Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for March 2022

100 VJET MARRËDHËNIE DIPLOMATIKE MIDIS HUNGARISË DHE SHQIPËRISË

by

Konferenca Ndërkombëtare “100 vjet marrëdhënie diplomatike hungarezo-shqiptare” që u mbajt më 24-25 mars 2022, u organizua nga Programi i Studimeve Shqiptare, pranë Departamentit të Historisë së Evropës Lindore dhe Qendrore dhe Rusistikës Historike, në Fakultetin e Shkencave Humane, Universiteti Eötvös Loránd (ELTE BTK), Budapest në partneritet me Institutin e Punëvetë Jashtme dhe Tregtisë (IFAT)

Porf. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Edhe pse marrëdhëniet mes hungarezëve dhe shqiptarëve kanë rrënjë të thella historike, marrëdhëniet diplomatike midis Hungarisë dhe Shqipërisë u institucionalizuan në mars të vitit 1922 (I ngarkuar me detyrë) dhe kredencialet e para u dorëzuan më 31 maj 1922. Marrëdhëniet shumëpalëshe që linden nga korniza e krijuar politike midis Shqipërisë dhe Hungarisë gjatë këtyre 100 viteve, kanë treguar që të dyja vendet kanë pasur një vullnet të fortë për të kapërcyer vështirësitë e krijuara nga sfidat globale si Lufta e Dytë Botërore dhe komunizmi dhe kanë mundur të intensifikojnë dialogun e tyre jo vetëm në fushat politike dhe diplomatike, por në të gjitha nivelet, siç evidentoi edhe kjo konferencë e fundit.

Pas hapjes zyrtare të konferencës me himnet shqiptare dhe hungareze të kënduara me zërin e bukur të sopranos së mirënjohur shqiptare që jeton e vepron në Hungari, znj. Alisa Katroshi, fjalën e mori Dr. Etleva Lala, drejtuese e Programit të Studimeve Shqiptare për të prezantuar studiuesit pjesëmarrës. Dekani i Fakultetit të Shkencave Humane në Universitetin ELTE, Prof. Dr. Dávid Bartus, përshëndeti pjesëmarrësit e konferencës duke vënë në dukje disa nga aktivitetet kryesore të programit Albanian Studies në këto 10 vite. Ai theksoi që përveç mësimit të rregullt të gjuhës shqipe, gjuhë kjo që po bëhet gjithmonë e më atraktive për shkak të vëmendjes së shtuar të politikës dhe shoqërisë hungareze ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve, programi ka organizuar edhe shumë aktivitete shkencore, si konferenca ndërkombëtare, workshope, tavolina të rrumbullakëta, prezantime librash dhe ka qenë qendër shkencore ku janë ftuar personalitete politike dhe akademike jo vetëm nga Hungaria por edhe nga rajoni. Prof. Dr. Bartus theksoi rëndësinë e zgjerimit të këtij programi dhe të fuqizimit të tij, duke qenë se është i vetmi vend në Hungari, ku shqipja dhe studimet për shqiptarët jepen jo vetëm në nivel akademik por edhe praktik.

E ngarkuara me punë a.i. znj. Gentiana Mbarimi që e mori fjalën më pas, pasi theksoi lidhjet historike që ekzistojnë midis hungarezëve dhe shqiptarëve që datojnë shumë kohë përpara vendosjes së marrëdhënieve zyrtare diplomatike, duke përmendur Skënderbeu dhe Hunyadin, albanologët e shquar hungarezë, si Franz Nopcsa, Lajos Thallóczy, Istvan Schütz, Daniel Gjergj etj., të cilët kanë dhënë një kontribut të madh në fushën e etnografisë, historisë dhe gjuhës shqipe, mbretëreshën Géraldine Apponyi, kontesha hungareze që u bë mbretëresha e shqiptarëve pas martesës me mbretin Zog të Shqipërisë, në vitin 1938, e vuri theksin e saj te marrëdhëniet e shkëlqyera që ekzistojnë në të gjitha fushat: “Të dy vendet tona kanë shfaqur vullnetin për të intensifikuar më tej marrëdhëniet dypalëshe nëpërmjet vizitave në të gjitha nivelet, duke përfshirë vizitat e nivelit të lartë, si një kontribut i rëndësishëm për forcimin dhe intensifikimin e bashkëpunimit politik, ekonomik, kulturor, turistik, etj.” – tha ajo. Gjatë dekadës së fundit, – shtoi ajo, janë përfunduar me sukses tre sesione të suksesshme të Komisionit të Përbashkët Ndërqeveritar për Bashkëpunimin Ekonomik ndërmjet Shqipërisë dhe Hungarisë.

“Vullneti i mirë i dy qeverive, vizitat e nivelit të lartë dhe mjedisi i favorshëm i biznesit kanë bërë që bashkëpunimi ekonomik ndërmjet Shqipërisë dhe Hungarisë të rritet vazhdimisht. Vitet e fundit në tregun shqiptar kanë hyrë fuqishëm kompanitë e njohura hungareze si WizzAir, OTP Bank, 4iG etj. WizAir tani ka një nga bazat e saj të avionëve në Aeroportin Ndërkombëtar të Tiranës dhe së fundmi ka nisur fluturimet nga Aeroporti Ndërkombëtar i Kukësit në Shqipëri. Fluturimet direkte Budapest-Tiranë-Budapest kanë rritur ndjeshëm numrin e turistëve hungarezë që vizitojnë Shqipërinë por edhe numrin e turistëve shqiptarë që vizitojnë Budapestin. Ne kemi besim se numri i turistëve do të vazhdojë të rritet edhe në të ardhmen. Ndërkohë që turistët hungarezë udhëtojnë drejt Shqipërisë për të shijuar bukuritë e pafundme natyrore të vendit, ata kanë gjithashtu mundësinë të shijojnë pjekjet e shijshme në furrat e shumta shqiptare në Hungari.

Bashkëpunimi nuk mungon as në fushën e arsimit. Si rezultat i një marrëveshjeje dypalëshe ndërmjet Ministrive të Arsimit të Shqipërisë dhe Hungarisë, në kuadër të programit Stipendium Hungaricum, studentët shqiptarë marrin rreth 20 bursa çdo vit për të studiuar në një nga universitetet hungareze, në të gjitha nivelet. Programi i Studimeve Shqiptare, prej 10 vitesh, këtu në universitetin më të vjetër dhe më të madh hungarez është një tjetër tregues i bashkëpunimit arsimor mes vendeve tona. Falë punës së Dr. Etleva Lala, përmes këtij programi, shumë studentë hungarezë dhe ndërkombëtarë kanë mundësinë të mësojnë për kulturën dhe gjuhën shqipe.

Gjithashtu, Shqipëria i është mirënjohëse Hungarisë për mbështetjen e saj të përhershme dhe të pakushtëzuar për integrimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Njohja e Kosovës si shtet sovran dhe i pavarur nga Hungaria ka qenë një hap tjetër drejt forcimit të miqësisë mes shqiptarëve dhe hungarezëve. Nga ana tjetër, Shqipëria ka mbështetur edhe Hungarinë në organizatat ndërkombëtare kur është e nevojshme. Si në ditët e mira ashtu edhe në ato të këqija, Hungaria dhe Shqipëria kanë treguar se qëndrojnë për njëra-tjetrën,” – përfundoi fjalën e saj znj. Mburimi.

Ish-ambasadori i Hungarisë në Shqipëri, Dr. János Huszár, tha që në fjalën e tij nuk do të fliste as për Skënderbeun dhe as për Huniadin, as për albanologët hungarezë, të cilët i përmendi një e nga një, as për mbretëreshën hungareze në fronin shqiptar, dhe as për ngjarje të tjera shumë të rëndësishme historike mes të dy popujve, por që në fjalën e tij do të përqëndrohej te përvoja personale që kishte pasur gjatë qëndrimit të tij në Shqipëri si ambasador i Hungarisë atje, si dhe gjatë vizitave të shumta të mëhershme e të mëvonshme jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Kosovë e në rajon. Ai e vuri theksin te ndryshimi drastik që ka ndodhur në Shqipëri që nga momenti kur ka shkelur atje për herë të parë. Në fillim, tha ai, Tirana i ishte dukur si një vend i pazhvilluar i Lindjes së Mesme, ndërkohë që tani nuk ka asnjë ndryshim nga metropolet evropiane. Në përvojën personale Dr. Huszár u përqëndrua te misioni i tij diplomatik, që më shumë konsistonte në krijimin e lidhjeve dhe të aleancave midis elitave të Shqipërisë me ato të Kosovës, për stabilitet dhe zhvillim në rajon. Në këtë kontekst ai përmendi takimet me presidentin e ndjerë Rugova në kasollën e tij të preferuar prej druri si dhe takimet me shumë personalitete të politikës e të letërsisë e kulturës si në Kosovë ashtu edhe në Tiranë. 

Ambasadorja e Republikës së Kosovës në Hungari, Shkëlqesia e Saj, znj. Gjeneza Budima, u përqëndrua te rëndësia e përkrahjes që Hungaria i ka dhënë Republikës së Kosovës, jo vetëm me anë të njohjes së pavarësisë së saj, por edhe me anë të sigurisë që ajo ofron me anë të trupave ushtarake pjesë të NATO-s. Duke falenderuar drejtuesen e programit të Studimeve Shqiptare në Hungari, dr. Etleva Lalën, Shkëlqesia e saj, gjeti edhe një herë momentin për të theksuar rëndësinë e këtij programi për studimin e gjuhës shqipe dhe të historisë e kulturës së shqiptarëve në rajon, si qendra e vetme me një karakter të tillë në të gjithë Hungarinë.

Dr. Dorian Koçi, drejtori i Muzeut Historik Kombëtar të Tiranës gjithashtu përshëndeti të pranishmit në ceremoninë e hapjes së konferencës, duke theksuar në mënyrë të veçantë rëndësinë e marrëdhënieve hungaro-shqiptare për të dy kombet tona si dhe dhe të programit Albanian Studies në promovimin e mëtejshëm të këtyre marrëdhënieve që po intensifikohen çdo ditë e më shumë.  

Pas hapjes zyrtare, pjesëmarrësit u ftuan të merrnin një kopje të librit të botuar nga Instituti i Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Tregtisë (IFAT), të librit të konsullit të nderit, z. Avni Hafuzi, si dhe te periodikut te Unionit të Bashkuar për Paqe të sjellë nga presidenti i kësaj shoqërie, z. Tibor Krebsz. Në vend të fjalës, përshëndetëse, Konsulli i Nderit, z. Hafuzi kishte zgjedhur të fliste me vepra, jo vetëm duke sjellë librin e tij falas për pjesëmarrësit, por edhe duke ofruar kafetë dhe ëmbëlsirat për të gjithë të pranishmit.

Sesioni i parë i konferencës i filloi punimet në një bibliotekë të bukur të stilit secesio, bibliotekë kjo e Departamentit të Historisë së Evropës Lindore dhe Qendrore, dhe i pari që e mori fjalën ishte studiuesit i mirënjohur hungarez, Dr. Krisztián Csaplár Degovics, studiues i Akademisë së Shkencave të Hungarisë. Dr. Degovics i cili merret prej vitesh me historinë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve në Evropën Juglindore, duke krijuar një emër lideri të studimeve historike në këtë fushë jo vetëm në Hungari e rajon por edhe më gjerë, foli për rolin që Austro-Hungaria ka luajtur në ndërgjegjësimin e shqiptarëve për t’u bërë një komb duke theksuar që kjo gjë është bërë në mënyrë të qëllimshme nga monarkia austro-hungareze dhe më vonë nga Hungaria gjatë gjithë gjysmës së parë të shek. XX. 

Fjala e dr. Dorian Koçit, u përqëndrua te marrëdhëniet diplomatike midis Shqipërisë dhe Hungarisë në vitet 1928-1939, duke identifikuar dhe vënë në pah të gjitha elementet shtetformuese të ndjekura gjatë kësoj kohe dhe duke në dhënë një panoramë sa komplekse aq edhe të qartë të të gjitha elementeve të zhvillimit të një shteti të ri, në një periudhë të vështirë për gjithë Evropën. Jo vetëm vendosja e marrëdhënieve diplomatike formësuar rrugën që do merrnin marrëdhëniet hungaro-shqiptare, por edhe investimi i mëtejshëm në network-un e konsujve në rajon, vështrimi i Ballkanit si treg i ri jo vetëm për produktet e agrikulturës por edhe ato industriale, si dhe fuqizimi i elitave shqiptare qoftë me konferenca rajonale të paqes,  lidhjen martesore të mbretit Zog me konteshën Geraldinë për të balancuar interesat dhe influencën e Italisë në Shqipëri, vendosja e urdhërit të Skënderbeut të miratur nga mbreti Zog, shkëmbimi i urdhërave të lartë, gjë që dëshmon se marrëdhëniet diplomatike midis Shqipërisë dhe Hungarisë ishin mjaft të dendura dhe me perspektivë përpara Luftës së Dytë Botërore. E tërë fjala e Dr. Koçit ishte e mbështetur në studime themelore të burimeve arkivore dhe literaturës së specializuar të botuar kohët e fundit.

Dr. László Markusz, ish-ambasador i Republikës së Hungarisë në Kosovë e përqëndroi fjalën e tij në tre aspekte të politikës së jashtme hungareze, ndërsa shpalosi temën e tij për këndvështrimin hungarez të pavarësisë së Kosovës: 1. Kriza në rajon dhe përpjekjet e Hungarisë së interesuar për paqe dhe stabilitet në rajon dhe për të lehtësuar pasojat e kësaj krize. 2. Pakicat kombëtare dhe mbrojtja e të drejtave të këtyre minoriteteve kudo e kurdo që ato ndodhen, duke qenë se edhe vetë hungarezët janë në shumë shtete minoritete. 3. Njohja e pavarësisë së Kosovës me shumë mençuri për të mos dëmtuar ekuilibrat as brenda Hungarisë dhe as me vendet e rajonit. Dr. Márkusz përshkroi vështirësitë dhe sfidat që Hungaria ka hasur në realizimin e këtyre pikave gjatë 30 viteve të fundit. Dr. Márkusz është senior researcher në Institutin e Punëve të Jashtme dhe Tregtisë.

Në sesionin e dytë folën Dr. Edmond Malaj, studiues i Akademisë së Studimeve Shqiptare në Tiranë dhe doktorrantja Lilla Menyhárt. Dr. Malaj në kumtesën e tij të titulluar “Marrëdhëniet kulturore dhe ekonomike midis Shqipërisë dhe Hungarisë gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, periudha e komunizmit” u përqëndrua kryesisht te marrëdhëniet kulturore dhe foli për një temë pak të rrahur deri më sot, që konkretisht ka të bëjë me studentët dhe studiuesit shqiptarë që kanë kryer studimet në Hungari apo në një mënyrë a një tjetër kanë qenë të lidhur me Hungarinë dhe kanë jetuar në Shqipëri. Peripecitë e këtyre studentéve dhe studiuesve janë pak të njohura deri më sot, prandaj kontributi i tij u vleresua shume lart. 

Doktorrantja Lilla Menyhárt foli gjerë e gjatë për familjen mbretërore Zogu, ndikimin e tyre në organizimin politik dhe social të Shqipërisë, lëvizjet e familjes mbretërore (duke i ilustruar këto lëvizje me pamje vizuale në një prezantim PowerPoint shumë të pasur dhe njëkohësisht të qartë), si dhe për karakterin e nënës Mbretëreshë, Geraldinës. Edhe pse e gjatë, kumtesa e saj u ndoq me një interes të jashtëzakonshëm nga audienca e specializuar dhe ashtu si dhe kumtesat e tjera u pasua nga shumë pyetje ndërtuese dhe suportuese.  

Në sesionin online studiuesi i Institutit të Historisë në Tiranë, Dr. Gjon Boriçi, foli për revolucionin anti-komunist hungarez të vitit 1956 dhe efektet e tij në Shqipëri si dhe marrëdhëniet midis këtyre dy vendeve komuniste gjatë viteve ’50 të shek. XX, në kontekstin e të qenit satelitë të BRSS-së. Përveç shumë çështjeve interesante të prezantuara nga Dr. Boriçi, argumenti i tij që Shqipëria gjatë kësaj periudhe ka marrë fonde shumë të mëdha, por i ka keqmenaxhuar ato duke i investuar në industrinë e rëndë, i bëri të gjithë të pranishmit të bien në mendime për pasojat e një eksperience të tillë të udhëheqjes shqiptare. 

Dr. Ines Murzaku, profesoreshë e religjionit dhe drejtoreshë e Programit të Studimeve Katolike në Universitetin Seton Hall dha një panoramë të gjërë të revolucionit të butësisë së Nënë Terezës, duke e vënë atë në kontekstin e grave ballkanike që ishin ushqyeset kryesore të këtij revolucioni të Nënë Terezës. Është pikërisht ky ambient dhe ky ushqim shpirtëror me të cilin Nënë Tereza është rritur që e vogël, ato që e bënë Nënë Terezën ajo që është për të gjithë botën. Dr. Ines Murzaku konsiderohet si njohësja më e mirë në botë e jetës dhe veprës së Nënë Terezës, ndoshta edhe për faktin që ajo është jo vetëm shqiptare dhe njeh me themel traditën shqiptare, por edhe sepse është marrë që herët me format e religjionit në këto pjesë të botës.  

Studiuesi dhe restauratori i famshëm shqiptar, Prof. Dr. Frederik Stamati, si dhe kryeredaktori i gazetës më të vjetër shqiptare në Amerikë, Dielli, Dr. Sokol Paja nuk mundën të prezantonin kumtesat e tyre edhe pse i kishin dërguar tashmë në këshillin drejtues të konferencës. Prof. Dr. Stamati përshkruante eksperiencën e tij personale me laboratorët dhe restauratorët hungarezë dhe ndikimin që këto kishin pasur në formimin e tij si restaurator. Bashkëpunimin me studiuesit më të mirë Prof. Dr. Stamati e përshkruan në këtë mënyrë: “Kursi ishte i një niveli shkencor shumë të lartë. Njohuritë e marra dhe literatura që na u dhurua, u bënë baza kryesore ku u bazua puna për konservimin e tekstileve me vlera kulturore dhe historike në Shqipëri. Kurioziteti për problemet teknike të punës bëri që të bisedoja për epitafin e Glavinicës. Marta Jaró mori përsipër të kryente analizat kimike te fillit metalik të përdorura për qëndisjen e atij epitafi. U përdorën metodat e studimit me anë të analizave jodestruktive te bazuara në fizikën bërthamore. Me ato analiza u hap një dritare tjetër e konceptimit të marrdhënieve tregtare të vendit tonë në shek XIV. Më vonë ne e ftuam Dr. Marta Jaró për një vizitë pune në Shqipëri, ku u njoh konkretisht edhe me epitafin.”

Dr. Sokol Paja ka bërë hulumtime në Gazetën Dielli për të parë se si paraqitet martesa e mbretit Zog me princeshën hungareze Geraldinë Apponyi në këtë gazetë dhe rezultatet janë shumë interesante: Gazeta Dielli në shkrimet Editoriale, Mbretëreshën Geraldinë e përshkruan teksa fitoi menjëherë zemrën e popullit shqiptar dhe e cilëson si : “Perëndeshë të dërguar prej qiellit”. Gazeta përshkruan me detaje ardhjen e Mretëreshës Geraldinë në Shqipëri teksa raporton: “Posa shkeli në tokën shqiptare, Madhështia e saj Mbretëresha Geraldinë u interesua më parë për të varfërit e vendit edhe për ngritjen e një Strehe për pleq”. Gazeta Dielli përshkruan e përpiqet të skicojë edhe personalitetin fizik e shpirtëror të Mbretëreshës teksa kujdeset për detajet: “Veç bukurive të dhurua prej natyrës, Madhështia e saj Mbretëresha Geraldinë ka edhe bukuritë e mëndjes, të karakterit, të virtyteve të larta, dhe është shumë zemërbardhë dhe shpirtmirë”. Gazeta Dielli e quan bashkimin në martesë të Mretit Zog me Mbretëreshën Geraldinë si fatbardhësi për Shqipërinë e shqiptarët. Është fat, shkruan gazeta Dielli, që Shqipëria drejtohet nga “Dy Sovranë të mençur edhe shumë shpirtmirë që e vështrojnë popullin e tyre me syrin e zemrës dhe jemi më shumë se të sigurtë që kombi shqiptar do të vejë mbarë nën udhëheqjen e Madhështive të tyre” thuhet në editorialin e gazetës Dielli të muajit maj 1938.”

Diskutimi i nivelit të ekspertëve që vijoi të premten në mëngjes, organizuar nga Instituti i Punëve të Jashtme dhe Tregtisë (IFAT) dhe drejtuar nga Ferenc Nemeth, studiues dhe koordinator i këtij instituti, solli në një tavolinë Alba Çelën, drejtoreshë ekzekutive të Institutit Shqiptar për Studime Ndërkombëtare, Eralda Methasani Çanin, profesoreshe e së Drejtës Publike në Departamentin e Shkollës Juridike në Universitetin e Tiranës, dhe Géllert Horváth, ekspert të BE në Ministrinë për Evropën dhe Punët e Jashtme të Shqipërisë, për të diskutuar jo vetëm situatën aktuale të Shqipërisë në lidhje me integrimin e saj në Bashkimin Evropian, sukseset dhe mos-sukseset e deritanishme si dhe sfidat për të ardhmen. Të gjithë ishin dakord që është koha kur kërkohet më shumë se kurrë që Shqipëria të dalë me një vizion të qartë për të ardhmen, jo vetëm për integrimin e shpejtë të Shqipërisë në BE, por edhe për ta bërë Shqipërinë atraktive për thithjen e fondeve evropiane si dhe të kapitalit njerëzor të humbur në këto vitet e fundit.  

Në sesionin e fundit, Dr. Musa Ahmeti, studiues pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike në Budapest prezantoi një pjesë nga projekti i tij për marrëdhëniet diplomatike midis Hungarisë dhe Shqipërisë në kontekst historik, duke sjellë në vemendjen e auditorit jo vetëm listat e ambasadorëve dhe të ngarkuarve me punë në këta 100 vite, por edhe rolin e programit Albanian Studies në këto marrëdhënie, me një focus të veçantë aktivitetet e këtij programi në 10 vitet e jetës së tij. 

Dr. Etleva Lala, drejtuese e programit Albanian Studies dhe lektore në Universitetin ELTE, prezantoi projektin më të ri të këtij programi që ka të bëjë me ikonën e Albanologjisë në gjysmën e dytë të shekullit XX në Hungari, István Schütz. Pikat kryesore të këtij projekti janë:

  1. Schütz si mësimdhënës i hungarishtes te studentët shqiptarë dhe ndikimi i tij.
  2. Schütz si mësimdhënës i shqipes te hungarezët dhe metoda e tij e mësimdhënies.
  3. Fjalori/ fjalorët e Schütz-it si burim i dorës së parë për studimin e gjuhës shqipe
  4. Përkthimet e Schütz-it dhe të kohës së tij nga hungarishtja në shqip dhe anasjelltas.
  5. Jeta e një përkthyesi në mes dy sistemesh: jeta private, familja, problemet financiare, miqtë, armiqtë.
  6. Schütz dhe gjuhët e tjera që ai studionte dhe jepte mësim. 

Projekti u prezantua në vend të konkluzionit, dhe si ftesë e hapur për të gjithë të pranishmit por jo vetëm, për të marrë pjesë në këtë projekt sa të madh aq edhe domethënës. Nëpërmjet një personaliteti kaq të rëndësishëm për shqipen në Hungarinë e gjysmës së dytë të shek. XX synohet që jo vetëm të hidhet dritë mbi marrëdhëniet dypalëshë të asaj periudhe, por edhe të evidentohet çështje që kanë të bëjnë me marrëdhëniet e individit me sistemin / sistemet komunist. Pas Schütz-it, në vitet ’90 të shek. XX, studimet historike te shqiptarëve dominohen kryesisht nga studiuesi József Juhász, dhe duke filluar nga vitet 2010, numri i studiuesve hungarezë që merren me Shqipërinë dhe shqiptarët rritet në mënyrë të ndjeshme, por që rolin udhëheqës e mban Krisztián Csaplár Degovics, duke i bërë këto studime të aksesueshme jo vetëm në gjuhën hungareze, por edhe në atë angleze, gjermane dhe madje edhe shqipe.    

Varre pa epitafe- 23 vjet nga Masakra e Belegut

by

Shkruan: 

Endrit Binakaj (i mbijetuar i Masakrës së Belegut dhe autor i dy librave për masakrën)

Lëndina në mes të fshatit mbetet e zbrazët, është vendi ku janë mbledhur e ekzektuar nga forcat serbe 46 civilë shqiptarë jo vetëm banorë të Belegut por edhe të fshatrave përreth që lufta i kishte degdisur atë ditë marsi. Buzë rrugës shtrihet si heroinë përmendorja e martirve, të skalitur e kryelartë qëndrojnë emrat e të rënëve, ndonëse shumica janë të zhdukur, ende të pagjetur nuk dihet asgjë për fatin e tyre.

Varret e pakta me eshtra brenda tyre sikur bëjnë thirrje për shokët e rënë, sikur thërrasin se ku janë? Varre që presin një grusht eshtra tash e 23 vjet. Më shumë se aq, nënat, motrat, fëmijet presin me ankth më shumë se dy dekada për një lajm për më të dashurit e tyre. Presin për atë grusht eshtra që së paku ta kenë një vend për t’i ‘takuar’ së për t’i qajtur e vajtuar ata nuk e meritojnë ngase janë martirë e dëshmorë të kësaj lirie që ne sot e gëzojmë dhe e jetojmë çdo ditë.

Ankthi për familjarët tashmë është bërë pjesë e jetës së tyre tash e 23 vjet. Pyetjen e çdoditshme e kanë: deri kur do presim? 

Pritja e sfidon durimin e nënave që çdo filllim pranvere së bashku me rrezet e ngrohta të diellit presin kumtin për djemtë e tyre. Presin që së paku bijtë e tyre të kthehen në arkivol. Eshtrat e tyre pushojnë të qetë përjetësisht vetëm në tokën që u linden, u rritën, aty ku ranë heroikisht.

Sa herë që vjen pranvera, sa herë që vjen marsi në kujtesën time natyrshëm më rifreskohen pamjet e masakrës së Belegut. Në mendjen time më shfaqen si në ekran pamjet e asaj ngjarje të tmerrshme, makabre e çnjerëzore të forcave paramilitare serbe mbi popullatën shqiptare civile, të pambrojtur e nën mëshirën e fatit. Memoria i një fëmije 9 vjeçar kap e regjistron çdo skenë, ashtu i padjallëzuar përcjellë çdo imtësi. Si të mos e kujtoj, nuk guxoj ta harroj 29 marsin e vitit 1999 e sidomos agun e asaj ditë kur kishte filluar tmerri i vërtetë. Me qindra forca policore, ushtarake, njësi paramilitare kishin zbarkuar në Beleg. I tërë fshati ishte pushtuar nga kjo makinëri vrastare. Rrethimi i hekurt sapo kishte filluar, njësitet paramilitare po hynin shtëpi për shtëpi duke djegur, vrarë e maltretuar civilë shqiptarë.

Muzgun e saj natë marsi, po e shndriste flaka e shtëpive të djegura, skaji rrugës së fshatit kafshë të ngordhura.

Në mes të fshatit ishin grumbulluar të gjithë banorët e Belegut e fshatrave tjera që ishin ato çaste në Beleg. Burra, gra e fëmijë të gjunjëzuar e mbi tyta automatikësh mbi krye tashmë po i priste ekzekutimi. Belegu atëbotë, pra në vitin 1999 po i ngjante kampeve naziste të përqëndrimit, një Aushvic i ri po bëhej në zemër të Ballkanit, në fillimshekullin e XXI-të.

Kosova po merrte flakë në të katër anët e saj, regjimi i Millosheviçit kishte intensifikuar dhunën e terrorin mbi shqiptarët, masakrat ishin bërë të zakonshme e gjithë kjo vinte si rezultat i humbjes në terren nga forcat e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe nga ajri tashmë qysh nga 24 marsi 1999 Aleanca e NATO-s filloj bombardimin e caqeve serbe. Hakmarrja ikanake e kasapit të Ballkanit ishte mbi popullatën civile.

Fatin ogurzi të përjetonte një nga skenat më të tmerrshme të luftës së fundit në Kosovë e kishte edhe fshati im i lindjes. Më datë 29 dhe 30 mars 1999, Belegu u pushtua nga njësitet paramilitare serbe që vranë në prag të shtëpisë para familjarëve: Nezir e Naim Vishajn si dhe mësuesin nga Irzniqi Daut Aliçkajn, më pastaj popullatën civile i mblodhën në një shtëpi në qendër të fshatit duke i maltretuar e kërcënuar se do të vriteshin tash a tash. Në mëngjesin e 30 marsit 1999 forcat serbe, duke i rrahur e keqtrajtuar gra, fëmijë e pleq i kishin deportuar me forcë drejt Shqipërisë, ndërsa burrat e mbase disa ende pa mbushur të tetëmbëdhjetat i ndalën aty për t’i pushkatuar më vonë të gjithë.

Edhe pse janë bërë përpjekje të vazhdueshme qoftë nga familjarët e të zhdukurve apo nga institucionet për gjetjen e të zhdukurve, por prapë se prapë shumica dërmuese e të rënëve në masakër, mbesin ende të zhdukur, tani e 23 vjet nga momenti i masakrës.

Ndonëse dihen emrat e krimineleve që vranë e masakruan banorët e fshatit Beleg, ende nuk ka ndonjë veprim konkret nga autoritetet serbe apo ato ndërkombëtare për dënimin autorëve të krimit në masakrën e Belegut.

Sipas dëshmive të shumta, dhënë nga dëshmitarët edhe Prokurorisë së Tribunalit të Hagës, në masakrën e Belegut që është një nga masakrat më të tmerrshme, mori pjesë policia, ushtria e rregullt dhe paramilitarët serbë, me të gjitha pajisjet ushtarako-policore, tanke, blinda, praga, kamionë, pizgauerë.

Ata që e mbijetuan këtë masakër, në dëshmitë e tyre dhënë Tribunalit të Hagës, ICG-së, KMDLNJ-së etj., kanë dhënë emrat e atyre që kanë marrë pjesë në masakër në Beleg, të atyre që i kanë njohur si: Vukmir (Mitar) Mirçiq, kryeshef i MUP-it të Deçanit, Zoran (Millorad) Nikiç (1957) nga Dashninoci, komandant i stacionit policor të MUP-it në Deçan, Zoran (Momçilo) Gjurishiq (1966) nga Prapaqani, me herët polic komunikacioni në Deçan, Danillo (Momqillo) Gjurishiq (1965) nga Prapaqani, Sllavko Llaban nga Prapaqani, Daniell Stomatoviç, elektricist nga Prejlepi, Dejani që ka punuar të pasaportat, Jova Zeçeviq, Ratka Zeçeviq e Lubo (Jovan) Zeçeviq (1961) nga Drenoci (më herët shofer në shtëpinë e shëndetit në Deçan), polici Pero (Jovan) Zeçeviq (1967) nga Drenoci, Dushan Zeçoviq, Dragan Siniq, Dushan Knezheviq, kriminel lufte në Bosnjë e Hercegovinë dhe në Kroaci, djemtë e Mushk Jakupit- Muharrem e Isuf Ibraj nga fshati Osek Hylë i Gjakovës etj.

Polici Zoran Gjurishiq, në hyrje të shtëpisë së Naim Vishajt në Beleg e kishte vrarë nga afërsia mësuesin Daut (Murat) Aliçkaj (1949), pak më tutje e kishin ekzekutuar edhe Naim Vishaj dhe Nezir Vishajn.

Më 30 mars 1999, tërë banorët jo vetëm të Belegut po edhe të fshatrave tjera ishin detyruar me dhunë të shpërngulën për në Shqipëri, ndërsa 46 burrat në mesin e tyre kishte edhe adoleshent në moshë të njomë si Faton Vishaj e Hasan Mazrekaj, u ekzekutuan më pas dhe që nga ajo ditë nuk dihet asgjë për fatin e shumicës prej tyre. 

Sot edhe pas 23 viteve ndonëse dihen autorët e krimit nuk është dënuar asnjë nga kriminelet që kryen aktin makabër të masakrës së Belegut.

Kosova si palë negociuese me Serbinë në asnjë mënyrë nuk duhet të bëj kompromis me fatin e të zhdukurve, si i mbijetuar i masakrës dhe familjar i të rënëve për liri nuk do mbesim të qetë përderisa në Serbi janë eshtrat e mbi 1600 personave në nivel Kosove, e në masakrën e Belegut vetëm 12 nga 46 të ekzekutuarit janë të identifikuar ndërsa 34 nga ta mbesin ende të zhdukur.

Drejtësia duhet ta thotë fjalën e vet, faktori ndërkombëtar duhet t’i bëj presion dhe kushtëzim Serbisë që kriminelet të dalin para drejtësisë dhe të marrin dënimin e merituar.

Krimet e luftës nuk vjetërsohen asnjëherë pavarësisht distancës kohore.

Personalisht e ndjej obligim moral e kombëtar të punoi pareshtur në ndriçimin dhe zbardhjen e fatit të secilit të vrarë në luftën e fundit në Kosovë, me theks të veçantë për masakrën e Belegut si i mbijetuar i saj.

Varret pa epitafe tashmë i kemi të zbrazëta që 23 vjet, familjarët kërkojnë një vend ku të prehen më të dashurit e tyre, një grusht eshtra si shenjë e pavdekësisë dhe përjetësisë.

Lavdi e përjetshme për të rënët në Masakrën e Belegut!

29 mars 2022

Të rënët në Masakrën e Belegut:

Në masakrën e Belegut janë vrarë 46 civilë shqiptarë. Deri më tani, kur kanë kaluar 23 vjet nga momenti i këtij akti barbar i kryer nga forcat paramilitare serbe, janë të identifikuar këta persona:

  • Shaqë (Curr) BINAKAJ
  • Hysni (Curr) BINAKAJ
  • Nezir (Ibish)VISHAJ
  • Naim (Daut) VISHAJ
  • Daut (Murat) ALIÇKAJ
  • Gëzim (Selmon) VISHAJ
  • Jetmir (Arif) MAZREKAJ
  • Qazim (Osë) HULAJ
  • Sadri (Adem) ZUKAJ
  • Shefqet (Curr) BELEGU
  • Shaban (Haxhi) KADRIAJ
  • Ali (Haxhi) KADRIAJ

Ndërsa, shumica e të rënëve në këtë masakër ende nuk janë gjetur. Dhe, ende nuk dihet se KU JANË:

  • Zymer (Miftar) BINAKAJ
  • Brahim (Adem) ZUKAJ)
  • Hamid (Dervish) ZUKAJ
  • Rexhep (Lum) NEZIRAJ
  • Faton (Hasan) VISHAJ
  • Fatmir (Halil) VISHAJ
  • Ramë (Shaban) KILAJ
  • Sadri (Hajdar) VISHAJ
  • Mujë (Isuf) VISHAJ
  • Malë (Isuf) VISHAJ
  • Zenel (Ukë) VISHAJ
  • Hazir (Himë) ZUKAJ
  • Shaban (Ramë) NITAJ
  • Nekë (Halil) BINAKAJ
  • Hajdar (Hamëz) MAZREKAJ
  • Ali (Avdyl) MAZREKAJ
  • Bashkim (Lush) HADERGJONAJ
  • Afrim (Lush) HADERGJONAJ
  • Xhevdet (Bajram) HADERGJONAJ
  • Muhamet (Bajram) HADERGJONAJ
  • Mehmet (Halil) TOLAJ
  • Xhevat (Ukë) TOLAJ
  • Misin (Hajdin) TOLAJ
  • Arif (Haxhi) MAZREKAJ
  • Isa (Tahir) TOLAJ
  • Sahit (Bekë) MAZREKAJ
  • Hasan (Sahit) MAZREKAJ
  • Sundim (Sahit) MAZREKAJ
  • Naim (Hysen) TOLAJ
  • Ragip (Osmon) MORINA
  • Beqir (Idriz) DERVISHAJ
  • Tafë (Bekë) DINAJ
  • Smajl (Ramë) UKËHAXHAJ
  • Haxhi (Shaban) KADRIAJ

Sfidat e sigurisë përballë një bote në ndryshim

by

Prof.Asc.Dr.Gëzim MUSTAFAJ

Zv/Presidënt i Shoqatës “Skëndërbej”

Në vazhdim të shkrimit të javë së kaluar, po sjell diçka për sfidat e sigurisë përballë një bote në ndryshim.

Nga kohërat e lashta e deri më sot, krizat politike dhe konfliktet, ngelen  një dukuri dhe veprimtari që edhe për shumë kohë,  do të jetë komponent dhe pjesë e historisë së njerëzimit. Në qoftë se bota e djeshme  e polarizuar aq shumë për shkak të Luftës së Ftohtë, pati uljet dhe ngritjet e saj, evidentoi më se një herë momente të ballafaqimit bërthamor që vetëm frika e shfarosjes, i detyroi politik bërsitë dhe vendim marrësit në çështjet globale, të  jenë shumë të matur.  Kur në sfond bëhet fjalë për luftën e tretë botërore të radhës, të gjithë ndalen dhe mendohen. Duke pare atë që po ndodh në Ukrainë, shtetet demokratike dhe udheheqëse të demokracisë në botë po mundohen që të gjejnë shkaqet kryesore, çka mund të jenë kërcënime për fillimin e konflikteve të reja dhe të ndermarrin veprimet e nevojshme për të parandaluar konfliktet si ato etnike apo civile. 

Zhvillimet e situatave të sigurisë gjatë dekadave të fundit, evokuan një mesazh të fortë se përmbysja e sistemit komunist në Evropën Lindore dhe mbarimi i Luftës së Ftohtë në vitet ’90 të shekullit 20-të, nuk sollën eleminimin e kërcënimeve dhe rreziqeve kryesore në Europë dhe në botë, por i ridimensionoi dhe i rriti më shumë ato. Ndryshimet social-politike përveç progresit sollën dhe paradokse të tilla si: U rrëzuan muret e larta, por ndodhën eksode “biblike” nga vendet e lindjes drejt perëndimit; muret e betonit u zëvendesuan me barrierat e vizave. U hapen kufijtë për lëvizjen e lirë, por shpejt ato u shfrytëzuan nga  grupet e krimit të organizuar ndërkombëtar dhe terroristët. Futja e teknologjisë së sofistikuar solli progres, por njëkohësisht sofistikoi operacionet e paligjshme të grupeve të krimit të organizuar, terrorizmit, korrupsionit, etj. 

Problemi i shtetit është ndërtimi i një strategjie të qëndrueshme dhe efektive përballë një bote politike në ndryshim dhe të trazuar. Pavarësisht nga vështirësitë për të kuptuar ndërveprimin e entiteteve politike, shteti dhe institucionet përkatëse duhet të përpiqen të kuptojnë natyrën e problemit, të parashikojnë rrjedhojat e mundshme dhe të përcaktojnë një kurs strategjik që të mund të arrijnë objektivin e dëshiruar. Në të njëjtën kohë, ata duhet të kuptojnë natyrën komplekse të  mjedisit të sigurisë në tërësi dhe të mjedisit strategjik të sigurisë në veçanti dhe të jenë të përgatitur për pengesat e papritura dhe mundësitë e paparashikuara që mund të rrjedhin prej tyre.U krijuan ose rikrijuan  shumë shtete të reja territoriale, por nuk pati një mekanizëm të njohur për rregullimin e kufijve midis tyre. Dizintegrimi i disa vendeve të Lindjes (vendet e  ish Bashkimit Sovjetik) dhe Ballkanit, përveç krijimit të shteteve të reja, degjeneroi në konflikte të armatosura dhe pastrime etnike, si në Bosnje, Kosovë dhe tani lufta në Ukrainë.

Pas Luftës së Ftohtë  hierarkia e fuqisë botërore ishte e tillë: SHBA, superfuqi e vetme, por me një Kinë konkurente për të vendosur diktatin, sidomos atë ekonomikë; Rusia e papërfillshme njësoj si në shekullin e XVII në kohën e Pjetrit, por tani me përpjekje për të vendosur një status të ri, pasi  si furnizues energjie tendenca e saj për ta përdorur atë si instrument për presion politik do të vazhdojë të rritet më shumë; Franca dhe Anglia fuqi rajonale; Gjermania dhe Japonia fuqi të mëdha ekonomike por pa një forcë mbrojtëse të vetën ushtarake, me përpjekje tani për tu fuqizuar edhe në këtë aspekt. Statusi i BE, e paaftë për të hartuar një platformë të përbashkët  politike, e prirur të merret më tepër me hallet dhe problemet e veta të brëndëshme.Kjo situatë e brëndëshme e BE u shfrytëzua nga Rusia dhe sulmojë pa asnjë shkakë Ukrainën.

Shekulli i kaluar, është përkufizuar si shekulli i luftrave të nxehta dhe të ftohta të zhvilluar nga fuqitë e mëdha derisa arriti ne holokaustin bërthamor të superfuqive, fatmirësisht të shmangur. 

Pas viteve 90-të, luftrat globale nuk u zhdukën por ato vetëm se ndryshuan trajtë. Luftra në Azi, në Afrikë,  në Ballkan dhe së fundmi në Ukrainë, tregon se paqja botërore ështe e kërcënuar. Me shuarjen e Luftës së Ftohtë u shuajt edhe frika për një konfrontim të mundshëm bërthamor midis superfuqive, por në horizont u shfaqën luftra të reja. Rreziku bërthamor u bë evident, sepse pas shpërbërjes së BS arsenali bërthamor u përpjestua në ish-Repuplikat e tij: Ukrainë, Bjellorusi, Kazakistan. Kështu shantazhi bërthamor mori tjetër dimension gjeopolitik. 

Po ç’po bëhet me organizatat ndërkombëtare që kontribuojnë për sigurinë dhe stabilitetin në zonën Euro-Atlantike, në veçanti OKB, NATO, BE, OSBE ashtu si dhe organizata të veçanta rajonale të sigurisë euro-aziatike. Këto institucione, disa të krijuara menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, iu është dashur të adaptohen me ambjentin mjaft të ndryshëm të sigurisë që u krijua pas Luftës së Ftohtë dhe më pas me ndryshimet që erdhën pas sulmeve terroriste të 11 Shtatorit 2001.  Po kush është roli i organizmave të sigurisë dhe veçanërisht i NATO-s. Ajo si në vitin 1950 ndjente nevojë për një aleancë me të madhe për shkak të pasigurisë në rritje. Ishte edhe një frikë tjetër: ringritja e rregjimeve autoritare, bile dhe diktatoriale. Përdorimi i forcës ushtarake ruse për të shtypur popullin çeçen dhe së fundmi përpjekjet për pushtimin e Ukrainës, tregon se edhe Rusia vetë nuk është e qëndrueshme në rrugën e demokracisë. Nëse dëshironim që paqja të ruhej në botë duhej që NATO-s t’i jepej një rol politik më i rëndsishëm dhe se kjo do të ishte një mënyrë që amerikanët të zhvillonin dialogun dhe komunikimin me partnerët e tyre në Evropë.

Pas Luftës së Ftohtë edhe fenomeni i shpërbërjes së Jugosllavisë prodhoi kriza në Ballkan. Dhe kjo vinte për shkak se, Jugosllavia ishte ngritur pas Luftës së Parë Botërore, si një sajesë diplomatike dhe jo me vullnetin e popujve që e formuan. 

Kjo krizë pati efekte globale sepse solli edhe njëherë përplasjet e reja midis armiqësive të vjetera të Rusisë, si mbrojtëse historike e sllavëve dhe SHBA-ve e  Evropës nga ana tjetër. Por tashmë që pas viteve 90-të konflikti ideologjik ka ndryshuar natyrë duke marrë profil etnik dhe ekonomik. Kina komuniste sot nuk e ka për gjë që të bëjë lidhje me të gjithë shtetet e perëndimit. Konflikti midis komunizmit dhe kapitalizmit tashmë po lind probleme dhe fërkime për shkak të rivalitetit ekonomik. Ajo që ka ndodhur midis SHBA-së dhe Japonisë do të ndodhë në të gjithë botën.

Marrëdhëniet SHBA- Evropë pas shndërrimit në BE kanë ndryshuar. BE pas traktatit të Mastrihtit është e vendosur vetëm në mbrojtjen e interesave të veta. Kjo shprehet me faktin se politika e jashtme dhe ajo e sigurisë hartohen vetëm brenda kuadrit të BE-së. Deviza e tyre ështe se BE mund të qëndrojë vetëm mbi vende që janë të pavarur. 

Me daljen e një Evrope Perëndimore të unifikuar dhe një Kine të zhvilluar bota është duke u ndarë në tre fuqi të mëdha. Me rënien e Perdes së Hekurt, ndarja e dikurshme ideologjike është duke ia lënë vendin një ndarje tjetër që është më e thellë, më e vjetër, më komplekse, më e mprehtë, që përfshin shumë aspekte të jetës, ekonomike, politike, psikologjike, kulturore, fetare, ndarja veri –jug. Veriu i pasur dhe Jugu i varfër, krahas luftës që duhet ndalur me çdo kushtë dhe mjetë,  kjo është sfida më e madhe sot në përmasa Globale.

Në trajketoren e këtyre lëvizjeve, ndryshimeve, konflikteve dhe implikimeve që ndodhin sot në pikat e ndryshme të globit tokësor, ajo që preket më shumë se kushdo është siguria. Dihet se situata e përgjithshme e sigurisë gjatë dhjetëvjeçarit të fundit ka ndryshuar në mënyrë dramatike. Ndërsa janë fashitur kërcënimet e vjetra, vendin e tyre e kanë zënë sfida të reja dhe shumë me të frikshme. Disa segmente të krimit të organizuar si: terrorizimi, trafiqet e paligjshme, shfrytëzimi i qënieve njerëzore, korrupsioni i zyrtarëve të lartë etj, kanë sjellë pasoja të rënda jo vetëm në jetët njerëzore, por edhe në pastabilitetin ekonomik e politik dhe sigurinë e vendeve me demokraci të brishtë. Përveç progreseve në disa vende të Evropës Lindore ka patur edhe regrese e sfida të vështra si: tronditje sociale, anarki, dhunë, cënime kushtetuese dhe deri në rrezikim të sigurisë e integritetit të vendit dhe rajonit, si në Ukrainë. Pra, siguria e trazuar është produkt i  një bote të trazuar.   

Postulati kryesor që del nga sa më sipër është tepër lakonik; siguria që ndryshon në një botë në ndryshim. Ky ekuacion është i thjeshtë në dukje, por cilësia e produktit (siguria e qëndrueshme) kërkon gjenerim idesh, parashikim skenarësh, mjete paqësore, ndërmjetësim e zgjidhje konfliktesh, forcimin e ligjit dhe shtetit të së drejtës, ndergjegjësim, përfshirjen e të gjithë aktorëve faktorëve të tjerë të shoqërisë. Prandaj, preokupimi i madh njerëzor për paqen dhe sigurinë në botë ka nxitur mendimin e ri, për vetë idetë, sensibilitetet, projektet dhe vizionet tona për të përballuar sfidat e së nesërmes, të cilat qëndrojnë në themel të sigurisë, konfliktit dhe paqes. 

New York Mars 2022

Marrëdhëniet dhe aleancat politike arbro-hungareze gjatë Motit të Madh 

by

Dr. Dorian Koçi*/

Kontaktet arbro-hungareze duhet të kenë qenë të hershme, ndoshta që në kohën kur kurora hungareze zotëronte territore të gjera të Kroacisë dhe të Bosnjës së sotme. Dokumentacioni që kemi në dispozicion nuk na ndihmon shumë në këtë drejtim, por duke ditur se prania e arbërve, qoftë si qytetarë apo si tregtarë dhe udhëheqës ushtarakë të Republikës së Raguzës ka qenë relativisht e madhe, na bën të mendojmë se ka pasur një kontakt të ngushtë mes tyre. Gjithsesi këto kontakte do të marrin një rëndësi edhe më të madhe politike dhe ushtarake sidomos në shekullin XV, kur territoret e Arbrit dhe të Hungarisë ishin nën kërcënimin e drejtpërdrejtë të osmanëve. Më 1439, veprimet e trupave osmane erdhën duke u intensifikuar në Serbi, pranë kufirit jugor të Hungarisë. Në pranverë të po atij viti, sulltan Murati II sulmoi dhe pushtoi rajonin në lindje të lumit Morava. Në të njëjtën kohë, disa prej vasalëve të osmanëve po shkretonin pjesët perëndimore të mbretërisë së Serbisë. Ndërkaq sulltani rrethoi kryeqytetin e Serbisë, Smederevon. Despoti serb, Gjergj Bankoviçi, mbrojtjen e kështjellës ia besoi të birit, Gregorit, si dhe ungjit të tij, Thoma Kantakuzenit, ndërsa për vete u strehua në Hungari, bashkë me djalin e vogël dhe gjithë ç’arriti të merrte me vete me këtë rast. Në shpurën e tij bënin pjesë edhe shumë fisnikë hungarezë. Fisnikëria hungareze, gjatë mbledhjes së Dietës, të mbajtur në Bude më 29 maj 1439, vendosi që të organizonte një fushatë kundër osmanëve, me qëllim që të parandalonte rrezikun që i kanosej Beogradit, çka nuk e bënte dhe aq për t’u ardhur në ndihmë serbëve. Në të vërtetë, Dieta fisnike hungareze vendosi që mbreti të shkonte në luftë vetëm me ushtrinë vetjake dhe me forcat e fisnikërisë së madhe e të prelatëve, pa pasur të drejtë të thërriste nën armë të gjithë fisnikët, me përjashtim të rasteve tej mase të ngutshme, si dhe të mos kërkonte taksa të përgjithshme për të pajtuar mercenarë. 

Është pikërisht ky çast kur fillojnë edhe kontaktet e para arbro-hungareze për të organizuar një rezistencë të përbashkët. Në thelb, ky bashkëpunim do të mbështetej në sferën e përbashkët kulturore, pasi të dyja territoret, në nocionin gjeografik e kulturor, i përkisnin Europës. Familjet fisnike arbre ishin përfshirë ndërkaq në atë çka lidhej me idetë e para të Rilindjes europiane, një lloj ringjalljeje të së kaluarës së lavdishme të kulturës së antikitetit dhe lidhjes së origjinës së tyre me heronj të asaj periudhe. Familjet fisnike arbre filluarin të mbanin anale, ku shënoheshin vit pas viti ngjarjet më të rëndësishme. Më vonë këto vepra u botuan – si ato të Engjëllorëve, për shembull, një familje fisnike shqiptare nga Drishti – çka dëshmon se origjina e tyre ka qenë e lidhur gjithmonë me trashëgiminë greko-latine, si dhe me legjenda të frymëzuara nga ngjarjet e mëparshme në rajon. Ky element është shumë i rëndësishëm, ngaqë përcakton edhe vetëdijen e këtyre familjeve për përkatësinë e identitetit të tyre, pasi ato përfshihen në afërsinë midis tyre dhe familjeve të tjera europiane, duke përforcuar kështu idenë europiane të rajonit, që zë fill nga miti i lashtë i Europës, por që ushqehet rrugës edhe me mite të reja. 

Kontaktet e para diplomatike shqiptaro-hungareze mendohet se janë vendosur për herë të parë pikërisht në fillimet e epokës skënderbejane. Protagonistët kryesorë të tyre kanë qenë Heroi ynë Kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu (1405-1468) dhe mbreti polak Vlladisllavi III (1424-1444), si dhe regjenti hungarez, guvernatori i Transilvanisë, Janos Hunyadi (Janosh Huniadi), sundues të shtetit polako-hungarez. Kryeqyteti i këtij shteti ishte me rotacion: një herë Krakovi i Polonisë dhe herën tjetër Buda i Hungarisë. Fillimet e fitoreve të Janos Hunyadi-t në digën danubiane përforcuan autoritetin e mbretit polak, Vladislavit, në Hungari, por ngjallën shpresa edhe te popullsitë e Ballkanit, të cilat ishin nën zgjedhën osmane. Popullsitë e krishtera të Ballkanit, po sidomos ato të vendeve kufitare me rajonet që kishin pushtuar osmanët, vuanin nën arbitraritetin dhe dhunën e vazhdueshme ngaqë ende nuk e kishin pranuar islamin apo nuk kishin arritur një armëpushim me sulltanin. Në ligjin klasik islamik, ndarjet kryesore të territoreve që sundoheshin nga sulltani ishin si më poshtë: dar al-islam (territori i Islamit/nënshtrimi vullnetar i Zotit), që përfshinte rajonet ku mbizotëronte ligji islamik; dar al-sulh (lit. territori i traktatit), që tregon tokat joislamike, të cilat kanë përfunduar armëpushimin me një qeveri myslimane; dhe dar al-harb (territor i luftës), që tregon vendet fqinje joislamike, sunduesit e të cilave thirren të pranojnë islamin.

Inkursionet e osmanëve, gjithnjë më të shpeshta në atë kohë, shkatërronin fshatra e qytete dhe me mijëra njerëz ishin shndërruar në skllevër. Tregtarët u shmangeshin zonave që qenë vazhdimisht të kërcënuara. Jeta ekonomike ishte e trazuar, skamja sa vinte e rritej. Mund të shtohet edhe fakti se njerëzit asokohe nuk arrinin të kuptonin, por kjo do të bëhej e qartë vetëm falë perspektivës historike, se sundimi osman ushtronte ndikim negativ mbi jetën e popujve të pushtuar, ngaqë osmanët kishin një regjim feudal-ushtarak që nuk merrej aspak me organizimin e prodhimit dhe nuk merrte masa për ta nxitur atë, po vetëm synonte të shfrytëzonte popullsinë e nënshtruar. Ushtria osmane dhe punonjësit civilë qenë të pandershëm dhe të korruptuar, abuzonin shumë me njerëzit dhe kjo e përkeqësonte gjendjen ekonomike dhe e çonte mbrapa kulturën në vend.

Marrëdhëniet arbro-hungareze u zhvilluan në harkun e viteve 1440-1460, kur Hungaria, nën udhëheqjen e Janos Hunyadi-t, ndërmori ofensivën e madhe në brigjet e Danubit, në Serbi e Varna për t’i dëbuar osmanët nga Ballkani. Në vjeshtën e vitit 1443 po përgatitej beteja e madhe e Nishit midis forcave të Unionit Polako-Hungarez dhe atyre të Perandorisë Osmane. Në këtë betejë Skënderbeu braktisi forcat osmane dhe më 28 nëntor 1443 u kthye në Krujë. 

Marrja e kështjellës së Krujës shënon fillimin e kryengritjes arbre kundër osmanëve, për të ndërtuar tashmë, krahas digës antiosmane të Danubit, edhe atë të Adriatikut. Edhe pse në vështrim të parë ky mund të duket si një aksion i koordinuar, dokumentacioni historik nuk dëshmon për ndonjë kontakt të drejtpërdrejtë midis Hunyadi-t dhe Skënderbeut. Në veprën e Marin Barletit, “Historia e Skënderbeut” (1508-1510), thuhet se Skënderbeu duhej të kishte qenë i informuar rreth ofensivës dhe planeve të Hunyadi-t dhe Gjergj Brankoviçit dhe se ai mund të ketë bërë marrëveshje me ta, por ky konstatim mbetet më tepër një hipotezë e Barletit sesa mbështetet në ndonjë dokumentacion historik. Barleti mund të ketë pasur informacion të besueshëm, por gjithsesi narrativa e tij historike nuk mund të merret si një provë në vetvete e një marrëveshjeje mes Hunyadi-t dhe arbërve. 

Në pranverën e vitit 1444 rezistenca arbre u institucionalizua me themelimin e Lidhjes së Lezhës (2 mars 1444) dhe, në pritje të pushtimeve osmane, ishte e natyrshme që Skënderbeu të mendonte për një aleancë të qëndrueshme me Hunyadi-n dhe kurorën hungareze. Skënderbeu, pavarësisht dëshirës së mirë të shprehur në letrën e tij, nuk arriti t’i bashkohej koalicionit europian të udhëhequr nga mbret Vladislav III në Varnë të Bullgarisë. Barleti njofton se despoti i Serbisë, Gjurad Brankoviçi, e pengoi kalimin e arbnorëve drejt Varnës. Në mungesë të dokumenteve, historia e ka lënë me kaq këtë çështje.

Dy fushatat e mëdha të ushtrisë së përbashkët të krishterë, që përbëhej nga pjesëtarë të ndryshëm prej kombësive europiane, nën udhëheqjen e mbretit të Polonisë dhe Hungarisë, Vladislavit III, të quajtur i Varnës (i biri i Vladislavit II Jagellonit) dhe të vojvodës së famshëm transilvanas, Janos Hunyadi-t, nxitën dëshirat e popujve ballkanas për t’u çliruar me anë të sprapsjes së rrezikut osman me luftë të armatosur. Më 16 tetor 1444 ushtria hungareze mbërriti në Nikopolis dhe pasi ndenji aty tri ditë, vazhdoi rrugën e vjetër romake drejt bregut të Detit të Zi duke pushtuar, grabitur e shkretuar shumë qytete e kështjella. Përballë Varnës, kjo ushtri arriti më 9 nëntor dhe, po atë natë, ushtarët panë nga larg zjarret e ushtrisë së sulltanit. Ishin vetëm 16.000 ushtarë të përbërë nga trupat e mbret Vladislavit, të siguruara nga kardinal Cesarini, trupa translivane dhe rumune, si dhe kroate e vllahe. Kjo ushtri modeste duhej ta mbante shpresën te përforcimet që duhej të vinin nga zbarkimi i galerave burgunde dhe atyre papnore. Sipas planit të Cesarinit, trupat që do të zbarkonin nga flota do t’u dilnin nga pas otomanëve dhe kështu do t’i vinin ata mes dy zjarresh. Mirëpo flota nuk kishte mundur të mbërrinte në kohë dhe Murati II, i cili qe rikthyer në fron me urgjencë, kishte arritur që t’i kalonte trupat e tij në kontinentin europian me ndihmën e pabesë të galerave gjenoveze. Fatkeqësisht, kryqëzata europiane dështoi dhe mbret Vladislavi III u vra më 10 nëntor 1444. Burimet historike otomane nuk e fshehin mendimin se fati i luftës ishte me ushtrinë e krishterë që në fillim të betejës. Epërsia e saj ia prishi mendjen edhe vetë Sulltanit, i cili po bëhej gati të merrte arratinë. Po ndërkaq kronikat otomane parashtrojnë ndërhyrjen e perëndisë në fatin e betejës. Mbret Vladislavi III, i fryrë nga mburrja, vendosi t’i shkatërronte vetë kundërshtarët dhe u vërsul kundër trupave të Muratit. Ai mbeti i gozhduar midis një jeniçeri dhe një azapi, të cilët ia vranë dhe kalin. Jeniçer Koca Hidiri ia preu kokën dhe ia dërgoi Sulltan Muratit. 

Marcin Bielski, humanisti polak, në veprën “Mbi Skënderbeun e Maqedonisë, princin shqiptar”, shkruan se Skënderbeu me njerëzit e tij nuk mundi të ishte në kohë në këtë betejë, sepse për të vajtur në Varnë duhej të kalonte përmes Serbisë dhe Bosnjes, por despoti i Serbisë i krijoi vështirësi e vonesa të panumërta në tokat e tij. Kur dëgjoi se hungarezët u mundën dhe mbreti mbeti i vrarë, u zhyt në dëshpërim e vajtoi. Tri ditë nuk hëngri e nuk piu dhe me asnjë njeri nuk bisedoi ngaqë ndiente keqardhje. Ky rrëfim i Bielskit na konfirmon edhe një herë tjetër për letrat që kishin shkëmbyer mbret Vladislavi III dhe Skënderbeu, si dhe dëshirën e të dyve për të ndërtuar një aleancë të ngushtë antiosmane. Por detaji më interesant në librin e Bielskit është pasazhi ku shkruhet se ndoshta një pjesë e shpëtuar e ushtrisë së Unionit Polako-Hungarez gjeti strehë edhe në Shqipëri. Luftëtarët e ushtrisë hungareze u shpërndanë, shkruante Bielski. Disa shkuan dhe në Shqipëri. Aty Skënderbeu i strehoi, i ushqeu, ua kuroi plagët, u garantoi siguri, u dha dhurata, pavarësisht cilës kombësie i përkisnin. Deri më tani nuk ka të dhëna dokumentare të tjera që ta vërtetojnë këtë fakt, por nuk përjashtohet mundësia që një kontingjent i shpëtuar i ushtrisë hungarezo-polake të ketë arritur në portet e Arbërisë me anijet veneciane. Në këtë rast, prania e këtij kontingjenti të ushtrisë polake do të përbënte edhe vendosjen e kontakteve të para të drejtpërdrejta midis ushtrisë së Skënderbeut dhe ushtrisë hungarezo-polake. Mirëpo, pavarësisht këtyre burimeve të tërthorta historike, nuk ka gjurmë në dokumentacion që të dëshmojnë për shkëmbimin e ambasadorëve apo dërgatave diplomatike në këtë periudhë dyvjeçare, 1444-1446, midis Skënderbeut dhe Hunyadi-t. Vetëm në vitin 1447, në prag të fushatës së Hunyadi-t në Fushë-Kosovë, ka dy burime historike që dëshmojnë për planet e bashkëpunimit midis dy heronjve të krishterimit. Burimi i parë historik është historiani bizantin Chalkokondyles, i cili shkroi në vitin 1460 se Hunyadi dërgoi lajmëtarë te Skënderbeu dhe tek Araniti, sepse qëllimi i tij ishte të bashkonte forcat me ta, ndërsa ishin duke depërtuar thellë në Europë. Për këtë arsye, ata (Skënderbeu dhe Araniti) ishin informuar më parë.  

Ky bashkëpunim shikohej më shumë në kuadrin e një gjeostrategjie më të madhe paneuropiane rreth rrezikut otoman sesa një bashkëpunim lokal administrativ midis Hungarisë dhe Arbërisë. Plani i Janos Hunyadi-t ishte që t’i dëbonte osmanët nga Europa në disa faza. Hapi i parë që duhej të realizohej në vjeshtë të vitit 1448 me ndihmën e Skënderbeut ishte pushtimi i Maqedonisë dhe i portit të Selanikut. Duke marshuar drejt jugut të Serbisë dhe duke bashkuar forcat me ushtrinë e arbërve, ai kishte për t’i ndarë më dysh zotërimet e Perandorisë Osmane në Europë. Duke pushtuar Maqedoninë, Arbëria ishte e mbrojtur nga sulmet e reja të osmanëve, ndërsa Selaniku mund të shndërrohej në një bazë për flotat e Venedikut dhe të Aragonës, me synimin për të bllokuar ngushticat dhe si një pikënisje në stere, për të ndërmarrë një sulm vendimtar në drejtim të Adrianopojës. Një urë lidhëse tepër e rëndësishme midis Arbërisë dhe Hungarisë ishte Mbretëria e Napolit, shtet që, nën udhëheqjen e Alfonsit të Aragonës, kishte zhvilluar një politikë aktive antiosmane në rajonin e Europës Lindore. Mirëpo kjo politikë dhe ekspansion i Mbretërisë së Napolit në Europën Lindore zhvillohej në rivalitet me politikën dhe ekspansionin territorial që kishte po në këto territore edhe Republika e Venedikut. Edhe konflikti me Venedikun, që pati Skënderbeu më 1448, shikohej si një reflektim i këtij rivaliteti, ku princi arbër, i zhgënjyer nga ndihma e deriatëhershme venedikase, filloi të ndërtonte themelet e një politike të jashtme të lidhur ngushtë me Mbretërinë e Napolit. Ishte pikërisht ky konflikt që e vonoi Skënderbeun dhe fuqitë arbre që ai komandonte, për t’u bashkuar me fuqitë e Hunyadi-t në Fushë-Kosovë. Pavarësisht faktit që në Traktatin e Paqes, nënshkruar midis prijësve shqiptarë dhe Venedikut më 4 tetor 1448, shkruhej se, gjithashtu, mbasi e kanë pleqëruar mes tyre zotërinjtë e sipërshënuar të Shqipërisë dhe kanë vendosur që i sipërshënuari, zoti Skënderbe, të shkojë vetë me sa më shumë ushtri që të mundet për t’u bashkuar me zotin Janus (Janos Hunyadi), i përmenduri zotërim i Venedikut duhet të urdhërojë që t’i jepen e t’i dorëzohen të përmendurit Skënderbe, për llogari të shpërblimit të tij, brenda 15 ditëve, një mijë e katërqind dukatë që do të zbriten nga shpërblimi i tij, ushtria arbre nuk arriti të ishte e pranishme në betejë. Një shkak tjetër i pranuar gjerësisht nga historianët ishte dhe neutraliteti i despotit serb, George Brankoviçit (1377 -1456), që u bë akoma më shumë pengesë që forcat arbre të bashkoheshin me ato hungareze në Fushë-Kosovë. Arsyet e këtij qëndrimi të despotit serb ndaj fushatës antiosmane hungareze ishin sa diplomatike, po aq dhe fetare. Ai nuk i zinte besë plotësisht Hunyadi-t. Druhej se, pas përpjekjeve për çlirim, guvernatori i Hungarisë fshihte synimin për të nënshtruar popujt e Ballkanit. Frika e tij ushqehej edhe nga ndryshimi i besimeve. Pas koncilit të Firences më 1439, kur papa ta shfaqte haptazi qëllimin për të përfituar prej vuajtjeve të popujve të Lindjes e t’i kthente ata në katolicizëm, serbët – popullsi ortodokse – shpesh, te ndihma e ofruar nga një vend katolik, shihnin një orvatje të fshehtë për t’i kthyer në katolicizëm. Madje edhe në këngët popullore serbe për Janos Hunyadi-n – të cilin ata e thërrasin Jank Sibiniani – ndonjëherë ai paraqitet si një kryqtar fanatik që kërkonte t’i kthente me forcë në katolicizëm popujt e çliruar prej ushtrisë së tij. Fushata e vitit 1448 e ndihmoi luftën e popullit arbër, po ndërkaq nuk mund të pohojmë për ekzistencën e një aleance të njëmendtë. Aty nga fundi i pranverës së vitit 1448, i vendosur t’i jepte fund “rebelimit” të arbërve, sulltani e sulmoi Skënderbeun me një ushtri prej afro 100.000 vetash. Ai pushtoi disa territore dhe rrethoi Krujën, qendrën kryesore të qëndresës, por nuk mundi ta pushtonte. Lajmet për përgatitjet e Hunyadi-t, por edhe arsye të tjera të mundshme, bënë që sulltani të vendoste ta ngrinte rrethimin e Krujës dhe gjatë muajit gusht të tërhiqej nga Arbëria.

Ndërkaq, ushtria hungareze depërtoi në thellësi të Mbretërisë Serbe, ku nuk hasi forca osmane, çka e dobësoi dhe vigjilencën e saj. Më 28 shtator nisi marshimin në drejtim të jugut, nga vendi ku lumi Morava shkon e derdhet në Danub. Më pas zbriti në luginën e lumit Lab dhe, në më pak se dy ditë, arriti në Fushën e Mëllenjave. Kjo ka ndodhur më 14 ose 15 tetor 1448. Një gabim që bëri Janos Hunyadi gjatë marshimit për më shumë se 300 kilometra në territorin e armikut – pavarësisht nga përvoja e gjatë – ishte organizimi i keq i shërbimit informativ lidhur me lëvizjet e osmanëve. Mendohej që Janos Hunyadi të takohej me Skënderbeun pa mbërritur te qafat që të nxirrnin në luginën e Vardarit, drejt Maqedonisë. Ai ndaloi, në mënyrë që ushtria të pushtonte për pak ditë në veri të Fushës së Mëllenjave, pranë Prishtinës. Mirëpo osmanët, që ishin lajmëruar më parë nëpërmjet shërbimit të tyre të informimit, kishin marrë masat për t’ua prerë rrugën forcave hungareze në Fushë-Kosovë. I përballur me shfaqjen e papritur të osmanëve, Janos Hunyadi kishte dy rrugëdalje: ose tërhiqej drejt jugut, të përshpejtonte kësisoj bashkimin e forcave me Skënderbeun, ose t’u bënte ballë në vend, në pritje të ardhjes së arbërve, të cilët nuk mund të ndodheshin larg. Guvernatori e hodhi poshtë idenë e tërheqjes në drejtim të jugut. Një gjë e tillë kishte për të qenë demoralizuese për ushtarët, kur ta shihnin veten të ndjekur nga armiku në një territor të panjohur për ta dhe në një drejtim që i largonte edhe më shumë nga vendi i tyre. Në të njëjtën kohë, kishte për të qenë e vështirë të shmangej një sulm i osmanëve me ushtrinë të rreshtuar në pozicion marshimi, duke krijuar një situatë që sillte humbje të sigurt. Kundrejt lumit Sitnica, në krahun e djathtë të ushtrisë osmane, ishin vendosur trupat e Anadollit, të komanduara nga bejlerbeu i ri, Sgur pasha, me origjinë arbërore. Beteja u zhvillua e ashpër, por hungarezët humbën. Osmanët vranë shumë fisnikë hungarezë gjatë tërheqjes dhe vetë Hunyadi ra rob te zotërimet e George Brankoviçit. Humbja e ushtrisë hungareze në Fushë-Kosovë më 1448 i privoi forcat e koalicioneve antiosmane europiane nga ofensiva e sulmit dhe nga dëbimi i otomanëve nga Ballkani, ku tashmë Hunyadi do të mbronte me sukses zotërimet hungareze, ashtu si dhe Skënderbeu principatën e vet. 

Vetëm në vitin 1455, pas shpalljes si papë i Romës të Kalistit III, ideja e një kryqëzate të organizuar do të zinte vend sërish në mendimin dhe aksionin politik të vendeve europiane, ku sërish do kryqëzoheshin fatet e rezistencës arbre dhe hungareze. Papa i ri ishte ideatori dhe organizatori i një kryqëzate që u quajt “Liber Brevium Callisti III”. Kardinalët dhe predikuesit iu drejtuan turmave popullore duke iu bërë thirrje të rroknin kryqin për të luftuar armiqtë e besimit. Kontingjenti më i madh i kryqtarëve u mblodh në Gjermani, Bohemi dhe Hungari, falë predikimeve të frat Xhiovani da Kapistrano-s. Rezultati i parë i kësaj mbështetjeje qe pjesëmarrja e këtij kontingjenti forcash për marrjen e kështjellës së Beogradit nga ana e forcave hungareze me në krye Janos Hunyadi-n më 6 gusht 1456. Po atë ditë, në të kremten e shpërfytyrimit të Krishtit, mbërriti në Romë lajmi se turqit qenë thyer në Beograd. Me këtë rast, papa organizoi festime falënderimi për ushtarët e kryqëzatës, sepse Beogradi ishte etapa e parë. Tashmë lipsej të marshonte drejt Kostandinopojës dhe Jerusalemit. Mirëpo, pavarësisht kësaj ndërmarrjeje dhe angazhimi papnor për të mbledhur njerëz për kryqëzatën, duhet pranuar se mungonte pothuajse e gjithë fisnikëria që, asokohe, zotëronte, gati përjashtimisht ndaj shtresave të tjera, profesionin e përdorimit të armëve. Për shembull, në betejën e Beogradit, ku kryqtarët luftuan trimërisht dhe fituan, nuk kishte mes tyre asnjë fisnik, por vetëm artizanë dhe fshatarë. Në kontekstin europian të përpjekjeve të papa Kalistit III për organizimin e një kryqëzate të suksesshme, Skënderbeu dhe Arbëria kishin pasur një interes maksimal për të qenë pjesë e saj. Skënderbeu pati pësuar disfatën e Beratit më 26 korrik 1455 dhe pati luhatje të pushtetit pas tradhtive të nipërve të tij, Gjergj Stres Balshës që kishte dorëzuar kështjellën e Modricës më 1456 dhe Hamzait më 1457. Por, pas fitores mbi ushtrinë osmane të udhëhequr nga Isak Bej Evrenozi (gjenerali osman më me përvojë në betejat me shqiptarët dhe i këshilluar ngushtë nga Hamza Kastrioti) në Betejën e Albulenës, Skënderbeu fitoi sërish mbështetjen e vazhdueshme të papa Kalistit III dhe, mbi të gjitha, vlerësimet pozitive në të gjitha oborret e Europës përmes korrespondencës së Papës me këto oborre, për t’i tërhequr ato në politikën e tij antiosmane. Në planin teorik të kryqëzatës, Skënderbeu zinte një rol kryesor në rreshtimin e forcave: Arbëria dhe forcat e tij gjendeshin në linjën e parë. Për Shqipërinë, si nunc për kryqëzatën u caktua ipeshkvi i Krajës, Pal Engjëll-Dushi, i cili do të vepronte në bashkëpunim me Skënderbeun jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Dalmaci dhe në Serbi, ndoshta për të mbledhur në të parën ndihma për Shqipërinë e në të dytën për të mbështetur pozicionin e saj të lëkundur e kësisoj drejtpërdrejt të rrezikshëm për Shqipërinë. Gjergj Kastrioti-Skënderbeu arriti ta mposhtte pushtuesin me zotësinë e tij. Kështu, shembulli i tij, nga motiv ndihmash u shndërrua në motiv inkurajimi për princat e krishterë në luftën kundër osmanëve. Ky fakt duket qartë në letrën që papa Kalisti III i dërgonte mbretit të Hungarisë, Matia Korvinit: “Falë fitoreve të tjera të arritura nga biri ynë i shtrenjtë, fisniku Skënderbe i Shqipërisë kundër turqve, forcat e armikut duhet të jenë ligështuar në maksimum”. Në vijim papa Kalisti III flet në shkallë sipërore për Skënderbeun, duke e quajtur atë kavalier trim dhe atlet i Zotit: “Në Shqipëri, kavalieri dhe atleti i Zotit, Skënderbeu, forca dhe qëndresa shpirtërore që ti e vë në veprim kundër turqve dhe lëngesat e vazhdueshme që ti duhet të përballosh… I falemi Zotit për vendin tënd që të ka vendosur për të qëndruar si një pendë dhe një mur i fuqishëm mbi të cilin turren, duke u mundur shpesh, për të dhënë lavd e nderim të jashtëzakonshëm, armiqtë me të cilët lipset të përleshesh edhe trup me trup. Ah, sikur të kishim edhe të tjerë me vlerën tënde mes princërve kristianë, për të mos qenë kaq të ankthshëm e kaq të shqetësuar për mbrojtjen e besimit tonë!” Kjo korrespodencë inkurajuese i drejtohej Matias Korvinit për ta tërhequr në kryqëzatë, pasi menjëherë pas fitores së Beogradit, nga kufomat e shumta, si dhe nga mungesa e ushqimeve, shpërtheu murtaja. Midis shumë të tjerëve kishte vdekur dhe Janos Hunyadi, më 11 gusht 1456, çka e kishte ndërlikuar shumë fatin e kryqëzatës së porsafilluar. Lajmi i vdekjes së Hunyadi-t tronditi gjithë botën europiane të krishterë. Madje edhe njeriu që ai e kishte mundur, Mehmeti II, u prek nga vdekja e Hunyadi-t, duke thënë se qysh nga agimi i kohërave nuk kishte pasur ndonjë burrë që t’i shërbente më mirë kauzës së tij. Trupi i heroit u çua në Transilvani dhe u varros në katedralen katolike në Alba Julia, ku dhe sot mund të shihet rrasa e bukur e vendosur mbi varrin e tij pas disa vitesh. Edhe pas vdekjes, Hunyadi-n e mbajtën në Transilvani, ku edhe ishte ngritur në majat e lavdisë prej përkushtimit të njerëzve, të cilët i ranë pas dhe e ndoqën në betejat ku ai u priu me trimëri dhe zotësi të pashoqe. Pas vdekjes së Hunyadi-t, djali i tij, mbret Mathias Corvini ndoqi një politikë të përqendruar më së tepërmi në zotërimet e tij sesa në mbështetje të koalicioneve europiane antiosmane. Kjo ishte arsyeja që papa Kalisti III, për subvencionet e mbledhura në Dalmaci, urdhëroi të ndaheshin në mënyrë të barabartë ndërmjet mbretit të Hungarisë, mbretit të Bosnjës, si edhe Gjergj Kastriotit të Shqipërisë. Mbreti i Hungarisë, Matthias Corvinus (1458–1490) nga botëkuptimi i përkiste Rilindjes europiane. Ai kishte një nga bibliotekat më të pasura në Europë, që ia kalonte vetëm ajo e Vatikanit. Po ashtu kishte arritur një administrim të përsosur të vendit dhe ishte përkrahës e mbrojtës i arteve të bukura. Gjatë kohës së tij, aleancat dhe vizitat e ndryshme të europianëve ndikuan për shtimin e interesit për Europën në këto territore. Por, për fat të keq, pas vdekjes së Hunyadi-t, qëndresa hungareze nuk do të vijonte të ishte aq e fortë sa pati qenë nën udhëheqjen e tij dhe pesha e veprimeve luftarake kundër osmanëve do të përqendrohet në Arbëri e More, ku jeton një numër i madh popullsie arvanitase. 

Mbreti i ri i Hungarisë, Matthias Corvinus-i, do të negocionte me Skënderbeun më 1459 nëpërmjet Venedikut, por gjithmonë me dëshirën për të përforcuar pozitat hungareze në Kroaci dhe Bosnjë, pas shkatërrimit të Serbisë nga otomanët dhe humbjes së kontaktit të drejtpërdrejtë me territoret e Skënderbeut. Corvinus-i nuk gjendej në pozita të favorshme brenda Hungarisë dhe nuk dëshironte të ndërmerrte aksione luftarake jashtë mbretërisë së tij. Shpresat për një aleancë të re me Skënderbeun u ringjallën në vjeshtën e vitit 1464 kur, pas përpjekjes së dështuar të otomanëve për të pushtuar Jajcen në Bosnjë, ai ndërmori një ofensivë të re për të zgjeruar territoret e sundimit të tij në Bosnjë. Në fakt, Republika e Venecias ishte për të dytin vit radhazi në luftë me otomanët dhe në aleancë formale me Hungarinë dhe për këtë arsye ata i kërkuan Corvinus-it që, nën shembullin e babait të vet, të bashkonte forcat me arbrit, të hapte frontin e dytë me otomanët dhe të lehtësonte në këtë mënyrë venedikasit që ishin të angazhuar në luftime me otomanët në More. Matthias Corvinus-i duket se e ka kontaktuar sërish Skënderbeun me një propozim për një aksion ushtarak të përbashkët, qëllimin e të cilit është e vështirë për ta dyshuar. Si duket, ka qenë lajmi i vdekjes së Papa Piut II, në fillim të shtatorit, që e bëri atë që ta braktiste planin e ofensivës së përbashkët me venedikasit dhe arbrit dhe të kufizohej në mbrojtjen e zotërimeve të tij në Bosnjën e veriut. Mattias Corvinus-i vazhdoi të ishte në kontakte diplomatike me Venedikun dhe Skënderbeun, por tashmë është fakt i njohur se qëllimi i tij ishte të përforconte pozitat e Mbretërisë Hungareze në Bosnje dhe Hercegovinë. Për këtë arsye është e vështirë të besohet se ai hyri në një marrëveshje aleance me Skënderbeun në vjeshtën e vitit 1466, siç përmendet në një burim historik nga mediavelisti Pall. Ndërkaq, asnjë lloj ndihme nuk iu dha Skënderbeut dhe në gusht 1466 ishte pothuajse një fakt i njohur në Itali se “mbreti i Hungarisë nuk do të kalojë lumenjtë Drava dhe Sava në fushatë kundër otomanëve në këtë vit”. Pavarësisht se Mattias Corvinus-i e la Skënderbeun në fatin e vet, ashtu si dhe serbët dhe boshnjakët më parë, qëndresa arbre do të vazhdonte deri në fund të shekullit XV, çka do të bënte që inkursionet osmane drejt Italisë të mos ishin të suksesshme, ndërsa në kujtesën kolektive shqiptare kjo luftë do të hyjë si “Moti i Madh”. Në vitet e Rilindjes Kombëtare, motivet historike, politike e kulturore të kësaj kohe do të bëheshin edhe motivet kryesore nismëtare për zgjimin kombëtar dhe, së bashku me to, edhe të idesë europiane mes shqiptarëve. 

Marrëdhëniet arbro-hungareze do trajtoheshin në Këngën VIII të “Istorisë së Skënderbeut” (1898) të Naim Frashërit, duke ngulitur në kujtesën kolektive të shqiptarëve themelet e një miqësie dhe aleance të ngushtë. 

(Kumtesë e mbajtur në konferencën përkujtimore me rastin e 100-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike Shqipëri-Hungari.)

Autori është historian dhe Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar. 

Bibliografi: 

  1. At Giuseppe (Zef) Valentini. M Sciambrra-I. Parrino. Papa Kalisti III, Skënderbeu dhe Kryqëzata (1455-1458). 
  2. Banlaky, vep.e cit.
  3. Bistra Cvetkova, Analizë e burimeve kryesore otomane të shekullit XV mbi fushatat e Vladislavit të Varnës dhe të Janosh Hunyadit më 1443-1444. 
  4. Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, v.p
  5. C. Mureseanu, Janko Hunyadi, mbrojtës i krishterimit, Shtëpia Botuese 55, Tiranë 2009.
  6. Francise Pall. Les relations entre la Hongrie et Scanderbeg. Revue des Etudes Sud-EstEuropeennes VI, no 1(1968); 5 and passim.
  1. Marcin Bielski, Mbi Skënderbeun e Maqedonisë, princin shqiptar, Shtëpia botuese, shtypshkronja “ILAR”, Tiranë 2018.
  2. Oksford Dictionary of Islam. Revue des Etudes Sud-EstEuropeennes VI, no 1(1968); 5 and passim.
  3. S. Ljubic, Listine o odnos njihiz medju Juznoga Slaven stvai Mletacke Republike, Vol.IX (1443-1452), Zagreb, 1890.
  4. Schimitt Oliver Jens, “Scanderbeg sletze Jahre-West-ostliches Weschsel von Diplomatie und Krieg im Zeiltater der osmanischen Eroberung Albaniens (1464-1468), Sudost-Forchungen 63/64(2004-2005).
  5. Tamas Palosfalvi, Scanderbeg and the Hunyadis: Myth and reality. Acta BalcanoHungarica 1.Research Centre for the Humanities, Hungarian Academy of Sciences, edited by Krisztian Csaplar-Degovics, Budapest, 2019.
  6. Virgjil Kule, Kryqtari i  fundit, Ombra GVG,Tiranë, 2012.

NJË AMBASADOR AMERIKAN I CILI NDËRTOI URA TË PËRHERSHME MIDIS SHTETEVE TË BASHKUARA DHE KOSOVËS – NDËRROI JETË 

by

Nga Frank Shkreli

A person in a suit and tie Description automatically generated with medium confidence

Ambasadori aktual i Shteteve të Bashkuara në Republikën e Kosovës, Z. Jeff Hovenier në portalin e Ambasadës amerikane në Prishtinë njoftoi lajmin e zi për kalimin e parakohëshëm në amshim të Ambasadorit dhe diplomatit të njohur amerikan, John Menzies, 1948-2022. 

“Mbajmë zi për humbjen e një kolegu dhe diplomati të dalluar, Ambasadorit John Menzies. John, ishte një mbështetës besnik dhe i palëkundur i sovranitetit dhe pavarësisë së Kosovës. Në detyrën e tij si diplomat dhe edukues ai preku aq shumë jetë njerzish dhe ndërtoi ura të përhershme midis Shteteve të Bashkuara të Amerikës me vendet e Ballkanit dhe Lindjes së Mesme.”  

Ambasadori Hovenier e ka fjalën për shërbimin me dinjitet të John Menzies në Bosnje, ku i ndjeri ka shërbyer si ambasador i Shteteve të Bashkuara në vitin 1996, por edhe në Kosovë në vitet 2001-2002 — “Në vitet më të errëta të ditëve tona”, siç u shpreh Presidentja e Republikës së Kosovës, Dr. Vjosa Osmani, me rastin e kalimit në amshim të këtij burri të madh të diplomacisë amerikane. Në ngushëllimin përcjellur familjes dhe miqëve të Ambasadorit Menzies, Presidentja e Kosovës shkroi se, “Ai shërbeu në Kosovë në ditët tona më të errëta dhe i përforcoi thirrjet tona për paqë dhe pavarësi”, ka thënë Presidentja Osmani. “Ambasadori John Menzies”, tha në vijim Presidentja e Kosovës, ishte, “mik i madh i vendit tonë dhe ish-Shef i Misionit të Shteteve të Bashkuara në Kosovë”, në një kohë të vështirë për Kosovën.  “Ai shërbeu në Kosovë në ditët tona më të errëta dhe i përforcoi thirrjet tona për paqë dhe pavarësi”, përfundon Zonja Osmani mesazhin e saj të ngushëllimeve të sinqerta dërguar, në emër të Kosovës, familjes dhe miqëve të diplomatit John Menzies.

Të ndjerin John Menzies e kujtoj edhe unë nga vitet e shërbimit tim në Zërin e Amerikës, si dhe nga disa takime në Washington dhe më vonë në Nju Jork. Ai  vinte shpesh i ftuar në intervista, për të diskutuar gjëndjen në Ballkan, me shërbimet e programeve radio-televizive drejtuar vendeve ballkanike, sidomos shërbimit boshnjak por edhe të tjerave.  Diplomati Menzies ishte mjaft i lidhur edhe me komunitetet amerikano-ballkanike, sidomos me shqiptarët dhe me boshnjakët – ndërkohë që edhe merrte pjesë i ftuar edhe në takime me përfaqësues të këytre komuniteteve. Kishte marrëdhënie të mira me komunitetin shqiptaro-amerikan në Nju Jork – veçanërisht gjatë shërbimit të tij në Misionin e SHBA-ve pranë OKB-së —  ndërkohë që kishte lidhje të ngushta edhe me Presidentin historik të Republikës së Kosovës, Dr Ibrahim Rugovën.

Në një mesazh lamtumire, ish-përfaqësuesi i Ibrahim Rugovës në Zyrën e ish-Senatorit Robert Dole dhe aktualisht Kryetar i Federatës Pan-Shqiptare Vatra, Z. Elmi Berisha — Lamtumirë Ambasador John Menzies! – Dielli | The Sun (gazetadielli.com) – e cilëson ish-diplomatin amerikan në Kosovë, si një “humanist dhe misionar që Zoti u dërgon kombeve të lashta dhe liridashëse”, siç ishin shqiptarët. 

Kryetari i Vatrës, sikur po shprehej në emër të gjithë shqiptarëve që e kanë njohur dhe atyre që nuk e kanë njohur ish-diplomatin Menzies dhe veprën e tij në mbështetje të interesave dhe të drejtave të shqiptarëve, lirisë dhe pavarësisë  që gëzon sot Kosova, duke thenë, ndër të tjera:   “E deshte shumë Kosovën, Presidentin e saj historik, ishe më shumë se ambasador në Kosovën e pas luftës, na inkurajoje dhe na jipje shpresa reale se Kosova de fakto është shtet i pavarur, besove dhe punove shumë që kjo të jetësohet! Nga njerëzit e kalibrit Tuaj ndryshohen rrjedhat e politikës, ato shoqërore dhe të historisë. Kështu do të kujtoheni nga shqiptarët dhe Kosova, z. Ambasador”, ka shkruar Z. Elmi Berisha me rastin e kalimit në amshim të ish-përfaqsuesit amerikan në Kosovën e pas luftës. 

   A group of men sitting at a table Description automatically generated with medium confidence..See the source image

 I ndjeri John K. Menzies (djathas)        John Menzies me Pres. Ibrahim Rugova

 me Z. Elmi Berisha

Pas daljes në pension nga Departamenti Amerikan i Shtetit, John K, Menzies ka shërbyer në shumë detyra akademike të Shteteve të Bashkuara, përfshir dekan i Whitehead School of Diplomacy and International Relations at Seton Hall University; në University of California, Berkeley dhe në University of Arkansas.

Z. Menzies ka sshërbyer edhe si president i Graceland University in Lamoni, të shtetit Iowa, shtator 2002, gusht 2006.  Ish-Ambasadori Menzies ishte përgjegjës për regjistrimin e më shumë se 300-studentëve ndërkombëtarë në Graceland University, duke tërhequr shumicën e tyre nga vendet ballkanike.

Në janar të vitit 2006, Z. Menzies vizitoi Kosovën për këshillime në lidhje me bisedimet përfundimtare për pavarësinë e Kosovës, bisedime, që në atë kohë po mbaheshin në Vjenë.  Përveç Kosovës dhe Bosnjës, ai ka shërbyer si diplomat edhe në Hungari, ish-Gjermaninë Lindore dhe në Bullgari. Zyra e Presidentit të Kosovës, në vitin 2014 ka dekoruar Z. John Menzies me Medaljen Presidenciale, dekorata më e lartë e shtetit të Kosovës.

Fatkeqësisht, miqtë e Kombit Shqiptar të 50-viteve të kaluara duket sikurë po zhduken dal ngadalë – sidomos ata në radhët e diplomacisë dhe të politikës amerikane.  Po zhduken ata që, në të vërtetë, për pothuaj një gjysëm shekulli, ndërtuan ura midis dy kombeve tona dhe të cilët u qëndruan besnikë dhe të palëkundur lidhjeve historike midis dy popujve tanë.  

Pushofsh në paqë, John K. Menzies!

Frank Shkreli

Image

                   

           John K. Menzies – edhe një mik i madh i shqiptarëve ndërroi jetë