Archives for September 2022

Jusuf Buxhovi/

Përqendrimi te Dardanët si popull – shtrirja e të cilëve vërehet në kohën parahistorike dhe vazhdon në atë historike në një hapësirën euro-aziatike (nga Iliriku në Trojë e deri te mbretëria Hitite dhe Bryge), dhe te Dardania – si mbretëri nga shekulli IV para erës sonë deri te shekulli I i erës sonë, ka për qëllim që korniza e deritanishme historike të thellohet pikërisht mbi faktorët që pamjen e saj e plotësojnë duke e nxjerrë në një dritë të re në përputhje me rolin dhe rëndësinë që kishte në kuadër të zhvillimeve shoqërore, politike dhe kulturore. Ky kundrim, në njërën anë, dimensionit të faktorit dardan në antikitet ia rikthen rëndësinë që kishte në kuadër të asaj që nga autorët antikë shihej “Illyrii ethnoi”(etnia ilire – si një etni e përbashkët e fiseve të ndryshme) dhe në tjetrën anë, konfirmon rolin e Mbretërisë së Dardanisë, në kuadër të mbretërive të kohës (Maqedonisë, Pajonisë, të Taulantëve, Molosëve e të tjerave ilire) që luftonin mes vete për hegjemoni. Ndër këto lufta të ndërsjella, pa përjashtuar këtu edhe aleancat me kundërshtarin e tyre kryesor – Romën, gjithsesi ato midis Mbretërisë së Dardanisë dhe të Mbretërisë së Maqedonisë janë më të gjatat dhe më domethënëse, ngaqë shpalosin raportet midis fiseve-mbretëri që ishin model i botës ilire-trake dhe të helenizmit, që për pak kohë e jetësoi Aleksandri i Madh në nivelin e një perandorie botërore. Ndonëse kjo e dyta ishte jetëshkurtër, megjithatë la gjurmë të thella në konceptin e perandorisë së Romës dhe të asaj të Bizantit, në të cilën, nga mesi i shekullit të dytë para erës sonë e deri në mesjetën e vonshme, në kuadër të “Illyrii proprie ditci” (Provinsës së Ilirikut), u përfshi edhe Dardania.

Në përputhje me këtë realitet, faktori dardan në kuadër të “Illyri proprie dicti”, edhe në rrethanat e statusit të qytetarisë romane dhe atij bizantin (romaios), vazhdoi njësoj të jetë i pranishëm në dinamikën e ngjarjeve dhe të proceseve shoqërore edhe politike, ndonëse në role të ndryshme. Me statusin e qytetarisë romane dhe më vonë me atë të qytetarisë bizantine (romaias), Dardanët përfshihen në strukturat qeverisëse dhe vetëqeverisëse, në ato administrative dhe ato ushtarake deri në nivelet më të larta, prej nga edhe si cesarë do të drejtojnë Perandorinë.

Natyrisht se i ashtuquajturi “akomodim” tejet i suksesshëm në Perandorinë Romake, shpeshherë i shpjeguar njëanshëm, nuk do të ishte i tillë pa faktorët që e kushtëzuan atë, në radhë të parë ai etnik, që u pasqyrua nëpërmes strukturave administrative autonome në të cilat u përfshi provinca e Ilirikut me rëndësinë e saj tepër të madhe për mbajtjen e baraspeshës Lindje-Perëndim, ku do të përqendrohet i gjithë sistemi ushtarak i Perandorisë bashkë me konceptin mbrojtës kundër depërtimeve të barbarëve nga lindja (Hunëve, Avarëve dhe Sllavëve).

Identiteti autonom administrativ dhe fuqia ushtarake në rrethanat e “pax romanum” dhe ato kur nga shekulli III pas erës sonë me dekretin e perandorit Karakalla do të fitohet statusi i qytetarisë romake (civius romanus), qenë faktorët kryesor që Perandorisë i mundësuan përballimin e krizave me të cilat ajo u ndesh nga shekulli II e këndej pas erës sonë. Në këtë vorbull ngjarjesh Ilirikut do t’i shtohet rëndësia, madje edhe atëherë, kur në shekullin V të erës sonë, nga sulmet e barbarëve (paganëve), rrënohet pjesa Perëndimore e Perandorisë (Roma), në themelet e saj do të qëndrojë Perandoria Lindore – Bizanti. Do të jenë peran-dorët ilir-dardanë (Teodosi dhe veçmas Diokleciani, Kostandini i Madh dhe Justiniani), të cilët, duke u mbështetur te Iliriku dhe faktori ushtarak dhe te ai shoqëror e politik, në përballje me krizat dhe sfidat e vazhdueshme nga sulmet e barbarëve (paganëve) nga veri-lindja dhe ato arabe dhe turke nga jug-lindja, ia hapën rrugën kapitullit të ri perandorak – Bizantit, që edhe për dhjetë shekujt e ardhshëm e mbajtën atë gjallë.

Këtu dhe te kjo çështje ka mbështetjen qëndrimi se për Dardanët dhe në përgjithësi Ilirët, Bizanti nuk ishte i huaj, siç shihet nga klishetë e njohura historiografike të shekullit të kaluar dhe ato të tanishme me ngjyrime ideologjike. Por, Bizanti ishte edhe pjesë e mendësisë së tyre, e vullnetit për ngritje në përputhje me fuqinë që kishin nga koha e faktorizimit në Perandorinë e Romës kur ia dolën që ta qeverisin dhe madje edhe ta drejtojnë atë. Pra, në këto rrethana të identifikimit me të dhe fuqinë e saj, Dardanët si gjithë Ilirët, morën pjesë aktive në të gjitha zhvillimet që sollën këtë proces historik deri te pika më e lartë, realitet ky që do të bëjë që Perandoria Lindore të quhet edhe “Bizanti ilir”.

Ndaj, me të drejtë mund të thuhet se në Bizant, edhe në kuadër të statusit të qytetarisë bizantine, ku shkrihej identiteti gjuhësor i popujve të saj shtetformues (latinëve, helenëve dhe ilirëve), kanë burimin tre faktorët me të cilat lidhet identiteti historik ilir-dardan, si bazë e atij Arbëror dhe shqiptar:

– identiteti i vetëqeverisjes vendore,

– identiteti administrativ dhe

– identiteti kishtar.

Identiteti i qeverisjes autonome – ka të bëjë me njësitë e veçanta – civitates, të përhapura në të gjitha qendrat e njohura në Dardani, Maqedoni dhe Epir.

Identiteti administrativ – mbështetet mbi statusin e njësive të veçanta autonome – civitates, të cilat i shërbyen perandorit ilir Dioklecian, që me anën e reformave administrative, Iliriku të kthehet në provincën kryesore lindore mbi të cilën do të mbështetet baraspesha lindje-perëndim e Perandorisë. Kjo rrugë do të vazhdohet nga perandori Konstantin dhe nga Justiniani.

Dhe identiteti kishtar, i ka fillet me pranimin e krishterimit religjion zyrtar nga perandori dardan Konstandini i Madh. Kjo do t’ia ndryshojë karakterin edhe Perandorisë, ngaqë religjioni kthehet në bashkëpjesëmarrës në drejtimin e saj. Ekumenizmi kishtar forconte fuqinë ekumenike në të dy krahët e saj (lindje-perëndim), me ç’rast Iliriku, ndonëse administrativisht i takonte Bizantit, nga pikëpamja kishtare vazhdon të mbetet nën juridiksionin e Selisë së Shenjtë. Perandori Justinian I, me një vendim të veçantë perandorak, lidhi vikariatin e Dardanisë drejtpërdrejt me Selinë e Shenjtë. Qendra e vikariatit u bart nga Thesaloniku në Prima Jusitniana, ku do të qëndrojë gjatë tre shekujve të ardhshëm. Me këtë Dardania u kthye në një qendër shpirtërore, ku lulëzuan artet, kultura dhe krijimtaria e gjerë shpirtërore me një shtrirje të gjerë perandorake.

Këto identitete, në kuadër të konceptit të qytetarisë bizantine, me të cilin doemos se lidhet identiteti i mëtejshëm historik deri te ai arbëror nga shekulli XI e këndej, nuk duhet të shihen të shkëputura nga ideja e Perandorisë së universalizmit botëror, e pasqyrua te Troja, ku Dardanët, nga shumë burime antike, shfaqen si themelues të saj, prej nga pastaj, pas rrënimit të saj, nga fiset dardane Galabrët, Thunatët dhe të tjerët, ajo u bart në Perëndim, me ç’rast u themelua edhe Perandoria e Romës, vizioni i së cilës e udhëhoqi atë për shumë shekuj.

Mund të thuhet se ishte po ky vizion që udhëhoqi edhe Aleksandrin e Maqedonisë deri në Indi. Do të jetë po ky vizion që drejtoi edhe Pirro Molosin drejt Romës. Dhe, sigurisht se i njëjti vizion do t’i shfaqet edhe perandorit Konstandini i Madh, i cili pas njëzet shekujsh, kur ideja e universalizmit botëror do të fillojë të shuhet në Romë, kryeqendrën e vet do ta bartë në Lindje, në Kostandinopojë, afër Trojës, aty ku edhe dikur kishte lindur kjo ide botërore.

Nëse mund të thuhet se Konstandini i Madh me vendosjen e kryeqendrës së Perandorisë në Bizant si dhe me pranimin e krishterimit si një mjet që këtë ide ta fuqizojë me besimin monoteist i cili pas shpërbërjes së sistemit skllavopronar paraqiste mundësinë e fundit dhe të vetme që masat e gjera me iluzionin e botës së përshpirtshme të përfshiheshin në këtë ide botërore, krijoi rrethanat për një kthesë të madhe historike. Megjithatë, do të jetë pikërisht ideja e bizantinizmit, pra fuqizimi jashtë mase i religjionit (ndarja e pushtetit me krishterimin), që do ta rrënojë atë e me këtë do t’u hapë rrugë proceseve të njohura që Perandoria në vend se të ketë një qendër drejtuese botërore, të ndahet në dy sosh: në atë lin-dore dhe perëndimore, e ku ritet (ai katolik dhe ortodoks) do t’ia përcaktojnë karakterin kësaj ndarjeje, që si do të shihet, do të kthehet në një luftë qytetërimesh, të shumtën me pasoja tragjike edhe deri te koha jonë.

Natyrisht se edhe në këtë zhvillim të njohur historik, që nisi në shekullin IV, në kohën e Perandorit Teodosi, me ndarjen administrative të Perandorisë dhe do të legjitimohet në shekullin XI me ndarjen përfundimtare të kishave në atë të ritit lindor (ortodoksisë) me qendër në Kostandinopojës dhe atë të ritit perëndimor (katolicizmit) me Selinë e Shenjtë në Romë, prapë do të jetë Iliriku arenë e drejtpërdrejtë e kësaj ndarjeje, që për aktorë kryesorë dhe aktivë do të ketë barbarët e Lindjes (fillimisht Hunët, pastaj Avarët bashkë me Sllavët dhe së fundit vetëm Sllavët), të cilët ndikuan ndryshimet shoqërore dhe politike që përfshinë Perandorinë nga të dy krahët.

Ndër këto ndryshime, të një natyre që vunë në lëvizje proceset e gjithëmbarshme, gjithsesi janë ato që kanë të bëjnë me përfshirjen e kolonëve të rinj në kuadër të strukturave të qeverisjes vendore (feudeve dhe zhupanive), që zunë të kthehen në bashkësi autonome paralele, një asimetri pushtetesh, që më vonë, ndikuan edhe në dobësimin e Perandorisë dhe edhe në rënien e saj.

Këto zhvillime, të cilat janë të ndërlidhura edhe me procesin e krishterimit të paganëve, në formën e zhupanive, filluan diku nga shek. X, nga pjesa qendrore dhe ajo jugore e Ilirikut (në Zakhumle, Bosnje dhe deri në Diokle), në mënyrë që nga fundi i shekullit XII dhe ai XIII për të vazhduar pastaj me dinasti thuajse të pavarura.

Në këtë konfigurim të rëndësishëm historik, me një pamje dhe rol të veçantë, siç u pa, shfaqet zhupania e Rashës (Rasia) nga dinastia e Nemanjajve, e cila, nga fundi i shekullit XII dhe fillimet e shekullit XIII e deri nga mesi i shekullit XIV shtrihet në pjesën më të madhe të Dardanisë antike, në Maqedoni, Epir si dhe në bregdetin verior të Adriatikut.

Roli dhe pamja e veçantë e Rashës del në pah po qe se nxirret nga kundrimet e deritanishme të historiografisë serbe dhe asaj ruse si “qendër e shtetit mesjetar serb” dhe njëherësh “si qendër e krishterimit ortodoks serb” për t’u bartur te faktori dominues, i cili në Ilirik shfaqet pas rrënimit të mbretërisë bullgare, në vitin 1018 dhe dominimit të saj në pjesën më të madhe të gadishullit nga viti 860. Ndonëse me reformat administrative dhe ato kishtare të perandorit Bazil II (Vasil) në Ilirik,vëmendja e forcimit të pushtetit qendror u përqendrua te krijimi i tri themave të reja (të Nishit, të Dalmacisë dhe Adriatikut, praktikisht, zhupania e Rashës, si strukturë autonome, i hapi rrugë asimetrisë së pushteteve me çka shpejtë u kthye në faktor të rëndësishëm shoqëror dhe politik në qendrën e gadishullit). Kësaj asimetrie i ndihmoi pozicionimi gjeografik (rihapja e rrugës Diokle-Rashë që shpinte nga bregdeti, për në Lindje), si dhe të roli kyç në garën e dy kishave (lindore dhe perëndimore) për ndikim në pjesën, të cilën Kostandinopoja e shihte si “fillim të Lindjes dhe fund të Perëndimit”, ndërsa Roma “si fillim të Perëndimit dhe fund të Lindjes.

Në këtë ndeshje të ashpër disa shekullore për hapësira dhe ndikim shpirtëror dhe politik, Sllavët dhe Bullgarët në njërën anë dhe Rasianët tribalë në anën tjetër, nga çastet e para të krishterimit, do të shfrytëzohen me të madhe nga Kostandinopoja dhe Vatikani për qëllimet e tyre dominuese. Veçimi i Rasianëve nga Sllavët si entitet shoqëror-politik edhe nga perandori Porfyrogenit dhe Oribini madje, nuk është i rastësishëm, por në përputhje me realitetet mesjetare, me ç’rast ata trajtohen si Tribalë – fis ky , që sipas shumë burimeve antike i takojnë botës ilire. Kjo pohohet edhe nga shumë dokumentet të rëndësishme bizantine, veçmas në veprën e perandorit Kantakuzini “Historia e Bizantit”, ku Nemanjajt quhen Tribalë, ndërsa Rasha – Tribalia. Por, Nemanjajt me origjinë Tribalë, ndërsa Rasha si Rascciene, jashtë çfarëdo lidhjeje me me shtetin e imagjinuar serb mesjetar, shihen edhe nga Vatikani, Hungaria dhe pjesa tjetër e botës katolike, dallimin ky që përshkon edhe një pjesë të historiografisë serbe.

Pavarësisht pamjes së Rasianëve si Tribalë nga shumë autorë bizantinë, apo si serb, siç konvertohen nga historiografia serbe nga shekulli XIX e këndej, megjithatë, Rasha dhe Nemanjajt, bazuar në dokumentet që u morën në shqyrtim, do të jenë pranishëm në Dardani, pas ndarjes përfundimtare të kishave, më 1054, me çka si hapësira e gjithmbarshme e Ilirikut, edhe ajo e Dardanisë, u kthye në një arenë të ashpër të ndeshjeve të kryqit kundër kryqit, që si u pa Nemanjajt e shfrytëzuan për shtrirjen e tyre hegjemone deri në Epir.

Por, rivaliteti i kishave në Ilirik midis ritit lindor dhe atij perëndimor dhe anasjelltas,që vazhdimisht u përqendrua të faktorët shoqërorë dhe politikë të kohës, ku Nemanjajt ishin ndër protagonistët kryesorë të saj, krahas dimensionit global, kishte edhe dimensionin e rivalitetit brenda vetë ritit lindor, ngaqë kisha ortodokse, ndonëse nën ombrellën e Patrikanës së Kostandinopojës dhe vizionit të shpallur ekumenik, meshën e drejtonte në gjuhën greke dhe në sllavishten e vjetër kishtare (një amallgam i të folmeve të vjetra të mbështetura mbi dialektin e sllavëve të Moravisë, rusishtes dhe bullgarishtes), të drejtuara nga disa kisha (greke, bullgare, ruse dhe së voni edhe ajo rasiane) me qendra të ndryshme, të cilat rëndom u nënshtroheshin rrethanave shoqërore dhe politike, që dilnin nga raportet e luftërave të brendshme ose të jashtme.

Natyrisht se identitetet kishtare lindore ose perëndimore përcaktonin edhe identitetet shoqërore dhe politike, qoftë edhe si të përkohshme si dhe pamjen kulturore brenda tyre, ngaqë kishat, në garën dhe rivalitetin e tyre të vazhdueshëm për hapësirë dhe besimtarë, luanin me kartën e “kurorëzimit”, me ç’rast një zhupani, feudali vendor ose princi, që pretendonte pushtet edhe më të madh, ato i jepeshin sapo të pranonte legjitimitetin e kishës (Selisë së Shenjtë ose Patrikanës së Kostandinopojës). Ky “legjitimitet” kishtar doemos, në planin shoqëror dhe politik kishte pasoja, ngaqë kartat kishtare dhe titujt e tyre u shërbenin si alibi pushtimeve në emër të njërit kryq ndaj tjetrit.

Kështu, nga shekulli X e këndej, në hapësirën dardane të Ilirikut, si më të rëndësishmen e provincës, Selia e Shenjtë, ishte shumë e interesuar që me anën e afrisë dhe lidhjes për vete të formacioneve shoqërore autonome, si formë e asimetrisë së pushteteve, të depërtonte sa më thellë në hapësirën e Bizantit.

Me bula (karta) të tilla do të stolisen edhe disa nga feudalët dhe princat arbërorë nga shekulli X, pikërisht atëherë kur fillojnë shkëputjet e para nga statusi i qytetarisë bizantine romaios i shpërfillur nga të gjithë, zhvillime këto që pamjes shoqërore dhe politike i dhanë pamjen e një mozaiku të çrregulluar që i hapi rrugë procesit të shthurjes së Bizantit.

Gara kishtare për sa më shumë fuqi si dhe rivaliteti shoqëror-politik që u ngrit mbi sfondin e saj, mori përmasat e një lufte të hapur çastin që fryma e ndarjes u kthye në platformë të kryqëzatave të krishtera (tetë sosh nga fundi i shekullit XI deri te XIV), ku si dihet, ajo e katërta, e vitit 1204, kur katolikët pushtuan kryeqendrën e Bizantit dhe shpallën Perandorinë Katolike të Kostandinopojës ndërsa Bizanti deri në vitin 1261 u strehua në Nike. Kjo përmbysje Ilirikun dhe në veçanti hapësirën e Dardanisë, Maqedonisë dhe të Epirit, e ktheu në një arenë ku formacionet autonome shoqërore-politike, që drejtoheshin drejtpërdrejt nga Vatikani ose Kostandinopoja të marrin formën e shteteve autonome. Ndër të tilla, në njërën anë, ishte “Despotati i Epirit” (1204-1262), dhe në tjetrën “Mbretëria e Arbrit” (Regnum Albaniae) e Anzhuve (1272-1286).

Edhe pse këto të dy formacione shoqërore-politike do të përfundojnë si pre e konfrontimeve midis Bizantit dhe Perëndimit, nga shembja e të cilave, si dihet do të përfitojë Rasha Nemanjane që në kohën e Stefan Dushanit (1332-1355) zhupania e saj të krijojë pamjen e një “Ilyirikum Magnum”, megjithatë, u hapën rrugë zhvillimeve që çuan te depërtimet e osmanëve në Ilirik dhe tutje në Perëndim, me çka rivaliteti ndërkishtar, fillimisht legjitimoi logjikën e vasaliteteve të feudeve të krishtera, po edhe të Bizantit (gjatë Paleologëve), për të përfunduar me luftërat e osmanëve me të krishterët, të cilat, në vitin 1453, me rënien e Kostandinopojës,ia hapën rrugën pushtimit gjashtë shekullor osman.

Në këtë zhvillim historik, bota e Arbnit, hyri si edhe të tjerët. Por, me luftërat e Skënderbeut (1444-1468), shteti i Arbrit ishte i vetmi ndër të krishterët e Europës, që për një çerek shekulli, në luftë kundër osmanëve, u rikthye në skenën historike. Fundi i tij i përgjakshëm, megjithatë, nuk i dha fund identitetit historik të atyre që nga robëria gjashtë shekullore dolën si shqiptarë.