Kur Shqipëria vendosi të ndalojë me Kushtetutë komunitetet fetare dhe të drejtën e besimit de facto kjo kishte ndodhur kohë më parë. Përgjatë dy dekadave pas Luftës së Dytë Botërore regjimi komunist përdori një sërë mekanizmash represioni, denigrimi, persekutimi dhe së fundi edhe kontrolli e dobësimi të komuniteteve fetare. Në fazën e parë u eliminuan shumica e drejtuesve fetarë që konsideroheshin kundërshtarë politikë ose me ndikim më të madh sesa vetë Partia te qytetarët. Pas fazës së represionit (1945-1949), regjimi krijoi instrumente ligjore dhe institucionale për të legjitimuar ndikimin te komunitetet fetare dhe ndryshimin gradual të drejtuesve e fokusit të aktivitetit të tyre. Vëllimi i parë “Shteti dhe komunitetet fetare” e përshkruan në detaje këtë proces shtetëror të ndërhyrjes brutale në çështjet fetare dhe komunitetet përfaqësuese. Në këtë vëllim plotësohet tabloja e politikës fetare të regjimit me dokumente zyrtare, të cilat pasqyrojnë kontrollin ideologjik, dobësimin dhe izolimin e komuniteteve fetare.
Në shkurt të vitit 1951 organi më i lartë shtetëror për fetë, Komiteti për Çështje Klerikale, në një informacion drejtuar titullarit të Kryeministrisë paraqet shqetësimin se komunitetet fetare janë lejuar nga Ministria e Financave të njihen paraprakisht me draftin e buxhetit të tyre vjetor, i cili ishte reduktuar ndjeshëm në raport me kërkesën dhe me buxhetin e vitit paraardhës. Informacioni mbi buxhetin konsiderohej sekret dhe Kryeministria udhëzonte ministrinë për refuzimin e çdo konsultimi me komunitetet fetare për këtë problem. Ky është një prej rasteve të shumta të ndërhyrjes zyrtare për të ushtruar ndikim dhe presion përmes buxhetit te komunitetet fetare, i cili tregon më së miri eliminimin e pavarësisë së tyre.
Botimi sjell korrespondenca dhe shkresa të shumta zyrtare, nëpërmjet të cilave autoritetet shtetërore ushtronin kontroll dhe presion përmes shkurtimeve në buxhet, heqjes së investimeve dhe buxhetit për arsimin fetar, vonesave në miratimin e strukturave, ndërhyrjes në struktura dhe në projektet buxhetore, refuzimit të kërkesave të veçanta financiare lidhur me aktivitete të rëndësishme për komunitetet etj. Vetë fakti se komunitetet, në aspektin administrativ ishin pjesë e strukturës dhe e organikës shtetërore, me status të njëjtë si entet prodhuese dhe shtetërore, e dobësoi ndjeshëm rolin dhe aktivitetin e tyre dhe i ktheu ato në institucione të varura tërësisht nga vullneti politik e vendimmarrës i qeverisë dhe i PPSH-së.
Në botim gjenden relacione si ai i 30 prillit 1951 i Komitetit Ekzekutiv të KP të rrethit të Sarandës drejtuar Këshillit të Ministrave, i cili titullohej “Mbi disa priftërinj e hoxhallarë me qëndrim jo të mirë politik dhe kërkesë për pushimin e tyre nga puna”. Pra, ky institucion i pushtetit lokal vendoste për pushimin nga puna të klerikëve, ndonëse kjo ishte një e drejtë që, sipas statusit dhe ligjeve, u takonte vetëm komuniteteve fetare. Në relacionin e cituar dhe në dokumente të tjera tipologjike, të përfshira në këtë botim, priftërinj dhe hoxhallarë akuzoheshin se kanë pasur “qëndrim jo të mirë politik, që gjatë luftës kanë simpatizuar e ndihmuar organizatat tradhtare dhe okupatorin dhe sot mbajnë po atë qëndrim armiqësor karshi pushtetit dhe partisë”. Mbi këtë bazë komitetet ekzekutive propozonin “që të pushohen duke mos u lejuar që t’ushtrojnë profesjonin mbasi puna e tyre akoma si të tillë sjell rrezik”, një shprehje tipike e praktikës ideologjike dhe e ndërhyrjeve politike në çështjet fetare.
Vëllimi paraqet raste të ndryshme dhe emra konkretë të refuzimit nga autoritetet shtetërore të njohjes apo emërimit të kandidatëve të sjellë nga komunitetet fetare për postet fetare brenda vetë komunitetit. Këto të fundit ishin të detyruara të kërkonin lejen e autoriteteve qendrore për çdo veprim të brendshëm, deri edhe te punësimi apo emërimi i rojës së objekteve fetare, apo individëve të tjerë në sektorin teknik mbështetës. Ky ishte tregues i humbjes së plotë të lirisë dhe të drejtave të tyre për vetorganizim, si dhe i humbjes së pavarësisë apo të autonomisë së tyre. Praktika të tilla shfaqen vazhdimisht në dokumentet e këtij botimi, si në rastin e gushtit të vitit 1951, kur Komiteti Ekzekutiv i rrethit të Durrësit i kërkon Kryeministrisë shkarkimin e myftiut të Kavajës, me argumentin se ishte njeri me influencë, i lidhur me bejlerët e Kavajës, dhe se prandaj “pushteti e shpronësoi nga tokat, çifligjet që ai kishte, i shtetëzoi shtëpijat dhe pasurinë tjetër që kishte në qytetin e Kavajës”. Ai akuzohej se kishte një vëlla të arratisur politik jashtë shtetit; se, gjatë ushtrimit të detyrës së tij fetare, “asnjëherë nuk ka propaganduar për problemet e ndryshme të pushtetit”; dhe se “nën petkun e fesë, ai qëndron me njerzit kulakë me tregtarët e vjetër të Kavajës e të tjerë njerëz të kësaj kategorije”. Të gjitha akuzat ndaj tij, siç shihet, janë politike, dhe nuk kanë lidhje me aktivitetin e tij në përmbushje të detyrave dhe të përgjegjësive fetare. Në këtë mënyrë, dokumentet provojnë se testimi i biografive politike dhe kriteri thellësisht ideologjik u bënë kriteret kryesore të pranimit ose refuzimit të personelit fetar të secilit komunitet, duke zbatuar devizën e luftës së klasave dhe të diferencimit ideologjik edhe në çështjet e besimit. Po ashtu, angazhimi i strukturave drejtuese të regjimit kundër individëve fetarë me ndikim në komunitet dhe në qytetet ku jetonin, flet për papajtueshmërinë e tyre ndaj çdo force tjetër me ndikim publik, përfshirë edhe fenë dhe fetarët.
Pas ndryshimit të drejtuesve fetarë dhe promovimit të drejtuesve të tjerë me lidhje të forta politike me PPSH-në, disa prej tyre, përfshirë edhe institucionet fetare qendrore, iu përshtatën situatës së re, duke u shndërruar de facto në seksione politike të PPSH-së që vepronin në sferën fetare. Vëllimi paraqet një numër të konsiderueshëm dokumentesh origjinale të kohës, të gjitha të pabotuara më parë, nëpërmjet të cilave paraqitet thellësia e indoktrinimit ideologjik dhe e njësimit të një pjese të komuniteteve fetare me strukturat e seksionet besnike të PPSH-së. Një rast tipik i ndërhyrjes së politikës, por edhe i nënshtrimit të vetë komuniteteve fetare, vjen në vëllim përmes letrave të hapura, deklaratave dhe telegrameve të komuniteteve fetare pro “lëvizjes për paqe”, nismë e marrë në vendet ish-komuniste të kontrolluara nga BRSS-ja, me fokus sulmin kundër SHBA-së, Britanisë së Madhe dhe fuqive të tjera perëndimore. Në njërin prej këtyre dokumenteve të nënshkruara nga kryepeshkop Paisi, theksohej se “n’atmosferën e llahtarshme, që nxitësit e luftës amerikano-anglezë dhe satelitët e tyre kanë krijuar me anën e kërcënimit të shpërthimit të një lufte, me qëllim që të skllavërojnë e shfrytëzojnë popujt me anën e forcës, bota paqedashëse, e prirë nga Bashkimi i lavdishëm Sovjetik dhe Stalini i Madh, përgjigjet me anë veprash dhe aksionesh paqësore dhe nëpërmjet t’intensifikimit të luftës për mbrojtjen e kauzës së shenjtë të paqes, e cila ushqen aspiratat dhe interesat vitale të masave dërrmonjëse të popujve të mbarë botës”. Në tërësi në dokumente të tilla të njëjta nga secili komunitet fetar, në rezolutat dhe deklaratat të cilat gjenden edhe në këtë botim, fuqitë perëndimore paraqiten si vende tradhtare, armike, kërcënuese për paqen, simbol i së keqes etj., terma të imponuar nga PPSH-ja dhe regjimi, në kuadër të fushatës propagandistike kundër tyre.
Në këtë botim del në pah edhe politika me dy fytyra e regjimit: njohja zyrtare e komuniteteve fetare në publik dhe, nga ana tjetër, angazhimi i qeverisë dhe i PPSH-së për të bllokuar apo kufizuar aktivitetin e tyre. Kjo pasqyrohet nëpërmjet disa dokumenteve sekrete të sjella në botim. Një prej tyre është letra sekrete e Sekretarit të Përgjithshëm të Kryeministrisë, Irfan Çelkupa, në shkurt të vitit 1951, drejtuar komiteteve ekzekutive të rretheve për pengimin e aplikimeve për bursa në Medresenë e Përgjithshme. Ai u kërkon komiteteve ekzekutive “të punohet indirekt për të mos dalë asnjë kandidat bursist për frekuentimin e kësaj shkolle, por në rast se kjo nuk arrihet, meqenëse myftinija aty është udhëzuar të kërkojë mendimin t’uaj për ata që do të propozojnë, duhet parë mirë që të mos përfitojnë njerëz që nuk kanë mbajtur qëndrim të mirë ose që rrjedhin nga shtresa që nuk pajtohen me frymën e pushtetit t’onë popullor”. Nga njëra anë, qeveria i lejon komunitetet të japin bursa dhe të paraqiten në publik si institucione të pavarura, nga ana tjetër udhëzimi “tepër sekret” është i kundërt, pengimi i dhënies së bursave dhe nëse dështohet, përzgjedhja ideologjike e kandidatëve të mundshëm fitues.
Po ashtu, në vëllim jepet një udhëzim tipizues i taktikave të regjimit për të ndikuar në situatën brenda komuniteteve fetare, siç është letra e Komitetit të Çështjeve Klerikale, drejtuar zëvendëskryeministrit Mehmet Shehu, lidhur me dy qarkore që do t’iu dërgoheshin komiteteve ekzekutive në gusht të vitit 1951 mbi raportet me klerin dhe porosia e zëvendëskryeministrit që udhëzimi, pasi të studiohej e të mbahej shënim, t’i kthehej prapë Kryeministrisë. Një prej objektivave kryesorë të punës në udhëzim ishte “puna për kufizimin e zgjerimit të klerit dhe të instituteve fetare në numër”, ku shprehet pakënaqësi p.sh., që Komunitetit Mysliman i ishin dekretuar 300 persona gjatë vitit 1950, “gjë e cila shkakton rritjen e influencës dhe të përhapjes së dogmave fetare në një shkallë më të gjerë që në parim bije në kundërshtim me vijën e Partisë dhe të pushtetit”. Kjo sipas udhëzimit, bëhej edhe më shqetësuese pasi “në shërbim të klerit si klerikë dhe laikë janë marrë njerëz me përbërje të keqe, kështu që në rast se nuk do të ushtrohet edhe më tej vigjilenca t’onë, ka rrezik që kleri të bëhet një organ i dallavereve dhe fanar për reaksionin”.
Rritja e influencës fetare si zhvillim në kundërshtim me vijën e Partisë dhe pushtetit?! Po. Në vitet ’50 ishte e qartë se PPSH-ja nuk do të toleronte që asnjë pjesë e shoqërisë të mbetej jashtë ndikimit të saj, si dhe asnjë organizim të mundshëm ose ide të pavarur, që mund të përbënte rivalitet me vijën politike të PPSH-së. Objektivi ishte i qartë dhe jetësimi i tij ishte vetëm çështje kohe, derisa Shqipëria në fund të viteve ’60 të niste edhe zyrtarisht përpjekjet për të arritur ndalimin e besimit fetar e institucioneve fetare dhe shpalljen e vendit, shteti i vetëm ateist. Dokumentet e vëllimit janë prova të kësaj kurbe që ndjek politika zyrtare dhe një tregues tjetër i situatës së jashtëzakonshme në të cilën u ndodhën komunitetet fetare, besimtarët dhe të gjithë ata që kishin një kulturë fetare në vend.
Pjesë e vëllimit janë edhe disa të dhëna statistikore me rëndësi hulumtuese dhe referuese, siç janë të dhënat e personelit drejtues të secilit prej komuniteteve fetare, aktet e brendshme rregullatore, buxhetet vjetore dhe strukturat përbërëse, të dhënat për lidhjet dhe raportet me komunitetet e tjera fetare brenda sferës sovjetike, proceset e brendshme të zgjedhjeve dhe të emërimeve, aktivitetet dhe bilancet e punës, si dhe debatet e brendshme rreth emërimeve dhe ndikimeve nga jashtë komunitetit. Të dhënat plotësojnë gjetjet e mësipërme dhe japin një pamje më të qartë të burimeve njerëzore në institucionet fetare në Shqipërinë e viteve 1951-1952 dhe raporteve të tyre me pushtetin.
Ashtu si edhe në vëllimin e parë, stafi realizues i Institutit të Historisë është mbështetur në punën e tij kërkimore dhe dokumentuese nga fondacioni gjerman “Konrad Adenauer” në Tiranë. Kolana mbi shtetin dhe komunitetet fetare arriti në vëllimin e dytë, një botim tjetër për vitet pasuese është në proces. Qëllimi i Institutit dhe i KAS-it është ofrimi përmes dokumenteve i raporteve midis shtetit dhe komuniteteve fetare në kuadër të dokumentacionit mbi indoktrinimin komunist në shtet e shoqëri, si dhe të nevojës për njohje e trajtim sa më shkencor dhe faktik të periudhës 1945-1990 në Shqipëri. Stafi u ka qëndruar besnik standardeve profesionale të kërkimit arkivor, të renditjes së dokumenteve, të gjuhës origjinale të tyre, të përzgjedhjes bazuar në rëndësinë e dokumenteve dhe cilësitë e tyre, si dhe të përzgjedhjes së balancuar midis komuniteteve.
Për jetësimin e këtyre vëllimeve Instituti i Historisë dhe autorët përgjegjës falënderojnë fondacionin gjerman KAS. Publikimi i tyre, pasuron burimet historike që vihen në qarkullim shkencor të cilat janë me interes për vetë komunitetet fetare dhe kanë vlerë referuese, studimore, memoriale dhe historike, duke sjellë edhe një kontribut mbështetës për sociologët, pedagogët, gazetarët, studentët, qytetarët e interesuar dhe grupet e ndryshme të interesit, aksesi i të cilëve për të gjitha dokumentet e vëllimit do të jetë falas.
