Bajron, Xhorxh Gordon (George Gordon Byron, 1788-1824) poet anglez i epokës së romantizmit;

Balmont, Konstantin Dimitrijeviç (1867-1942) poet simbolist rus;

Banvil, Teodor de (Theodor Faullain de Banville, 1823-1891) poet dhe romancier francez. Me veprën e vet ushtroi ndikim mbi lëvizjen simboliste të letërsisë franceze në shekullin XIX);

Bazhy, Anatol (Adrien Joseph Bajut, i quajtur Anatole Baju, 1861-1903) gazetar dhe shkrimtar francez;

Bergson, Anri (Henri Louis Bergson, 1859-1941) filozof dhe shkrimtar francez; më 1927 mori çmimin “Nobel” për letërsi;

Bërjusov, Valerij (Valerij Jakovleviç Brjusov, 1873-1924) poet, romancier, dramaturg, kritik rus; teoricien dhe përfaqësues i simbolizmit rus; përktheu Verlenin (Verlaine), Metrlinkun (Maeterlinck), D’Anuncion (D’Annunzio), Verharenin (Verhaeren), Uajlldin (Wilde), Bodlerin (Baudelaire) etj.;

Bjeli, Andrej (Andrej Belyj, emri i vërtetë Boris Nikolajeviç Bugajev. 1880-1934) poet, prozator, teoricien rus; njohës i kulturës gjermane; më 1903 kreu studimet e matematikës; më pas studioi filologjinë; hyri në rrethin e simbolistëve;

Blok, Aleksandar Aleksandroviç (1880-1921) lirik, dramaturg dhe eseist rus; përktheu Bajronin (Byron), Grilparcerin (Grillparzer), Hajnen (Heine), Hamsunin etj.

Bodler, Sharl (Charles Baudelaire, 1821-1867) lirik francez, kritik letrar dhe kritik arti, figurë poetike më e rëndësishme e poezisë evropiane moderne;

D’Anuncio, Gabriele (Gabriele D’Annunzio, 1863-1938) lirik, romancier dhe dramaturg italian; e ka quajtur Gjergj Fishtën (1871-1940) “poeti më i madh i popullit të lavdishëm të Shqipërisë”;

Dyzharden, Eduar (Édouard Dujardin, 1861-1849) shkrimtar francez, nxënës i Stefan Malarmesë (Stéphane Mallarmé). Vepra më e njohur e tij është romani “Dafinat janë të prera” (Les lauriers sont coupés, 1887). Për të arritur subjektivizimin e skajshëm të prosedeut dhe të temës, Dyzhardeni e përdor në mënyrë konsekuente teknikën tregimtare të monologut të brendshëm, që është një prej prosedeve kryesore të modernizmit. Me këtë vepër u rendit ndër paraardhësit e ripërkufizimit të zhanrit romanesk, që do të arrijë kulmin me romanet e romancierit francez Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922), të prozatorit dhe poetit irlandez Xheimz Xhois (James Joyce, 1882-1941) dhe të prozatores dhe eseistes angleze Virxhinia Ulf (Virginia Woolf, 1882-1941);

Elliët, Tamëz Stërnz (Thomas Stearns Eliot, 1888-1965) poet, kritik dhe dramaturg anglo-amerikan, i shkolluar në Harvard, në Sorbënë dhe në Oksford; në vitin 1948 iu dha çmimi “Nobel”;

Fihte, Johan Gotlib (Johann Gotllieb Fichte, 1762-1814) është filozof gjerman, një prej themeluesve të idealizmit gjerman që u zhvillua prej shkrimeve teorike dhe etike të Emanuel Kantit;

Fishta, Gjergj (1871-1940) poet, dramaturg, prozator, estet, publicist, klerik i lartë; e kanë quajtur Homeri shqiptar; për lirikat e tij, e kanë quajtur Tirteu shqiptar;

Georg, Stefan (Stefan George, 1868-1933) lirik gjerman; përfaqësues i estetizmit simbolist;

Gotje, Teofil (Théophile Gautier, 1811-1872) poet dhe romancier francez, iu kundërvu klasicizmit;

Grilparcerm, Franc (Franz Grillparzer, 1791-1872) dramaturg, lirik, tregimtar, shkrimtar epigramesh;

Hajne, Hajnrih (Heinrich Heine, 1797-1856) poet dhe eseist gjerman me prejardhje hebraike;

Hamsun, Knut (mbiemri i vërtetë Pedersen, 1859-1952) shkrimtar norvegjez pa ndonjë arsimim formal të madh; dy herë qëndroi në ShBA;

Helmholc, Herman fon (Hermann von Helmholtz, emri origjinal Hermann Ludwig Ferdinand Helmholtz, 1821-1894) shkencëtar dhe filozof gjerman; ishte nën ndikimin e filozofit gjerman Johan Gotlib Fihte;

Hofmanstal, Hugo fon (Hugo von Hoffmannstal, 1874-1929) romancier, poet, dramaturg, eseist austriak;

Hygo, Viktor (Victor Marie Hugo, 1802-1885) poet, romancier dhe dramaturg francez, figurë tejet e shquar e romantizmit francez;

Hyismans, Zhoris-Karl (Joris-Karl Huysmans, emri i lindjes Charles Marie George Huysmans, 1848-1907) shkrimtar dhe kritik francez arti;

Kan, Gystav (Gustav Kahn, 1859-1936) është poet francez i simbolizmit dhe kritik në lëmin e artit figurativ;

Kant, Emanuel (Immanuel Kant, 1724-1804) filozof gjerman, një prej mendimtarëve qendrorë të iluminizmit. Me veprat e veta në epistemiologji, në metafizikë, në etikë dhe në estetikë u bë figurë me ndikim në filozofinë moderne të Perëndimit;

Klages, Ludvig (Ludwig Klages, 1872-1956) filozof, psikolog dhe teoricien gjerman;

Klodel, Pol (Paul Claudel, 1868-1955) poet dhe dramaturg francez; përfaqësues diplomatik në Japoni, në ShBA, në Belgjikë;

Kokto, Zhan (Jean Cocteau, 1889-1963) poet, dramaturg, romancier dhe autor filmash;

La Fonten, Zhan dë (Jean de La Fontaine, 1621-1695) tregimtar dhe poet francez;

Makad (Maçad) – poet spanjoll;

Merezhkovski, Dimitrij Sergejeviç (Dimitrij Sergeeviç Merežkovskij, 1865-1941) poet, prozator dhe kritik rus; në letërsinë ruse u paraqit në kohën e estetizmit; ishte i afërt me simbolistët rusë;

Merill, Stjuart (Stuart Fitzrandolph Merill; Hempstead, Nju-Jork, 1863 – Versajë, 1915) poet amerikan i cili shkroi në gjuhën frënge; i kontribuoi simbolizmit francez;

Meterlink, Moris (Maurice PolydoreMarie Bernard Maeterlinck, 1862-1949) dramaturg, poet simbolist dhe eseist belg i shprehjes gjuhësore franceze; më 1911 mori çmimin “Nobel”;

Mokeli, A. – poet francez;

Noli, Fan Stilian (1882-1965) poet, dramaturg, klerik, politikan, përkthyes veprash letrare, figurë e shquar dhe e shumanshme e letërsisë, e kulturës, e jetës fetare dhe politike shqiptare;

Majakovski, Vladimir (1893-1930) poet sovjetik; me entuziazëm të madh e priti revolucionin e tetorit (1917); përfundoi me vetëvrasje;

Malarme, Stefan (Stéphane Mallarmé, 1842-1898) poet francez; punoi si mësues i gjuhës angleze;

Moris, Sharl (Charles William Morris, 1901-1979) filozof dhe semiotik amerikan;

Molier, Zhan-Batist (Jean-Baptiste Molière, 1622-1673) komediograf francez;

Moreas, Zhan (Jean Moréas, Athinë, 1856 – Saint-Mandé, Paris, 1910). Moreasi ishte me prejardhje greke. Emrin e vërtetë e kishte Ioannis Papadiamantopoulos;

Palmas, Kostis (1859-1943) simbolist grek; në poezinë të privuar nga ndikimi grek, synonte të ringjallë thelbin e neohelenizmit, duke e lidhur Heladën me traditën popullore dhe erudite të letërsisë bizantine dhe greke të re;

Pegi, Sharl (Charles Péguy, 1873-1914) poet dhe eseist francez;

Po, Edgar Alan (Edgar Allan Poe, 1809-1849) lirik dhe tregimtar amerikan; ndikoi fuqishëm në poezinë evropiane të fundit të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX; Poezinë “Korbi” (The Raven) dhe poezinë ”Anabel Li” (Annabel Lee) i përktheu në shqip Fan Noli (1882-1965).

Prever, Zhak (Jacques Prévert, 1900-1977) poet francez dhe skenarist filmi;

Rembo, Artyr (Jean Nicolas Arthur Rimbaud, 20.10.1854 – 10.11.1891) poet francez i njohur për ndikimin mbi letërsinë dhe artin modern, sidomos mbi surrealizmin; opusin poetik e realizoi në moshën 16 deri 20 vjeç; shpesh ikte nga shtëpia; njihej si njeri i shfrenuar dhe shpirt i trazuar. Lajmin për Komunën e Parisit e pret me entuziazëm. Shpesh brohoriste “Rendi u mund!” Në këtë periudhë bëhet anarkist, fillon të pijë, del i leckosur, me flokë të gjatë, sillet në mënyrë të pahijshme.

Në shtator 1871, me ftesë të poetit simbolist eminent, Verlenit prej Sharlvilit Remboja vjen në Paris. Qëndron ca kohë në shtëpinë e tij. Ndonëse i martuar, Verleni dashurohet tek i riu sykaltër. Lidhja romantike midis Rembosë dhe Verlenit ka zgjatur gati dy vjet. Bëjnë një jetë të çrregulluar, përdorin apsing dhe hashash. Në qarqet letrare të Parisit Rembonë e cilësojnë si enfant terrible (fëmijë që s’lë dy gurë bashkë; i pashtruar). Në shtator 1872 dy poetët nisen për në Londër. Verleni lë gruan dhe fëmijën. Raportet ndërmjet dy poetëve bëhen gjithnjë më të ashpra. Nga Londra, Verleni vjen në Bruksel. Më 10 korrik 1873, me ftesë të Verlenit Remboja vjen në Bruksel. Në një zënkë midis tyre, Verleni e qëllon me revole Rembonë në dorë. Për këtë akt dënohet me dy vjet burg. Prej Londre Rembo kthehet në Sharlvil (Charleville). E përfundon kryeveprën e vet “Qëndrimi në ferr” (Une Saison en Enfer) të shkruar në prozë lirike. Është një nga veprat e para që e manifeston frymën e letërsisë së re simboliste. Këtu e tregon në mënyrë metaforike lidhjen e tij të çuditshme (drôle de ménage) me Verlenin. Për herë të fundit Remboja dhe Verleni takohen në vitin 1875 në Shtutgart, pasi lëshohet nga burgu dhe bëhet katolik. Remboja jepet pas punëve dhe shëtit vende të ndryshme të botës. Sinovitisi që i shfaqet në gjurin e djathtë i shndërrohet në tumor kancerogjen. Më 9 maj 1891 kthehet në Francë. Shtrohet në spitalin e Marsejës ku më 27 maj 1891 i amputohet këmba. Muajt e fundit të jetës i kalon në Marsejë pranë së motrës Izabelë. Përjeton dhimbje të mëdha. Vdes më 10 nëntor 1891, në moshën 37-vjeçare.

Renjie, Henri dë (Henri François Joseph Régnier, 1864-1936) poet dhe romancier francez, me prejardhje fisnike;

Rete, Adolf (Adolphe Retté, 1863-1930) poet simbolist francez;

Rilke, Rainer Maria (1875-1926) poet austriak;

Rodenbah, Zhorzh (Georges Raymond Constantin Rodenbach, 1855-1898) poet simbolist dhe romancier belg;

Shopenhauer, Artur (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) filozof dhe eseist gjerman;

Tibode, Alber (Albert Thibaudet, 1874-1936) eseist dhe kritik letrar francez; historian i letërsisë; student i shkrimtarit dhe filozofit francez Anri Bergson (1859-1941). Alber Tibode është autor i veprës “Historia e letërsisë franceze: prej vitit 1789 deri në ditët tona”; (Histoire de la littérature française de 1789 à nos jours, 1936; i veprës “Mendime për letërsinë” (Réflexions sur la littérature, 1938;

Uajlld, Oskar (Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde, Dublin,1854 – Paris, 1900) dramaturg, poet dhe prozator irlandez; studioi në Dublin dhe në Oksford;

Uismans, Zhoris-Karl (1848-1907) romancier dhe kritik francez. Emri i vërtetë i tij ishte Georges Charles Huysmans. Nga vija e të atit është pasardhës i piktorëve të famshëm flamanë;

Uitman, Uolt (Walt Whitman, 1819-1892) poet amerikan;

Ujeviq, Tin (August Josip Ujević “Tin”, 1891-1953) poet dhe prozator kroat; shkrimin e kishte profesion; përktheu në kroatisht poetë francezë, amerikanë dhe italianë;

Unamuno, Miguel de (1864-1936) tregimtar, eseist dhe poet spanjoll; profesor i gjuhës greke; për idetë e lira, në kohën e diktaturës së M. Prima de Rivera u përndoq dhe u vendos në Francë;

Vagner, Rihard (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) kompozitor gjerman;

Valeri, Pol (Paul Ambroise Toussaint Valery, 1871-19450 poet dhe eseist francez; një prej përfaqësuesve më të rëndësishëm i hermetizmit* në poezinë evropiane;

Verharen, Emil (Émile Verharen, 1855-1916) poet simbolist dhe dramaturg belg i shprehjes gjuhësore franceze; opusi i tij mban gjurmët e fin du siècle (fundit të shekullit);

Verlen, Pol (Paul Marie Verlaine, 1844-1896) poet dhe eseist francez; Më 1851 vjen në Paris ku u shkollua dhe u punësua; më 1871 u njoh me Artyr Rembonë dhe nisi një jetë plot shqetësime; midis tyre kishte një miqësi intime; në Bruksel, në gjendje të dehur, qëlloi me revole Rembonë; për këtë vuajti dy vjet burg në Mons; duke mos qenë i aftë për ta zgjidhur konfliktin intim midis senzualitetit të vet dhe dëshirës për jetë të qetë, më 1874 iu kthye katolicizmit;

Zham, Fransis (Francis Jammes, 1868-1938) poet francez;

Zheradi, P. (Geradi P.) poet francez;

Zhid, Andre (André Gide, 1869-1951) romancier dhe dramaturg francez, i njohur si intelektuar i guximshëm dhe i papërmbajtur, përplot mendime të lira dhe dilema për të cilat shkroi pa nguruar dhe pa rezerva; më 1949 mori çmimin “Nobel”;

Zhil, Rene (Réne Ghil, mbiemri i vërtetë Ghilbert, 1862-1925) poet francez, teoricien i shquar i simbolizmit;

Xhelal Zejneli

DIBRANËT E AMERIKËS THONË: “YES DIBRA, NO SKAVICA”

February 8, 2022 by s p

Abdurahim Ashiku

Bisedë nga larg me Agron Damzin, flamurtar në mbrojtjen e Dibrës nga hurdha e Skavicës.

Është një komunitet dibranësh në anën tjetër të Atlantikut: Agron Damzi, Ferzileta Gjika, Jurgen Vladi, Marjana Bulku… që ngritën zërin në Manhatan të New Yorkut dhe thanë: “YES DIBRA! NO SKAVICA!”
Dhe jo vetëm atje por edhe në një udhëtim luginës së Drinit të Zi nga Gjorica në Reç.
Që vazhdojnë të ngrenë në këmbë opinionin publik për tu hedhë në betejë për të mbrojtur Dibrën nga vendimi ogurzi i qeverisë Rama e cila donë të mbysë Dibrën që të shpëtojë nga përmbytja Shkodra.
Do ti tërheqim të gjithë në bisedë…
E fillojmë me Agron Damzin…
Po kush është Agron Damzi?

… Fati e deshi që vendlindja ime të jetë Katundi i Ri i Luznisë. Edhe pse prindërit e mi jetonin e punonin në Peshkopi, unë linda në trojet stërgjyshore. Dëshira e gjyshit tim Ismail Damzi ishte që fëmija i parë i djalit të madh Kurtit (babai im) të linde në fshat.
Në Katund të Ri linda, në trojet e lashta të fisit Damzi, i njohur për kulturë e trimëri.
Kjo më bëri të isha shumë i lidhur me vendlindjen! Ditët e fundit të shkollës së atyre viteve, që ishte muaji qershor, mezi i prisja të mbaronin sepse e gjithë vera do kalonte në brigjet e Drinit, kacupat e Cekës (gurrëzat), Shenja e Drinit, Kullotat natën jashtë me kuaj, gjuetia e troftës, krapit, mustakut dhe ngjalës, mbledhja e kallëzave të grurit, lojërave të ndryshme rreth Drinit si mundje, shtregë, kala dibrançe, forca e krahut, shkop e cingël, dokërr, futboll e shumë të tjera që fatkeqësisht disa prej tyre janë drejtë zhdukjes..!
Diplomimi im në Fakultetin Histori Filologji në Tiranë, dega Gjeografi, më rizgjoi fëmijërinë duke përshtatur Luginën e Drinit me të cilin isha rritur me shkencën e Gjeografisë, Gjeomorfologjisë, Natyrën, Faunën e shumë të tjera rreth arkeologjisë në mënyrë profesionale.

Çfarë humbet Katundi i Ri i Luznisë nga mbytja pasojë e ndërtimit HEC të Skavicës?

Pa llogaritur dëmet e Fushës së Katundit të Ri që krahasohet me Fushën e Myzeqesë për nga prodhimet, ajo pëson një shpërfytyrim të Natyrës, Faunës, dhe gjithçka mbulon, por ajo që na shqetëson më shumë është historia e të parëve tanë, luftërat që ata kanë zhvilluar për mbrojtjen e Dibrës dhe trojeve tona, dhe ajo që nuk “përtypet” fare janë mbytja e varreve të gjyshërve dhe stërgjyshërve tanë. Një zbërthim më të gjerë dhe profesional ka dhënë Emrie Skuka në librin e saj Honoret e Luznisë, profesor Adem Bunguri, Munir Hoxha, Vesel Hoxha e shumë historianë dhe gjeografë dibranë e më gjerë.

Ishit për disa ditë në Dibër. Si e pe organizimin e dibranëve për ti thënë JO Skavicës.

Lidhjen time me Dibrën luznakët dhe dibranët e dinë shumë mirë. Fëmijëria dhe adoleshenca ime ka qenë shumë aktive si në shoqëri ashtu edhe në komunitet. Ardhja ime në USA nuk më ka penguar të jem pranë tyre duke e bërë të mundur që të paktën dy herë në vit të vizitoj Dibrën duke parë dhe dëgjuar hallet dhe problemet nga afër.

Për sa i përket Skavicës, mbeta i mahnitur nga pritja dhe takimet që kisha, sepse protesta e diasporës para zyrave të OKB në Manhattan u kishte dhënë shumë zemër dhe në njëfarë mënyre i kishte zgjuar nga gjumi dhe ndrojtja që ingranazhe të ndryshme politike – qeveritare kishin ushtruar dhunë dhe presion për heshtjen e problemit. Takimet e mia në disa fshatra kryesore ishin mbresëlënëse dhe optimale sa që tregoi se në Dibër ka akoma djem e burra që i dalin zot. E bukura dhe e veçanta ishte se në çdo bisedë apo takim kryefjala dhe KAUZA jonë ishte mbrojtja e DRINIT! Kjo na e lehtësonte takimin me pjesëmarrësit sepse ishte apolitike dhe komunikimi ishte perfekt dhe pa ndikimin e asnjë force politike, pra kishim të majtë, të djathtë, të qendrës e të tjerë, gjë e cila na përqendronte në KAUZËN tonë PO Dibrës, JO Skavicës! Personalisht u jam shumë mirënjohës dhe optimist që të bashkuar do ia dalim deri në anulim të plotë.

Me bordin e dibranëve të diasporës kryesisht të New Yorkut, vendosëm që vizitat të ishin në dy etapa. Siç fola më lart vizita e parë ishte e imja, dhe në etapën e dytë ishte Ferzileta Gjika, Jurgen Vladi dhe Stivi Vladi.

Vizitat filluan në Peshkopi, Maqellarë, Podgorc, Gjoricë, Shupenzë, Kastriot, Kishavec, dhe Dibër të Madhe, gjithmonë i shoqëruar nga kryetari i shoqatës së mbrojtjes së Drinit z. Nazmi Drizi, kryetari për mbrojtjen e historisë z. Haki Përnezha, anëtarë dhe vullnetarë si Mirjan Kaloshi, Destan Lleshi, Sulejman Bitri, Tofik Kurti, Eduart Shahu, Demir Colja, Ali Damzi, Shaban Beqa e të tjerë…

Për sa i përket grupit tjetër në etapën e dytë pas kthimit tim në USA, di të them që kanë patur shumë takime pak a shumë me të njëjtët vullnetarë, por ajo që ishte më kryesorja ka qenë me presidentin e Republikës së Shqipërisë z. Ilir Meta, dhe protokollimi i peticionit në sekretarin e Ministrisë Infrastrukturës dhe Energjetikes znj. Belinda Balluku!

Cili është mendimi jot për mbrojtjen e Dibrës dhe sa i fortë do jetë zëri i dibrano – amerikanëve për ti dal zot asaj?

Avantazh është se për çdo hap që hedhim në mbrojtjen e Dibrës, mblidhemi dhe kuvendojmë pothuajse çdo javë ose dy herë në muaj, pa llogarit bisedat me telefon gjatë ditëve në vazhdim…Jemi shumë dibranë duke përfshirë dhe Dibrën e Madhe, e kjo na jep zemër dhe na bën shumë optimistë për KAUZËN tonë. Zëri i Beqir Sinës, Marjana Zeneli Bulku, Ilir Bulku, Arif Mata, Ilir Spata, Dashamir Miftari, Belul Qoku, Blendi Bekteshi, Ardi Ruçi, Ismail Kazani, Arjan Kulejmani, Blerdi Hoxha, Ering Poliçi, Korab Stafa, Alfred Tollja, pa harruar presidentin e shoqatës Albania Roots ose Rrënjët Shqiptare z. Marko Kepi! Pas protestës në Manhattan dhe ajo e Peshkopisë, zërat shtohen dita – ditës. Kjo ndërthuret në bashkëpunim me shoqata ndërkombëtare këtu në USA, Kanada, Gjermani, Austri, Itali, në Europë e më gjerë që po i mbështeten Kauzës sonë! Këto ditë kemi hedhur peticionin në internet dhe në rrjetet sociale duke pretenduar se shumë shpejt të mbledhim firmat e nevojshme për ta dërguar sa më shpejt në Parlamentin dhe Qeverinë shqiptare për ta anuluar njëherë e mirë projektin e Skavicës, pa harruar protestat demokratike të banorëve atje nga Gjorica deri në Zall Dardhë. KAUZA jonë tashmë është rritur dhe çdo dibran pa asnjë ngjyrë politike e mbështet duke mbrojtur traditën dhe të drejtat e tyre!

Faleminderit!

Abdurahim Ashiku