Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for July 2023

KUSH NA I VRET IDHULLIN

by

Prof.dr. Ylli Pango/

Idhullin vetë njerëzit e krijuan. Natyrisht ai kishte diçka që e dallonte. Diçka ndryshe nga të tjerët. Një apo disa nga këto: Zërin, bukurinë, aftësinë për të komanduar, rolet që luante, aftësinë për të skalitur, shkëlqimin e hiçit në big brother, gjinjtë e vithet model a në përmasa të kodifikuara,, rrëfimin e bukur… Kot ose plot. Në këtë postim, kjo e fundit nuk ka rëndësi…

…Mandej njerëzit e hypën idhullin në piedestal. E brohoritën. E ngarkuan me të mira e dhurata. Ja bënë portretin më të madh se pallatin ku e vunë të banonte. Ja shtruan rrugën me lule, qylyma, tryeza. E lanë në flori. I blatuan gjithë të mirat e dheut me shumicë.

Idhullit njerëzit i afroheshin duke u dridhur. Donin ta preknin pak, ta shihnin nga pranë. Disa të tjerë, me ndjeshmëri të lartë, nuk guxonin as ti afroheshin. E ndjenin si mrekulli, hyjni. Si diell që të djeg. Si

lule mos prek

…Harronin a nuk donin të besonin më, që pat qenë njeri, që e bënë vetë hyjni…

…Po si mund të sillej “idhulli” pas gjithë këryre? Si ndryshe, veçse si donin ata. Si e mendonin ata. Siç edhe vetë mendja e vet tashmë ja pohonte…Siç po ndjehej e siç duhet të ishte Gjigand. Hyjni. Mrekulli mbi dhe. Gati perëndi.

…U rëndua shumë. Çvendoste gjithë atë peshë. Merrte tërë atë lëndë me vete, kudo që vente. Merrte pompë, lëndë, gaz raketor që të shtyn nga pas, ajër hapsinor gjithësie.

Pesha specifike e idhullit e arriti e e kaloi atë të zhivës, 2 herë, 3…100 herë…

…Po si mund të mbahej mbi supe njeriu, gjithë ajo barrë perëndie…Erdhi një kohë e idhulli filloi të ndjente që nuk po mund të çvendosej dot. Veç peshës së vet të rënduar, mbante mbi gjoks, kurriz, krahë, këmbë, shirita, dekorata, tituj, grada, letra. Gjithë ç’patën shpikur njerëzit për ta ngritur në majën e levës së Arkimedit. Atë: tjetrin ndryshe…për t’u ndjerë më larg t tjerëve. Madje larg edhe vetes, vetes së parë, veteve,…vetes bebe, vetes fēmijë. Sa më pranë vetes, pranë perëndive…

…Dikur, natyrshem, jo-perëndishëm, idhullit ju morën këmbët e ra. U shëmb. U plandos përmbi tokë me frushullimë, leckash, letrash, shiritash me ngjyra, me të madhe trokëllimë metali dekoratash. Ndrroi jetë aty në çast. Iku. Na la pa idhull Iku para kohe. U vra? A e vranë.

…Mos u deh…keqas? u mbyt në drogë? …Ndofta…kokainë? Ka të ngjarë heroinë? etj.?

Mundet…Një a ca lloj droge duhet të kenë qenë. Nuk ka se si ndryshe.

Po ishte një me to e njera përmbi to … Ishte droga mbi droga. Ishte drogë-lavdia. Drogë- Idhujtaria…Ajo e mbyti…

SI VIJON?

…Ka ndodhur. Po ndodh. Edhe do të ndodhë…Edhe sa kohë? Nuk di. Por sigurisht jo gjithmonë…

…Ka ndodhur me Dikensin, Whitney Huston, Elvis Presley, Marylin Monroe etj etj. Jo jo nuk i mbyti droga…alkooli. I mbyti narkotiku i lavdisë… Pesha e rëndë e idhujtarisë. Imazhi i rëndë i adhurimit, vetadhurimit, i brenda vete- miniperëndisë

…Nuk është se fryhen njerëzit-idhuj të mëdhenj si zota. Ata e dinë, herët a vonë e kuptojnë, kur vetë ithtarët zenë e i sulmojnë…Kuptojnë se s’janë veçse materje organike destinuar për tretje. Asgjësim.

…Janë Njerëzit. Ithtarët. Ata që i venë në fron. Shumica që edhe ata, të etur janë të jenë idhuj. Ai ështē modeli. Është një glob i tërë që veç me idhujt merret. Tentojnë të vegjlit…fryjnë veten si fillim…e kur s’ja arrijnë kërkojnë ta derdhin te të tjerë, dëshirën e parealizuar. Pompojnë e fryjnë të tjerë…I duan. Bëhen me ta. Tifozë të tyre. Identifikohen me lavdinë e tyre. Duan identifikim me vizionin e ëndërruar të vetes, me lavdinë, me mishërimin e saj te të tjerë. Andaj bëhen spektatorë, tifozë. E nuk bëjnë më dot pa spektakël, garë, grintë, stimul, motivim. (Për të jetuar, qoftë edhe ndryshuar, emocionuar,mbledhur një dorë mbresa siç thosh i ndjeri… miku im)

…Pastaj hakmerren. I braktisin. I neveridin. Nuk ka më të tmerrshëm se spektatori, se masa gllabëruese mijra sysh e gojrash e Spektatorit…

Spektatorit i duhen subjekte për egon e vet të pashfryrë. Bash për këtë spektatorët ulëritës, nxitës, stërvitës, fryjnë të tjerët, individët,” qëndrorët”, idhujt. I fryjnë. I mbifryjnë. Pastaj i vrasin. Jo me duart e tyre. Me duart e vetes së

atyre. Idhujve. Me veten e tyre vet-vrasëse.. Sepse të gjorët idhuj-viktima, drobiten tërë jetën për atë famë. Sukses. Garë. Triumf. Emocione…

Në sa e sa fusha( sa diabolike) njerëzit kanë shpikur sa e sa lodra lavdie: politikë, sport, art, para, biznes, shkencë. Dhe bashkë ne to stimuj stimuj, stimuj. Dhe mbi ta idhuj, idhuj, idhuj…Që e paguajnë shtrenjtë atë kohë jete të gjysmuar ashtu droguar mbi piedestal të lavdisë…Kujtoni zhgënjimin e sa e sa idhujve në fundjetët e tyre të nxira, disa në gjysëm-jetët…e pambaruara,…edhe më herët…pendesat që nuk ishin e nuk jetuan thjesht si të tjerë…Nuk deshën, dashuruan më shumë familjen, të dashurit…aime as nuk u dashuruan syresh thjesht, si njerëz…si shumë të tjerë…

…Ky është motorri i vërtitjes së rrotës së historisë së njerëzisë këto mijra vitet e fundit. Më kot fryhet kapitalizmi se e shpiku ai…dhe na qenka konkurenca, paraja, individualizmi, fitimi…: Shtysa.

Këto nuk janë veçse të vogla gracka, ku ëndrra e lavdisë përtej tokësore, kapet si rabecka…në daçi shekspiriançe, si laraska…

…Kaq për këto mijra vjet…

…Të shohim ç’do na shpikin pasardhësit, vite, shekuj, a mijëvjeçarë më vonë…

POETJA E VRARË…ANTOLOGJI UKRAINASE…

by

Nga Visar Zhiti -/

Ukraina qëndron… Ajo po lufton, po lufton dhe me libra, me poezi, po fiton…Bota u trondit sërish, kur u vra nga bombardimet poetja dhe romancierja e re Victoria Amelina, dëshmitarja e sulmeve ruse, me artin e saj. Mediat në Perëndim, në Itali, Francë, etj, e deri në SHBA e shpërndanë lajmin e kobshëm: po bombardohet poezia…

Edhe një miku ynë shkrimtar, Dashnor Kokonozi, shkruajti i pari për atë…

Ukraina na dhimbet, Ukraina na mrekullon, vazhdon jo vetëm luftën, por dhe luftën kulturore, takimet letrare, çmimet, përkujtimoret, botimet, ja, Panairi i Librit në kryeqytet, në Kyiv, etj, etj.

Miku dhe poeti i dashur ukrainas Dmytro Chystiak nxori një antologji të poezisë së popullit të tij, “Klarinetat diellore”, me nja 50 poetë, në gjuhet frënge dhe atë italiane dhe po përurohet si të ishte një mision. Ai kujton ata që kanë mbështetur Ukrainën tani, poezinë e saj të lirisë dhe rendit vendet nga janë: Shqipëri, Belgjikë, Brazil, Spanjë, Itali, Kanada, Poloni, Rumani, Slloveni, Turqi, Hungari, Francë, Zvicër… Shqipëria sigurisht është e para se fillon me A, Albania. Ndërkaq atje, në Ukrainë, edhe pse janë të gjithë të armatosur, nuk po gjej ankesa që s’është ky poet apo ai a unë e të qëllojnë mbi antologjistin, të marrin tanksin dhe të hedhin predha mbi shtëpinë botuese a raketa mbi promovimet…

Vetëm pushtuesit rusë vranë dhe një shkrimtare ukrainase së fundmi, Victoria Amelina, 37 vjeçe, ishte më koleget e saj të huaj në një pizzeri dhe po bisedonin për organizimin e Festivalit të ri të poezisë, “New York”, poezia si metropol…

Ndërkaq në Kiev para u bë Panairi i Librit, pllakati i tij, punim i çiftit të dy artistëve, Romana Rymanyshyn dhe Andriy Lesiv, bëri “xhiron e botës”, sepse “Librat janë mbrojtje kundër çmendurive të çdo lloji”, shkruanin gazetat dhe kompozimi ishte i tillë, shikojeni: poshtë një libri të hapur si nën një strehim janë njerëz, burra që mbajnë librin mbi krye, me shpatulla, me krahë, me muskujt e mendjes e të shpirtit, edhe një foshnjë nga karroca e saj zgjat këmbkat të mbajë librin të mos bjerë, edhe një njeri me bastun mundohet të largojë një gjarpër në anë, kurse sipër librit rrumujshëm janë raketat, avionët luftarakë bombardues, tanket, (pikërisht mbi këmbkat e foshnjës), misilet, shkrepëtimat e tyre mizore, shenjat e trafikut të vdekjes…

Dhe një shkrimtare u vra… ciflat e bombave na kapën të gjithëve, mishi i poezisë rrjedh gjak…

Tre poezi të saj këtu, trini në nderim të triumfit të jetës mbi vdekjen, të qëllimit hyjnor, të vetë poezisë që po lufton, të Victoria Amelina-s, të atij çasti, për ju…

VICTORIA AMELINA

(1 Janar 1986 – 1 Korrik 2023)

STATISTIKAT E HUMBJEVE…

Statistikat e humbjeve tona janë sekrete,

deri në fund të luftës, nuk ka shifra.

Aty do të jetë fqinji, burri i asaj gruas

eksentrike që mbolli lulet e kuqe.

Miku, i cili nuk lajmëroi askënd.

Mësuesi që e pëlqenim aq shumë.

Ajo vajza irrituese dhe piktori

i çmuar nga të gjithë, që e dashuronin.

Në emër të sekretit shtetëror,

Betohem, nuk do t’i numëroj

të rënët tanë,

Nuk do t’i numëroj deri në rraskapitje

dhe deri në fund të luftës.

(Në fakt u përpoqa të numëroj – por

e humba.)

Lviv, 7. V. 2022

SIRENAT

Sirenat e sulmit ajror në të gjithë vendin

Ndjehen sikur të gjithë

janë nxjerrë jashtë për ekzekutim

Por vetëm një person është

në shënjestër

Zakonisht ai më këndej…

Këtë herë jo ti; gjithçka e qartë.

NUK SHKRUAJ POEZI

Nuk shkruaj poezi

shkruaj prozë

Por realiteti i luftës

i ha shenjat e pikësimit

kohezioni i fakteve

kohezionin ha

Sikur në gjuhë

të kishte rënë një granatë

copërat e gjuhës

janë poezi

por unë s’jam

dhe as kjo nuk është.

Ajo është në Charkiv

Ajo po lufton

Përktheu: Eda Zhiti

Rruga jonë

by

Astrit Lulushi/

Pas rindërtimit nga antropologët, mund të themi se specia jonë, homo sapiens, është shfaqur papritur në Afrikë, ndoshta në Etiopi, rreth 200,000 vjet më parë. Megjithëse janë gjetur mbetje hominidësh të ngjashëm me homo sapiens, të cilët kanë jetuar në periudha shumë më të hershme, shfaqja e specieve tona duket të jetë një ngjarje e papritur dhe për momentin nuk mund të shpjegohet plotësisht.

Ne të gjithë vijmë nga ajo që është quajtur “Eva mitokondriale”, një ekzemplar i vetëm femëror i homo sapiens, e cila, nga të gjithë ekzemplarët që kanë jetuar në kohën e saj, ka qenë ajo që i ka përcjellë pjesës tjetër të racës njerëzore trashëgiminë e saj gjenetike “të ndryshme”, e cila, në rrjedhën e kohës, na ka bërë këta që jemi.

Sipas disa studiuesve, në një periudhë pas 150.000 vjetësh, në specien tonë ndodhi një lloj mutacioni gjenetik dhe në trurin tonë u shfaqën zona gjuhësore. Njeriu më pas filloi të kishte një gjuhë të folur. Gjuha e shkruar, nga ana tjetër, sipas teorive aktuale, duket se është shfaqur vetëm 5.500 vjet më parë, dhe për rrjedhojë rreth 195.000 vjet pas shfaqjes së homo sapiens. Ky është një element që i lë antropologët jashtëzakonisht të hutuar. Pse na u desh kaq shumë kohë për të mësuar të shkruajmë? Një përgjigje e pjesshme për këtë gjëegjëzë të pazgjidhshme deri tani mund të vijë nga zbulimi se, me kalimin e kohës, ne kemi rrezikuar zhdukjen disa herë si specie.

Çfarë nënkuptojmë me këtë?

Nëse qytetet tona do të bombardoheshin me armë bërthamore sot, të mbijetuarit do të humbnin shpejt shumë nga njohuritë e tyre. Askush prej nesh, vetë, nuk do të ishte në gjendje të ndërtonte gjëra që mendojmë se janë relativisht të thjeshta, si një llambë, një frigorifer ose një hekur. Ata pak të mbijetuar nuk do të ishin në gjendje të ruanin atë pak teknologji që do të mbijetonte. Brenda pak brezave ne do të humbnim plotësisht njohuritë për të ndërtuar gjëra të tilla dhe njohuritë për qëllimin dhe përdorimin e tyre. Mungesa e njerëzve për të komunikuar së shpejti do të na bënte të humbnim shumë nga aftësitë tona të komunikimit oral. Dhe nëse prindërit në një brez të vetëm harronin t’i mësonin fëmijët e tyre të lexojnë dhe të shkruajnë, në një brez të vetëm ne do të humbnim aftësinë tonë për të përdorur një gjuhë të shkruar. Në disa dekada do të përjetonim një regres shumë të shpejtë, derisa të arrinim disa stile jetese tipike parahistorike. Në fakt, Albert Einstein thoshte: “Nuk e di si do të bëhet Lufta e Tretë Botërore, por e di se si do të bëhet Lufta e IV Botërore: me shkopinj dhe gurë”. Me këtë frazë shkencëtari i famshëm nënvizoi se një bombardim bërthamor i gjithë Tokës jo vetëm që do të shkatërronte jetë njerëzish, por do të fshinte përgjithmonë kulturën dhe qytetërimin tonë.

I njëjti skenar ka ndodhur me siguri sa herë që ka pasur një “ngërç gjenetik” në speciet njerëzore. Ky kolaps i popullsisë mund të shihet, me teknikat moderne të inxhinierisë gjenetike, duke ekzaminuar ADN-në tonë. Në kushte normale, ADN-ja e njeriut “përzihet vazhdimisht”, pasi meshkujt dhe femrat i përkasin grupet e ndryshme gjenetike bashkohen. Kur ky variacion zvogëlohet apo edhe bëhet zero, është e qartë se nuk ka njerëz të tjerë për t’u përzier. Shpjegimi më i thjeshtë për këtë “ngërç gjenetik” është që një pjesë e madhe e popullsisë të ketë pushuar së ekzistuari. Prandaj, një “grykë e ngushtë gjenetike” mund të tregojë një reduktim të popullsisë në një zonë të caktuar gjeografike. “Grykat e ngushta gjenetike” lokale nuk janë një gjë e rrallë në historinë njerëzore. Një “grykë e ngushtë gjenetike” ndodhi kur njerëzit u larguan për herë të parë nga Afrika. Një tjetër ndodhi kur ky grup u nda në Lindjen e Mesme, me disa drejt Evropës dhe të tjerë në Azi. Një tjetër “ngërç gjenetik” ndodhi kur homo sapiens u zhvendos në Australi. “Gryka e fundit e njohur gjenetike” duket se ka ndodhur 11,800 vjet më parë, duke arritur kulmin rreth 7,000 vjet më parë. Dhe, mesa duket prirjet janë që një “ngërç gjenetik” do të ndodhë përsëri.

#SiSot, më 11 korrik 1930 ndërroi jetë dramaturgu atdhetar, Andon Zako Çajupi

by

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Për hir të së vërtetës, quhej Andon Çako, ndonëse identifikohet gjerësisht si “Çajupi”. Me këtë emër mundi të mbartte në krijimtarinë e tij gjurmë të vendlindjes, Zagorisë, ku gjendet mali prej nga derivon pseudonimi i tij letrar.

Pas shkollimit bazë, do ta linte Zagorinë për t’iu bashkuar të atit, Harito Çakos, veprimtar në lëvizjen atdhetare. Atje do të ndiqte një kolegj francez, prej të cilit kultivoi njohuri të larmishme. I pajisur me botëkuptim europian, do t’i drejtohej Gjenevës, ku në vjetët 1887-1893, kreu studimet për drejtësi.

Më tej, u vendos në Kajro dhe nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Do të hiqte dorë nga kjo detyrë për t’iu përkushtuar lëvizjes patriotike të shqiptarëve të ngulimeve të Egjiptit. U bë figurë protagoniste e shoqërisë atdhetare e kulturore të atjeshme, përmes përpjekjeve për të siguruar mbrojtjen e interesave të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar.

Përmbledhja poetike “Baba Tomorri” (1902) që përfshin edhe komedinë “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr”, veçohet si vepra e tij kryesore. Në gjallje, u botuan “Përrallat e La Fontenit” (1921) përshtatur prej tij në shqip, “Lulet e Hindit” (1922), një sërë vjershash të letërsisë sanskrishte. Pena e tij u vlerësua edhe në rrafshin e publicistikës të kohës, sidomos me pamfletin “Klubi i Selanikut” (1909).

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#AndonZakoÇajupi