Avzi MUSTAFA
Një fshat që është shumë interesant, i cili mbijetoi, por edhe sot e kësaj dite është me banorë që jetojnë aty, është Vërbeni. Ky fshat gjendet pas fshatit Duf, menjëherë në të djathtë para Mavrovës, në kilometrin e pestë nga rruga Gostivar-Dibër. Në bazë të dokumenteve qëndron se kisha e parë është ndërtuar më 1831 dhe e mban emrin, siç i thonë banorët, “Shum Nikolla”, ose “Shën Nikolla”, siç i thonë sot në gjuhën maqedonase.
Në Vërben, për shkak të kushteve të mira dhe rrugëve që të çonin, si në Gostivar, ashtu edhe në Dibër, kanë jetuar një numër më i madh i popullatës në krahasim me fshatrat tjerë të Rekës së Epërme. Sipas statistikave që na i prezanton historiani bullgar Kënçov, ky fshat, në fillim të shekullit XIX, ka numëruar 660 banorë, prej të cilëve 300 shqiptarë të krishterë dhe 360 shqiptarë të konvertuar në fenë islame.
Fshati Vërben është një ndër fshatrat më të gjallë në krahasim më fshatrat tjerë të Rekës së Epërme jo vetëm tani, por edhe në kohët e mëparshme. Dikur, por edhe sot, ata janë marrë me blegtori dhe me përpunimin e bulmetit e të brumërave, sidomos të prodhimit të kadaifit e koreve të ndryshme, por edhe me ndërtimtari ose punëtorë krahu në tërë Ballkanin, si në Bullgari, Rumani, Serbi, Rusi, Stamboll.
Gjatë Perandorisë, ashtu si çdo shqiptar, edhe këta banorë shkonin në vendet e Ballkanit për kurbet. Ata shkonin në Bullgari, Rumani, Stamboll e gjetiu. Edhe pse shumica ishin krahë pune dhe mundoheshin të fitojnë për t’i mbajtur familjet e tyre, ata nuk e kursyen atë fitim të vogël që t’i formojnë edhe shoqatat e tyre për ta ndihmuar vendin e tyre të robëruar. Një shoqëri, që ishte më e madhja në tërë Ballkanin, ishte Shoqëria e Bukureshtit, e cila edhe ishte më aktivja. Me kontributin dhe angazhimin e kësaj Shoqërie u realizua edhe Mësonjëtorja e Korçës.
Hapja e “Mësonjëtores shqipe të Korçës” është një kontribut shumë i madh, që do të ndikojë në mënyrë pozitive në mbarë trojet e shqipfolëse për të hapur shkolla në gjuhën amtare. Kjo shkollë ishte e para që e mori karakter kombëtar dhe laik. Kjo shkollë u dha zemër të gjithë shqiptarëve, pa marrë parasysh se ku jetonin, që ta vazhdojnë punën e tyre që sa më parë ta arsimojnë popullatën në frymën e shqiptarizmës, por edhe në të njëjtën kohë ajo do të jetë mburojë për t’ia ndërprerë rrugën përçarjes dhe fanatizmit fetar.
Pas hapjes së shkollës së Korçës pas pak muajsh u hapën një numër i madh shkollash në shumë zona, si në: Korçë, Kolonjë, Pogradec, Dibër, Ohër, Gjakovë, Pejë, Manastir, Shkup, Rekë e Epërme etj. Sipas të dhënave të historianit të arsimit shqip, prof. Hysni Myziri, i cili flet për vrullin e hapjeve të shkollave në gjuhën shqipe, “një shkollë në gjuhën shqipe u hap në Rekën e Epërme në fshatin Vërbgjan”. Siç duket në dokumente, në këtë fshat është hapur një shkollë shqipe, por kohëve të fundit, me shfrytëzimin e arkivave të ndryshme dhe shtypit të kohës, duket se është bërë një gabim, sepse shkolla është hapur në VËRBEN e jo në Vërgjan. Fshati Vërbgjan ndodhet në mes dy Rekave, sepse Reka ndahet në pesë (5) pjesë: Reka e Vogël, Reka e Poshtme, Reka e Epërme dhe nga tre fshatrat të Mavrovës, ku bëjnë pjesë Lenonova, Niqiforova e Mavrova, kurse fshati Vërgjan është ndërmjet Rekës së Poshtme dhe Rekës së Epërme.
Për ta justifikuar pohimin se shkolla e parë në Rekë të Epërme është hapur në Vërben, unë do të ndalem në një shkrim nga një udhëpërshkrim i Peter Elezit, që i bëri Malësisë së Dibrës dhe Gostivarit me rastin e hapjeve të shkollave të gjuhës shqipe në Rekë të Epërme më 10 korrik të vitit 1941. Në udhëpërshkrimin me titull: “Në bisedë me gjind që flasin në gjuhë të vet”, që e boton në gazetën “KOSOVA” më 27 shtator 1941, në f. 4-5, ai do të shkruajë:
“….Me 10 korrik bashkë me z. Selim Alliun u- nisëm me shkue e me pamë krahinën REKË E EPËRME. Automobili na përcolli deri në Tërnicë. Komuneja e fundit e kësaj krahine. Hymë mbrenda në zyrë: aty gjetëm sekretarin Z. Damjan Beliçin. E pyetëm se ç’gjuhë dinte, që të merreshim vesh. Kur na tha se dinte shqip e ishte shqiptar nga Reka e Epërme, gëzimi i ynë që i madh. Ai na gjeti disa katundarë për me na shoqnue deri në nji katund të Rekës. Sipas një skice të bame nga ne vetë, katundi i parë, që kishim me pamë, ishte Vollkovia, që ndodhet nga e djathta e udhës që të çon nga Dibra në Gostivar e në faqe të një mali”.
… “kur mbërrijtëm në katund kërkuam shkollën; si e pamë u-nisëm me shkue në punën t’onë. Po plaku Z. Zylfi Fazliu na tha “ Zotni, do të vini me marrë nga një gotë qumësht në shtëpi t’eme…Ngulte kambë dhe e quante shpërçmim po të mos i shkojshim…… Zoti Zylfi na tha: “Dotë shkojmë tek shtëpija e Avllakum Gligorit…. Sikur shifet banorët e këtyne viseve janë të besimit Orthodoks e Muhamedan, Shqiptarët kanë nji dashni të madhe me njani tjetrin….. Kur shkuem në shtëpi të Z. Avllakum Gligorit, ai u bani za s’amës, grues dhe njerzvet të tjerë të shtëpistue u thanë”… Eja mori nanë, se na kanë ardh gjind që flasin në gjuhë të vet…”… Pasi mbetëm nji orë aherë kërkuam leje dhe u nisëm në punën t’onë se nuk priste koha…. Plaku Zylfi don me na shoqnue deri në katundin e afërm e të behesh udhërrëfyes i ynë… Mbas nji ore udhtëtimi mbërrijitëm në katundin e afërm që thohet Be’shnicë (Beliçicë). Shkuem drejtë në shkollë. Mbas pak erdhi shërbetori i shkollës, çeli shkollën dhe hymë mbrenda. Por sa u-hap shkolla u-mblodhën edhe katundar të tjerë. Edhe këta ishin të habitun e të gëzuar. E flisnin mirë gjuhën Shqipe… Pas Vollkovis mbërrijitëm në qafën që ndan të dyja lagjet e këtij katundi, një grup njerëzish nga parija e vendit, tue pas në krye edhe priftin, po ngjiteshim. Prifti Papa Maneja, Z. Gavril Andereja e të tjerë. Si u folëm me ta dhe plaku Zylfi u- u nisëm për në VËRBEN… Shërbetori i shkollës z. Jakov Metanija, shkonte përpara…; tregonte hallet e jetës dhe familjes… Shtëpijat e katundit VËRBEN, ku mendojshim me kalue të parën natë… Shkuam drejt në shkollë, që ishte e mirë dhe e re… Shërbetori u tha “Folu në gjuhë të vet; këta janë si na pi Albanije…”…. Kanardh pi Albanije dhe janë nazarnik” po i pëshpërisin njani me tjetrin në vesh… Po bisedojnë se si me e regullue fjetjen në shkollë, hyni në derë një plak madhshtuer, me një shkop në dorë mbi të cilin mbështetesh se i dhimte një kambë. Ishte z. Vllagun Filipi, nji nga paria e vendit……. “Zotni, sonte keni me fjet tek unë; mir-keq kemi me kaluekët natë së bashku”… E njihte mirë jetën dhe Shqipnin, ku kishte jetue si nënpunës në kohë të Turqis. Na tregoi shumë sende; ndër të tjera na tha: “Katundi i ynë e tanë Reka e Epërme kanë qenë mendueshum që të bëhesh ky vend Albani . Ka qenë edhe nji mësues nga ky katund, qe ka qenë mundue me përhap mësimin e gjuhës Shqipe; por asht largue nga katundi i ynë më 1914; ka pas marrëveshje me z. Xheladin Seferin që hapeshin shkolla Shqipe…”.. Të nesërmen në mëngjes shkuem tek vorri i këti mësuesi: kishte pas emrin OLIMBIA SAVA”.
Në bazë të kujtimeve, edhe pse të pakta, përsëri disa banorë të Vërbenit e mbajnë mend, duke fol e duke plotësuar njeri-tjetrin, se kjo shkollë në gjuhën shqipe duhet të ketë filluar diku në maj të vitit 1889. Në Vërben ishte hapur kjo shkollë shqipe kombëtare dhe ajo kishte gëzuar përkrahje shumë të madhe si nga populli, ashtu edhe nga kolonia shqiptare që vepronte në Rumani. Kjo shkollë, edhe pse u hap për fëmijët që të mësojnë shkrim e këndim në gjuhë amtare, në të njëjtën kohë ajo i hapi zemrat edhe të shumë prindërve të nxënësve, që ta ndjekin këtë shkollë. Shkolla ka qenë e financuar nga vetë shqiptarët e Rekës, Dibrës e Kërçovës, si dhe patriotët e Korçës e të Pogradecit, që punonin në Vllahi (Rumani). Kontributin më të madh e kishte dhënë banori i këtij fshati, Vllagun Filipi, i cili kishte punuar në administratën turke dhe kishte qenë në kontakt edhe me shqiptarët e Stambollit. Ai e ka njohur personalisht Koto Hoxhin, Naim dhe Sami Frashërin, Jani Vreton, Ismail Qemalin, Pashko Vasën, si dhe disa patriotë nga Dibra e Reka e Epërme, si: Sait Najdeni e Faik Vildani, Josif Bageri e Llazar Siljani, si dhe pronarët e disa furrave në Stamboll, si: Manajllovët, Matejtë e Leountinët.
KUSH ËSHTË MËSUESI OLIMBIA SAVA?
Për biografinë e këtij mësuesi patriot, përveç atyre kujtimeve që janë bartur brez pas brezi, njohuri të tjera nuk ka. Atë që e dimë është varri i tij, që gjendet në varret e kishës së Dingozit. Ajo që është përcjell dhe mbahet në kujtesën e fshatrave është se emri i tij është i fshehur, kurse mbiemri mund të jetë i saktë, sepse mbiemra me Savën edhe në Vërben ka edhe në Strazimir. Këtu, nga banorët e vjetër të fshatit thuhet kur ka ardhur nga Rumania, i ka pasur afër 40 vjet. Ka ardhur në fshat me republikë (sheshir), me frak dhe me qostek sahati. Thuhet se çdoherë ka mbajtur këmishë me ngjyrë të zezë, që të duket se është prift. Kohën më të madhe e ka kaluar në kishën e fshatit dhe ka qenë i angazhuar si pitrop (personi që ua tregon ikonat familjeve që janë shpërngulur nga ky fshat). Pas ritualeve kishtare, ai i ka mbledhur fëmijët dhe “u ka mësue gjuhën Shqype, të bejnë hesap (arifemtikë) edhe ua ka mësu edhe drzhavat, bujqësi qysh me u punu toka dhe kanë kënduar këngë”. (bëhet fjalë për vjersha – A.M.).
Abetaren, siç e quan banori “bukvarin”, e ka sjell nga Bukureshti dhe i ka pasur vetëm 5 copë. “Germat i kanë gdhendë prej thuprave dhe i kanë shtrua në pod” (dysheme).
Shkollën e kanë ndjekur më shumë në kohën e dimrit, kurse në pranverë dhe në vjeshtën e parë, siç i thonë ata, numri i nxënësve ka qenë më i vogël. “Në kohën e dimrit numri ka qenë i madh, bile këtë shkollë e kanë ndjekur edhe banorët e “rritur për me ndie se qysh difton daskali”.
Olimpia Sava është shkolluar nga klerikët shqiptarë që i kishin përfunduar studimet e larta jashtë vendit. Një shkollë e tillë, sipas banorëve të vendit, ka qenë në Manastir, në Kishën e “Shën Mërisë”. Kjo kishë i pranonte fëmijë nga të gjitha krahinat ku i mbante me strehim, me ushqim e me fjetje. Në këtë kishë prania e klerikëve shqiptarë ka qenë e madhe. Nevoja për t’ua mësuar gjuhën shqipe në këtë manastir ka ardhur si revoltë ndaj priftërinjve grekë dhe serbë, që propagandonin se “vetëm gjuhët e tyre i njeh Zoti!”. Klerikët shqiptar, në pamundësi që publikisht t’ua mësojnë gjuhën amtare fëmijëve, sepse këtë nuk e lejonte as shteti e as kanunet fetare, ndjenjën për shqiptarizëm, si dhe shkrim-leximin, ua mësonin fëmijëve fshehtas në dhomat e strehimores.
Olimbia Sava një kohë qëndron edhe në manastirin serb në Selanik, “Sveti Sava”. Më vonë ai e braktis këtë manastir dhe shkon në Sofje e pastaj në Bukuresht. Ai hyn në lëvizjen patriotike të shoqatës që vepronte në Bukuresht. Meqenëse ishte shumë i zgjuar dhe dinte shkrim e lexim, kolonia e Bukureshtit e dërgon në Rekë të Epërme, në Vërben, në fshatin më të madh ku banonin shqiptarët, për ta hapur aty shkollën në gjuhën shqipe.
Emri Olimbia, si duket, është emër kishtar, që të mos bie në sy prej pushtetit dhe priftërinjve fanatikë. Prifti Manej nga fshati Vërben dhe komuniteti kishtar ia japin Olimbisë edhe dokumentin se ai është i punësuar në kishën e fshatit për t’i kryer punët e kishës si pitrop.
Mësuesi Olimbia Sava duhet të jetë lindur rreth viteve 1849/1850. Nga bashkëvendësit, që ishin nga Shtirovica, Vërbeni, Zhuzlje, Sence etj., ai është dërguar që ta hapë shkollën në këtë fshat me një pagesë prej disa napolonave – afër 500 grosh.
Në fillim shkolla punoi në një nga dhomat e kishës. Meqenëse numri i nxënësve ishte i madh, atëherë paria e fshatit, në krye me Vllagun Filipin, e nisin shkollën. Ndërtimi i shkollës ka zgjatur gati dy vjet dhe është ndërtuar sipas një modeli të një shkolle të Stambollit. Shkolla ka qenë me një klasë dhe një dhomë banimi në katin e dytë, por klasa ka pasur hapësirë shumë të madhe, ku ka pasur katedër, përreth murit disa ndarje në formë gjysmë harku për nxënës të veçantë dhe banka në mes të dhomës.
Në ndërtimin e shkollës, përveç fshatarëve dhe anëtarëve të kolonisë së Bukureshtit, kontribut kanë dhënë edhe esnafët, sidomos “esnafi i terzive” në Dibër. Esnafi, denbabaden, furnizohej me produktet e leshit dhe të shajakut nga banorët e Rekës dhe atyre ua kishin borxh atë ndihmë.
Kjo shkollë, përveç arsimit elementar për djem dhe vajza, ka dhënë edhe arsim për të rriturit. Ajo i ka pasur katër klasë. Sipas plan-programit, nxënësit në klasën e parë i kanë mësuar shkronjat, në të dytën lexim, në të tretën Matematikë dhe në të katërtën Dheshkronjë, Punë dore dhe Muzikë. Fondi i orëve ka qenë më i madh në përvetësimin e shkrim-leximit dhe të arifmetikës, kurse në orët tjera kanë mësuar edhe Dheshkronjë, Muzikë (këndim) e Punë dore, sidomos vajzat, që kanë mësuar qëndisjen dhe gatimin, kurse djemtë i kanë mësuar çështjet e blegtorisë dhe të bujqësisë.
Metoda e mësimit që ka dominuar në përvetësimin e shkronjave ka qenë metoda e rrokjezimit dhe ajo fonetike, si dhe të lexuarit në kor dhe leximi “stafetë”, kjo për shkak të mungesës së librave. Prandaj mësuesi e ka ndarë mësimin në paragrafë, sepse ashtu iu ka dhënë mundësia çdo nxënësi që të përfshihet në lexim.
Për hapjen e shkollës në këtë fshat, si dhe për përpjekjen për hapjen e shkollave të tjera në këtë zonë, ka ndihmuar shumë edhe patrioti Luzian nga Dibra e Poshtme, Xheladin Seferi.
Po ashtu nga udhëpërshkrimi i Peter Elezit kuptojmë se kjo shkollë ka punuar deri në fillim të vitit 1914, kur forcat e ushtrive aleate të monarkive ballkanike, gjoja në emër të dëbimit të ushtrisë turke, e vritnin dhe masakronin popullin e pambrojtur shqiptar. Ishte koha kur shtetet ballkanike me turr bënin plane se kush do të gllabërojnë sa më shumë tokë shqiptare, sepse tek ata mbretëronte mendimi se tokat shqiptare janë pa zot – “tokë e askujt”. Prandaj ata nuk zgjidhnin as mjete e as metoda – ushtria serbe hynte nga disa drejtime dhe bënte kërdi, masakrime të papara. Sipas gazetave të Evropës, “aty ku kishte kaluar ushtria serbe, sidomos në tokat shqiptare, si në Kosovë, Dibër, Lumë, Lezhë, Elbasan, Durrës, ajo kishte vrarë më tepër se 25.000 shqiptarë (burra, gra e fëmijë)”.
Kjo shkollë, me disa ndërprerje të kushtëzuara nga shumë faktorë, ka punuar deri në vitin 1914. Pas këtij viti kjo shkollë me mësim në gjuhën shqipe zëvendësohet me mësues serbë. Pas këtij viti nuk dihet asgjë as për mësuesin Olimbia Sava – a ka vdekur nga ndonjë sëmundje apo është likuiduar për punën e shkollës në gjuhën shqipe.
Se sa ka qenë interesimi i mësuesit serb për t’i mësuar fëmijët shqiptarë të kësaj zone në mënyrë shumë të qartë dhe konkrete e kuptojmë nga fjalët e shërbëtorit Jakov Matenija, që e udhëhiqte grupin. Ai do të shprehet kështu: “se këtej bie borë; si i thoni ju? Dhaskallt bajnë ski: ata nuk kujdesn fort për kalamajt. Nji vit ma parë ka qenë njidaskal i ri:ai nuk dinte me rreshqitë mirë mbi borë:i thash: Dëgjo more daskall: ke me thy ndoj kambë e më thonë në shkollë: Vdiq daskalli… Dola një herë e shkova në vendin e skis. Atje e gjeta daskallin të shtrimë në borë e pa frymë i rashë disa herë me pllambë fytyrës dhe e shkunda e deri sa erdhi m’vete. Oh, kam thye kambën, priti daskalli… Pastaj ai iku për me e shërue këmbën e fëmijët mbetën pa mësim… daskallët sllav nuk kanë pas tregua asnjë kujdes për arsimin dhe edukimin e popullit: fëmijët që kishin mbarue katër klasë fillore, nuk dijshin me shkrue”.
Këtë shkollë e karakterizojnë disa veçori: ajo është shkolla e parë laike për djem dhe vajza në gjuhën shqipe; këtë shkollë e kanë ndjekur edhe të rriturit; ajo ka punuar me plan dhe program mësimor me abetare nga autorë shqiptarë; dhe ka pasur objekt shkollor të ndërtuar nga kontributet e fshatarëve, patriotëve dhe arsimdashësve shqiptarë jashtë atdheut.
Me mbylljen e kësaj shkolle në Rekë të Epërme, në këtë krahinë asnjëherë më nuk do të mësohet gjuha shqipe. Si pushtuesi bullgar, ashtu edhe pushtuesi serb, para Luftës së Dytë Botërore, ngjashëm si edhe pushteti maqedonas pas LDB-së, do të zhvillojnë një politikë shkombëtarizuese ndaj shqiptarëve të Rekës së Epërme. Edhe pse kërkesa për shkollë në gjuhën shqipe ka pasur, bile janë mbajtur edhe referendume, kjo nuk ka gjetur miratim asnjëherë.
Në një dokument të vitit 1969, dërguar Kryesisë së KQ të LKJ në Beograd, ku përshkruhet gjendja dhe kërkesa e banorëve të Rekës së Epërme për arsim në gjuhën shqipe, thuhet: “Nëpër fshatra me popullsi shqiptare të besimit mysliman “mësimi zhvillohet në gjuhën maqedonase, me motivacion se nuk e njohin gjuhën shqipe, ndërsa të njëjtën gjuhë, përkatësisht në gjuhën maqedonase, mësimi zhvillohet edhe nëpër fshatra shqiptare (të besimit ortodoks), të cilët e flasin vetëm gjuhën shqipe, kësaj here për shkak se janë të besimit ortodoks. Kjo duket si shaka, mirëpo e gjithë kjo është vendosur në atë mënyrë, saqë askush nuk guxon të thotë asgjë për këtë çështje, ndërsa një ditë të thuhet: “Çfarë faji ne kemi këtu, ata nuk e njohin gjuhën e tyre amtare?!”.
Sot fshatrat e Rekës së Epërme janë boshatisur, të rinjtë janë asimiluar, ndërsa pleqtë, edhe pse e flasin gjuhën shqipe, deklarohen si maqedonas.
