Dr. Iris Halili/
“Bëhu ai lloj lideri që njerëzit do të ndiqnin vullnetarisht; edhe nëse nuk mban tituj dhe pozita.” Brian Tracery. Pa dyshim, mes gjithë teorive të lidershipit, kur vjen momenti të flasësh për liderët negativë, interesi bëhet edhe më i madh. Gjatë jetës, pothuajse të gjithë jemi ndeshur me liderë negativë apo edhe me forma të ndryshme të shfaqjes së tij. Mendje të ndritura të lashtësisë, si Platoni, Aristoteli, Buda, Konfuci na kanë përcaktuar tiparet thelbësore të liderit të mirë. Por lidershipi është kompleks dhe jo rrallë është tërësisht e vështirë të gjesh përcaktimin përfundimtar për një lider. Lidhershipi duhet të jetë human po aq sa edhe largpamës, duhet të jetë efektiv po aq sa duhet të jetë sa më pak dëmtues për ndjekësit por edhe vizionar për brezat që vijnë. Pikërisht ky kompleksitet përcakton dhe vetë fatin e lidershipit, duke e kthyer atë edhe në profesionin më të vështirë. Shkollat e lidershipit duket se mbështetin teorinë e Barbara Kellermanit (2004), drejtore e Qendrës për Botimet e Lidershipit në Universitetin e Harvardit. Në librin e saj Lidershipi i keq (2004), ajo përcakton shtatë lloje liderësh negativë, të renditur si më poshtë: 1. Liderët e paaftë; 2. Liderët e ngurtë dhe jo fleksibël; 3. Liderët e papërmbajtur; 4. Liderët e pashpirt, pa empati dhe ndjenja; 5. Liderët e korruptuar; 6. Liderët izolacionistë, që nuk shkojnë përtej interesave të grupit që përfaqësojnë; 7. Liderët diktatorë. Sikur edhe njëra nga këto cilësi të jetë e pranishme, shfaqja e lidershipit quhet negative. Megjithëse të shtatë pikat konsiderohen negative, katër të fundit mbeten shumë më të rrezikshme dhe kanë të bëjnë direkt me mungesën e etikes te liderët. Liderët negativë nuk do të thotë se kanë qenë të tillë gjatë gjithë kohës. Përkundrazi, historia na rrëfen se shpesh ata janë kthyer të tillë me kalimin e kohës dhe kjo ka ndodhur kur ata kanë humbur orientimin e drejtë dhe kanë marrë vendime të gabuara apo i kanë marrë këto vendime jo në çastin e duhur. Liderë shumë frymëzues dhe të guximshëm në veprimet e tyre të mëpasshme nuk kanë arritur të mbajnë deri në fund premtimet që u patën dhënë ndjekësve apo kanë shkelur besimin e këtyre të fundit. Problemi më i madh në lidership është se, pas disa kohësh në pushtet, mjaft liderë më shumë se bëjnë statistika se sa kanë përparuar në premtimet e dhëna dhe si do të ecin përpara me planet për të arritur realizimet përfundimtare, mendojnë se si do të shtojnë numrin e viteve të tyre në pushtet; domethënë, fokusimi për ta nuk mbetet më te ndjekësit, por te pushteti vetjak. Këtu humbet tërësisht filli i lidershipit efektiv e human dhe fillojnë prirjet e degradimit dhe të 72 73 aplikimit të lidershipit negativ. Shumë liderë negativë, në vend që të vetëkorrigjohen, përqendrohen të punojnë për pushtetin vetjak duke pranuar, mbuluar apo heshtur përballë korrupsionit. Ata shfaqin arrogancë, bëhen të papërmbajtur, humbin empatinë apo vizionin dhe ngurtësohen në mendime e ide, dhe jo rrallëherë kthehen në autoritarë apo diktatorë. Fatkeqësia më e madhe është se liderët negativë kanë një aftësi mahnitëse për të ushqyer një verbëri apo apati kolektive dhe janë pikërisht këto të dyja, apo edhe vetëm njëra prej tyre, që i shërbejnë jetëgjatësisë së tyre në pushtet. Situata sot në Shqipëri është as më pak dhe as më shumë, rrjedhojë e këtij fenomeni. Shoqëria shqiptare është tashmë në një apati të thellë dhe ndihet tërësisht e lodhur nga lidershipi negativ, nga premtimet pa fund që në fakt janë transformuar në një korrupsion galopant, i cili ka penguar progresin e vendit dhe ka demoralizuar individët e grupet më të mëdha shoqërore. Zëvendësimi i lidershipit negativ në Shqipëri është bërë gati një akt i paimagjinueshëm, kjo së pari sepse janë penguar dhe shtypur që në embrion iniciativat që premtojnë ndryshimin. Duke qenë se oligarkia e lidershipit sot punon shumë e në mënyrë të organizuar për të ruajtur status quo-në, u takon vetëm ndjekësve që ta përmbysin këtë model negativ, duke e zëvendësuar me lidershipin shërbëtor dhe atë transformues. Po kjo nuk bëhet në gjendje apatie të plotë, kjo bëhet me guxim, organizim dhe besim tek individët dhe grupet që vërtet propozojnë progres. Kjo bëhet duke i larguar përfundimisht sytë nga lidershipi që ofron modele tashmë të provuara dhe duke u vënë në kërkim të modeleve të reja, progresive e bashkëkohore, atyre modeleve që janë të afta të prezantojnë Shqipërinë moderne. Ndjekësit shqiptarë duhet të kuptojnë se koha e tranzicionit tashmë ka mbaruar e bashkë me të ka ardhur koha t’i jepet lamtumira edhe epokës së liderëve që udhëheqin tranzicionin e tejzgjatur shqiptar. Këta të fundit e zgjasin tranzicionin qëllimisht, pasi në krizat e tij ata ndihen më të sigurt dhe, si rrjedhim, mungesa e kompetencës së tyre vazhdon të gjejë justifikim. Nga ana tjetër, individët që jetojnë në një mjedis shoqëror negativ, duhet të fillojnë betejën nga vetja, duke mos e pranuar këtë mjedis dhe duke kundërshtuar çdo iniciativë që ndërmarrin liderët negativë. Në rastin e Shqipërisë, në më të shumtën e rasteve, nuk është e vështirë të përcaktosh lidershipin negativ. Por ka edhe raste kur përcaktimi ndërlikohet. Paradoksi është se një lider mund të jetë, për shembull sipas pikës 2 – negativ i papërmbajtur, por mund të ketë shumë empati, duke përmbysur kështu pikën 4 të negativitetit. Shtrohet pyetja: Si do ta cilësonim një lider që shfaq një apo dy pika të aspekteve negative, por në pikat e tjera nuk është negativ? Rasti më tipik i kësaj është ai i Stiv Jobsit, themeluesit të kompanisë gjigante “Apple”. Ndonëse një gjeni dhe krijues i pakonkurrueshëm në llojin e vet, Jobsi njihej si një karakter narcisist, i papërmbajtur dhe me një sjellje arrogante, që tregonte mungesë te tejskajshme empatie. Përveç këtyre tipareve negative në lidershipin e tij, Jobs ka pasur veti të pamata të lidershipit efektiv, sikurse qenë ato të liderit transformues, inovator, mendjehapur dhe me vizion e largpamësi të pakrahasueshme. Falë gjithë këtyre meritave në lidership, ai arriti të krijojë një gjigant si “Apple” dhe ta kthejë atë në modelin më unik 74 75 të teknologjisë botërore, në vetë simbolin e teknologjisë moderne. Balanca mes vlerave dhe antivlerave na ndihmon të bëjmë edhe përcaktimet përfundimtare për liderët negativë apo shkallën e negativitetit të tyre. Ndonëse rastet më tipike janë ato që rrëfejnë se si liderët nga shumë të admirueshëm janë kthyer në negativë, ka edhe raste të tjera kur liderët më pak të vlerësuar për njëfarë kohe, në një moment historik apo vendimtar kanë ndërmarrë akte historike. Për shembull, Rudi Xhuliani, ish-kryetari i bashkisë së Nju Jorkut ishte në kuotat e tij më të pavlerësuara kur ndodhi tragjedia e rënies së kullave binjake, më 11 shtator 2002. Menaxhimi i kujdesshëm dhe shpirti kurajoz e solidar që ai përcolli në popull e ktheu Xhulianin në një mit dhe lider të dashur për të gjithë. Kjo do të thotë se gjykimi i ndjekësve nuk mbetet i pandryshuar, ata vlerësojnë në bazë të asaj që shohin dhe i japin notën liderit në gjithë dinamikën e ngjarjeve dhe veprimeve. Lidershipi nuk ka formulë, por mbetet vital si vetë natyra dhe jeta njerëzore. Vendimtare në fatin e lidershipit janë sa personaliteti, karakteri, dijet dhe vendimet e liderit, aq edhe rrethanat historike apo situatat momentale që i japin liderit mundësinë të marrë vendimet më të drejta dhe më të mençura. Shprehja latine Finis Coranat Opus (Fundi kurorëzon veprën) është shumë e vlefshme, kur vjen koha të gjykosh apo përcaktosh liderin. Veprat që ai lë, vizioni dhe modeli që ai krijon dhe e lë trashëgimi, këto janë edhe përcaktimet që i japin liderit notën përfundimtare. Ka sot një diskutim të hapur nëse Enver Hoxhës dhe lidershipit komunist i duhen mohuar apo jo arritjet në diktaturë. Së pari, çështja ngrihet nëse ishte ose jo komunizmi i vendosur nga lidershipi i Enver Hoxhës një sukses për Shqipërinë. Edhe komunisti më ortodoks në mendime dhe doktrinë nuk beson që komunizmi në Shqipëri si doktrinë dhe realitet solli zhvillimin e duhur për vendin dhe individin. Shqiptarët e izoluar në mendim dhe lëvizje, të dënuar me mungesën e fjalës së lirë, të degdisur nëpër burgje dhe internime, të paushqyer ose më saktë të ushqyer me gramaturë, pa të drejtë prone, pa të drejtë zgjedhjeje për jetën e tyre (se për çdo zgjedhje personale apo kolektive vendoste vetëm Partia), nuk besoj se kanë nostalgji që t’u kthehet ai regjim. Në 50 vjet komunizëm, njeriu i ri i realizmit socialist punoi fort, por u shpërblye me rroga minimale. Lidershipi komunist u la brezave një vend tejet të varfër, ndonëse individët kishin punuar tërë jetën me shumë vullnet e pasion. Me rënien e komunizmit, çdo qytetar apo fshatar shqiptar, komunist apo i deklasuar, me dashuri apo jo për enverizmin, doli para pasqyrës reale dhe e gjeti veten lakuriq faqe botës. Ky përshkrim i thjeshtë tregon se sa negativ ka qenë lidershipi komunist. Nuk po përmendim këtu krimet e atij regjimi, pasi vetëm ato do të mjaftonin që ta përcaktonim si një lidership tërësisht negativ dhe çnjerëzor. Pra, vepra që la pas regjimi komunist i Enver Hoxhës ishte një dështim i plotë i individit dhe vendit. Ai lidership ishte negativ dhe fatal për vendin dhe individin. Ndërkohë, formësimi apo pranimi i liderëve negativë është sërish faktor kulturor. Problemi ndërlikohet për aq kohë sa liderët mbeten modelet më të imituara dhe në shumë raste tiparet e tyre i gjejmë edhe te ndjekësit 76 77 apo shoqëritë që ata përfaqësojnë. Interpretimi vështirësohet edhe më shumë po të besojmë teorinë bazë të lidershipit, sipas së cilës nuk ka lider negativ pa pasues/ndjekës të tillë, ashtu sikurse nuk ka ndjekës/ pasues negativ që nuk udhëhiqet nga liderë po të tillë. Ne jemi dëshmitarë se si liderët e korruptuar krijojnë shoqëri të korruptuara; liderët diktatorialë krijojnë shoqëri diktatoriale; liderët e paaftë krijojnë organizata të paafta, të cilat rrjedhimisht përfundojnë në kolaps. Thjesht, lideri negativ krijon mjedis negativ dhe rezultate negative. Por duhet pranuar se janë së pari shoqëritë negative që lindin, kultivojnë dhe mbështesin liderët negativë. Sa më shumë këta liderë mbijetojnë apo zëvendësojnë njëri-tjetrin, aq më shumë kjo dëshmon se shoqëria është djepi ku ata përkunden dhe gjejnë paqen negative. Në përgjithësi, sa më tepër demokratike të jenë shoqëritë, aq më pak janë të pranishme prirjet e liderëve negativë. Një kulturë e hapur dhe demokratike është gjithmonë në antagonizëm me liderët e pashpirt apo diktatorialë, apo me liderët e korruptuar apo ata izolacionist. Ndoshta ky antagonizëm është edhe një ndër vlerat themelore të demokracisë si teori dhe praktikë. Sikurse thotë Kasi te tragjedia “Jul Cezar” e Shekspirit: “Dështimi, i dashur Brut, nuk qëndron te yjet tona, por te vetja jonë.Shkeputur nga libri “Lideri nuk lind..bLidershipi toksik (negativ) “Bëhu ai lloj lideri që njerëzit do të ndiqnin vullnetarisht; edhe nëse nuk mban tituj dhe pozita.” Brian Tracery Pa dyshim, mes gjithë teorive të lidershipit, kur vjen momenti të flasësh për liderët negativë, interesi bëhet edhe më i madh. Gjatë jetës, pothuajse të gjithë jemi ndeshur me liderë negativë apo edhe me forma të ndryshme të shfaqjes së tij. Mendje të ndritura të lashtësisë, si Platoni, Aristoteli, Buda, Konfuci na kanë përcaktuar tiparet thelbësore të liderit të mirë. Por lidershipi është kompleks dhe jo rrallë është tërësisht e vështirë të gjesh përcaktimin përfundimtar për një lider. Lidhershipi duhet të jetë human po aq sa edhe largpamës, duhet të jetë efektiv po aq sa duhet të jetë sa më pak dëmtues për ndjekësit por edhe vizionar për brezat që vijnë. Pikërisht ky kompleksitet përcakton dhe vetë fatin e lidershipit, duke e kthyer atë edhe në profesionin më të vështirë. Shkollat e lidershipit duket se mbështetin teorinë e Barbara Kellermanit (2004), drejtore e Qendrës për Botimet e Lidershipit në Universitetin e Harvardit. Në librin e saj Lidershipi i keq (2004), ajo përcakton shtatë lloje liderësh negativë, të renditur si më poshtë: 1. Liderët e paaftë; 2. Liderët e ngurtë dhe jo fleksibël; 3. Liderët e papërmbajtur; 4. Liderët e pashpirt, pa empati dhe ndjenja; 5. Liderët e korruptuar; 6. Liderët izolacionistë, që nuk shkojnë përtej interesave të grupit që përfaqësojnë; 7. Liderët diktatorë. Sikur edhe njëra nga këto cilësi të jetë e pranishme, shfaqja e lidershipit quhet negative. Megjithëse të shtatë pikat konsiderohen negative, katër të fundit mbeten shumë më të rrezikshme dhe kanë të bëjnë direkt me mungesën e etikes te liderët. Liderët negativë nuk do të thotë se kanë qenë të tillë gjatë gjithë kohës. Përkundrazi, historia na rrëfen se shpesh ata janë kthyer të tillë me kalimin e kohës dhe kjo ka ndodhur kur ata kanë humbur orientimin e drejtë dhe kanë marrë vendime të gabuara apo i kanë marrë këto vendime jo në çastin e duhur. Liderë shumë frymëzues dhe të guximshëm në veprimet e tyre të mëpasshme nuk kanë arritur të mbajnë deri në fund premtimet që u patën dhënë ndjekësve apo kanë shkelur besimin e këtyre të fundit. Problemi më i madh në lidership është se, pas disa kohësh në pushtet, mjaft liderë më shumë se bëjnë statistika se sa kanë përparuar në premtimet e dhëna dhe si do të ecin përpara me planet për të arritur realizimet përfundimtare, mendojnë se si do të shtojnë numrin e viteve të tyre në pushtet; domethënë, fokusimi për ta nuk mbetet më te ndjekësit, por te pushteti vetjak. Këtu humbet tërësisht filli i lidershipit efektiv e human dhe fillojnë prirjet e degradimit dhe të 72 73 aplikimit të lidershipit negativ. Shumë liderë negativë, në vend që të vetëkorrigjohen, përqendrohen të punojnë për pushtetin vetjak duke pranuar, mbuluar apo heshtur përballë korrupsionit. Ata shfaqin arrogancë, bëhen të papërmbajtur, humbin empatinë apo vizionin dhe ngurtësohen në mendime e ide, dhe jo rrallëherë kthehen në autoritarë apo diktatorë. Fatkeqësia më e madhe është se liderët negativë kanë një aftësi mahnitëse për të ushqyer një verbëri apo apati kolektive dhe janë pikërisht këto të dyja, apo edhe vetëm njëra prej tyre, që i shërbejnë jetëgjatësisë së tyre në pushtet. Situata sot në Shqipëri është as më pak dhe as më shumë, rrjedhojë e këtij fenomeni. Shoqëria shqiptare është tashmë në një apati të thellë dhe ndihet tërësisht e lodhur nga lidershipi negativ, nga premtimet pa fund që në fakt janë transformuar në një korrupsion galopant, i cili ka penguar progresin e vendit dhe ka demoralizuar individët e grupet më të mëdha shoqërore. Zëvendësimi i lidershipit negativ në Shqipëri është bërë gati një akt i paimagjinueshëm, kjo së pari sepse janë penguar dhe shtypur që në embrion iniciativat që premtojnë ndryshimin. Duke qenë se oligarkia e lidershipit sot punon shumë e në mënyrë të organizuar për të ruajtur status quo-në, u takon vetëm ndjekësve që ta përmbysin këtë model negativ, duke e zëvendësuar me lidershipin shërbëtor dhe atë transformues. Po kjo nuk bëhet në gjendje apatie të plotë, kjo bëhet me guxim, organizim dhe besim tek individët dhe grupet që vërtet propozojnë progres. Kjo bëhet duke i larguar përfundimisht sytë nga lidershipi që ofron modele tashmë të provuara dhe duke u vënë në kërkim të modeleve të reja, progresive e bashkëkohore, atyre modeleve që janë të afta të prezantojnë Shqipërinë moderne. Ndjekësit shqiptarë duhet të kuptojnë se koha e tranzicionit tashmë ka mbaruar e bashkë me të ka ardhur koha t’i jepet lamtumira edhe epokës së liderëve që udhëheqin tranzicionin e tejzgjatur shqiptar. Këta të fundit e zgjasin tranzicionin qëllimisht, pasi në krizat e tij ata ndihen më të sigurt dhe, si rrjedhim, mungesa e kompetencës së tyre vazhdon të gjejë justifikim. Nga ana tjetër, individët që jetojnë në një mjedis shoqëror negativ, duhet të fillojnë betejën nga vetja, duke mos e pranuar këtë mjedis dhe duke kundërshtuar çdo iniciativë që ndërmarrin liderët negativë. Në rastin e Shqipërisë, në më të shumtën e rasteve, nuk është e vështirë të përcaktosh lidershipin negativ. Por ka edhe raste kur përcaktimi ndërlikohet. Paradoksi është se një lider mund të jetë, për shembull sipas pikës 2 – negativ i papërmbajtur, por mund të ketë shumë empati, duke përmbysur kështu pikën 4 të negativitetit. Shtrohet pyetja: Si do ta cilësonim një lider që shfaq një apo dy pika të aspekteve negative, por në pikat e tjera nuk është negativ? Rasti më tipik i kësaj është ai i Stiv Jobsit, themeluesit të kompanisë gjigante “Apple”. Ndonëse një gjeni dhe krijues i pakonkurrueshëm në llojin e vet, Jobsi njihej si një karakter narcisist, i papërmbajtur dhe me një sjellje arrogante, që tregonte mungesë te tejskajshme empatie. Përveç këtyre tipareve negative në lidershipin e tij, Jobs ka pasur veti të pamata të lidershipit efektiv, sikurse qenë ato të liderit transformues, inovator, mendjehapur dhe me vizion e largpamësi të pakrahasueshme. Falë gjithë këtyre meritave në lidership, ai arriti të krijojë një gjigant si “Apple” dhe ta kthejë atë në modelin më unik 74 75 të teknologjisë botërore, në vetë simbolin e teknologjisë moderne. Balanca mes vlerave dhe antivlerave na ndihmon të bëjmë edhe përcaktimet përfundimtare për liderët negativë apo shkallën e negativitetit të tyre. Ndonëse rastet më tipike janë ato që rrëfejnë se si liderët nga shumë të admirueshëm janë kthyer në negativë, ka edhe raste të tjera kur liderët më pak të vlerësuar për njëfarë kohe, në një moment historik apo vendimtar kanë ndërmarrë akte historike. Për shembull, Rudi Xhuliani, ish-kryetari i bashkisë së Nju Jorkut ishte në kuotat e tij më të pavlerësuara kur ndodhi tragjedia e rënies së kullave binjake, më 11 shtator 2002. Menaxhimi i kujdesshëm dhe shpirti kurajoz e solidar që ai përcolli në popull e ktheu Xhulianin në një mit dhe lider të dashur për të gjithë. Kjo do të thotë se gjykimi i ndjekësve nuk mbetet i pandryshuar, ata vlerësojnë në bazë të asaj që shohin dhe i japin notën liderit në gjithë dinamikën e ngjarjeve dhe veprimeve. Lidershipi nuk ka formulë, por mbetet vital si vetë natyra dhe jeta njerëzore. Vendimtare në fatin e lidershipit janë sa personaliteti, karakteri, dijet dhe vendimet e liderit, aq edhe rrethanat historike apo situatat momentale që i japin liderit mundësinë të marrë vendimet më të drejta dhe më të mençura. Shprehja latine Finis Coranat Opus (Fundi kurorëzon veprën) është shumë e vlefshme, kur vjen koha të gjykosh apo përcaktosh liderin. Veprat që ai lë, vizioni dhe modeli që ai krijon dhe e lë trashëgimi, këto janë edhe përcaktimet që i japin liderit notën përfundimtare. Ka sot një diskutim të hapur nëse Enver Hoxhës dhe lidershipit komunist i duhen mohuar apo jo arritjet në diktaturë. Së pari, çështja ngrihet nëse ishte ose jo komunizmi i vendosur nga lidershipi i Enver Hoxhës një sukses për Shqipërinë. Edhe komunisti më ortodoks në mendime dhe doktrinë nuk beson që komunizmi në Shqipëri si doktrinë dhe realitet solli zhvillimin e duhur për vendin dhe individin. Shqiptarët e izoluar në mendim dhe lëvizje, të dënuar me mungesën e fjalës së lirë, të degdisur nëpër burgje dhe internime, të paushqyer ose më saktë të ushqyer me gramaturë, pa të drejtë prone, pa të drejtë zgjedhjeje për jetën e tyre (se për çdo zgjedhje personale apo kolektive vendoste vetëm Partia), nuk besoj se kanë nostalgji që t’u kthehet ai regjim. Në 50 vjet komunizëm, njeriu i ri i realizmit socialist punoi fort, por u shpërblye me rroga minimale. Lidershipi komunist u la brezave një vend tejet të varfër, ndonëse individët kishin punuar tërë jetën me shumë vullnet e pasion. Me rënien e komunizmit, çdo qytetar apo fshatar shqiptar, komunist apo i deklasuar, me dashuri apo jo për enverizmin, doli para pasqyrës reale dhe e gjeti veten lakuriq faqe botës. Ky përshkrim i thjeshtë tregon se sa negativ ka qenë lidershipi komunist. Nuk po përmendim këtu krimet e atij regjimi, pasi vetëm ato do të mjaftonin që ta përcaktonim si një lidership tërësisht negativ dhe çnjerëzor. Pra, vepra që la pas regjimi komunist i Enver Hoxhës ishte një dështim i plotë i individit dhe vendit. Ai lidership ishte negativ dhe fatal për vendin dhe individin. Ndërkohë, formësimi apo pranimi i liderëve negativë është sërish faktor kulturor. Problemi ndërlikohet për aq kohë sa liderët mbeten modelet më të imituara dhe në shumë raste tiparet e tyre i gjejmë edhe te ndjekësit 76 77 apo shoqëritë që ata përfaqësojnë. Interpretimi vështirësohet edhe më shumë po të besojmë teorinë bazë të lidershipit, sipas së cilës nuk ka lider negativ pa pasues/ndjekës të tillë, ashtu sikurse nuk ka ndjekës/ pasues negativ që nuk udhëhiqet nga liderë po të tillë. Ne jemi dëshmitarë se si liderët e korruptuar krijojnë shoqëri të korruptuara; liderët diktatorialë krijojnë shoqëri diktatoriale; liderët e paaftë krijojnë organizata të paafta, të cilat rrjedhimisht përfundojnë në kolaps. Thjesht, lideri negativ krijon mjedis negativ dhe rezultate negative. Por duhet pranuar se janë së pari shoqëritë negative që lindin, kultivojnë dhe mbështesin liderët negativë. Sa më shumë këta liderë mbijetojnë apo zëvendësojnë njëri-tjetrin, aq më shumë kjo dëshmon se shoqëria është djepi ku ata përkunden dhe gjejnë paqen negative. Në përgjithësi, sa më tepër demokratike të jenë shoqëritë, aq më pak janë të pranishme prirjet e liderëve negativë. Një kulturë e hapur dhe demokratike është gjithmonë në antagonizëm me liderët e pashpirt apo diktatorialë, apo me liderët e korruptuar apo ata izolacionist. Ndoshta ky antagonizëm është edhe një ndër vlerat themelore të demokracisë si teori dhe praktikë. Sikurse thotë Kasi te tragjedia “Jul Cezar” e Shekspirit: “Dështimi, i dashur Brut, nuk qëndron te yjet tona, por te vetja jonë”.
