Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for February 2024

Kur invazioni turk binte si bresheri mbi vreshtat e kulturës shqiptare, Buzuku solli Mesharin e shpresës së tij

by

Ndriçim Kulla/

Rryma humaniste e shekullit XV nuk mund të mungonte së krijuari një të tillë edhe në kulturën shqipe nëse do të kishte vazhduar ndikimin. Ishte sall invazioni turk ai qe veproi si breshëri për vreshtat, i cili duke goditur një nga një të gjitha rrënjët e tyre, jo vetëm i than e i zhvesh, duke i privuar nga prodhimi i atij viti, por edhe i bën të papërdorshme më, derisa të mos mbillen më vreshta të reja.

Gjithë çka ishte kulturë, u zhduk. Heshti organoja e katedrales së Shkodrës nga momenti që gjithë popullësia e saj, deri asokohe latine, emigroi duke u sistemuar e tëra në Venedik; mbetjet e mrekullueshme të monumenteve romane të Durrësit filluan t’u shërbenin si gurrore turkëve dhe ciganëve që nisën të vërshonin aty; lumenjtë, të lënë pas dore në rrjedhën e tyre, nisën të mbulonin me baltë e kallama Apolloninë e ndërtuar sipas stilit grek dhe Butrintin sipas atij roman. Kapitolet e katedraleve, kolegjet, manastiret e famshëm benedetë, bazilianë apo domenikanë u rrënuan gjithandej. Vetëm aty-këtu ndonjë prift i trembur mbeti bashkë me popullësinë, e ndonjë qelëz fretërish françeskanë vulosi në ndërgjegjje trashëgimninë e rrënimit të madh të institucioneve.

Po me të kaluar vrulli i stuhisë turke, u pa të rikthehej tek-tuk ndonjë famulltar e të rigjallërohej ndonjë kishë. Veçse, s’duhet të harrojmë se jemi, në shekullin XVI, kur kishin vdekur dhe të fundit priftërinj të mbetur gjallë, e ata që i kishin zëvendësuar, qenë njerëz të varfër e të paditur, që punonin gjithë ditën për të siguruar jetesën e që mezi arrinin t’i lexonin librat liturgjikë, pa i kuptuar fare.

Ja, në një ambjent të tillë e për t’i ardhur në ndihmë rimëkëmbjes, na shfaqet libri i parë i shtypur në gjuhën shqipe, me autor një famulltar, Gjon Buzukun, i cili duket ta ketë përgatitur materialin, gati rrëmbimthi, currenti calamo, e ta ketë dhënë për shtyp brenda pak muajve. Po gjithësesi, nëse shohim përmbajtjen e librit, sigurisht të bazuar te liturgjia romane e në këtë pikëpamje një vademecum për një prift që nuk kuptonte latinisht, mund të pohojmë se bëhet fjalë për një vepër të konsiderueshme, për të qenë e para që njihet në lindjen e një literature.

Më tej, mbetet për t’u shpjeguar rallësia e mbijetesës së një vepre të tillë (një kopje e vetme), ku mundet të supozohet se rreptësia e njohur e Romës përballë zëvendësimit në gjuhën kombëtare të liturgjive latine, të ketë arritur deri aty sa ta ndalojë e t’i zhdukë nga qarkullimi kopjet e këtij libri.

Mirëpo nga ana tjetër, mbetet e pashpjegueshme me fakte, ende dhe sot, se si vallë një prift i varfër si Buzuku, apo një komunitet katolik njerëzish të varfër të detyruar të shpërngulen nëpër male, arritën të mendonin realizimin e një ndërmarrje të tillë kaq të kushtueshme, siç ishte asokohe botimi, e t’ia dilnin mbanë pa ndihmën e Selisë së Shenjë. Mund të aludohet edhe se ajo vetë mund ta ketë marrë përsipër iniciativën, ashtu siç do ta shohim shpesh më vonë për vepra të tilla.

Po gjithësesi, edhe nëse citojmë tezën tjerër, sipas së cilës libri u ndalua dhe kopjet e botimit u shkatëruan, përderisa sot në Bibliotekën e Vatikanit ruhet vetëm një kopje, përsëri mbetet i pakontensueshëm jo vetëm fakti se ishte liturgjia romane ajo që i shënoi zanafillën – qoftë edhe në mënyrë jo zyrtare – orvajtjes së parë të përpunimit të gjuhës shqipe, porse ishte ajo që arriti të ushtrojë një ndikim të madh edhe në vazhdim, për lartësimin dhe pasurimin e kësaj gjuhe nga pikëpamja letrare.

“Edhe gjetja e kopjes së vetme të librit, në një gjendje gati të shqyer, në Bibliotekën e Kolegjit të Propagandës, që në vitin 1740”, siç na rrëfen zbuluesi i saj i parë, monsinjor Kazazi, tregon se nxënësit shqiptarë të kolegjeve duhet ta kenë përdorur shpesh e të jenë formuar gjatë me të, përderisa gërmat dhe karakteret e veçanta të botimeve shqiptaro-katolike deri në fundin e shekullit XIX, madje deri më 1909, rrjedhin padyshim nga ato gërma e karaktere që pat sajuar Buzuku.

#SiSot, më 24 shkurt 1871, u lind në Manastir, atdhetarja që mëkoi për organizimin e arsimimit të vajzave në shqip, Sevasti Dako Qiriazi

by

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Së bashku me motrën e saj, veprimtaren e përkushtuar për arsimimin e vajzave, Parashqevi Qiriazin, edukoi në këtë shkollë brezat e parë të të rejave. Ka hartuar dhe redaktuar një sërë tekstesh shkollore bashkë me të shoqin, arsimtarin atdhetar Kristo Dako. Ka qenë pjesëmarrëse në të dy kongreset e rëndësishme që hodhën themelet e alfabetit dhe arsimit shqiptar, në Kongresin e Manastirit dhe atë të Elbasanit.

Në drejtim të çështjeve kombëtare, ka bashkëpunuar me kryeministrin e Pavarësisë, Ismail Qemalin, si edhe me grupet patriotike shqiptare që gjendeshin jashtë vendit. Në cilësinë e kryetares së Partisë Kombëtare Shqiptare në SHBA, trumbetoi për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në ligjëratat e mbajtura në shumë forume ndërkombëtare. Përpjekjet e saj për zhvillimin e arsimit dhe emancipimin shoqëror të femrës shqiptare, vijuan edhe pas kthimit të saj në Shqipëri në vitin 1920, me hapjen e institutit femëror “Kyrias”.

Në dokumentet bashkëngjitur, paraqiten fragmente autobiografike nga shënimet e Qiriazit, të përmbledhura nën titullin “Lufta për emancipimin e bijave të shqipes”.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#SevastiQiriazi

#DPA

#AQSH

#FototekaAQSH

POEZIA E ESAD MEKULIT NXITË KUJTESËN DHE SHPRISHË HARRESËN

by

Prof. Milazim KRASNIQI/

Rileximi kritik i poezisë së Esad Mekulit, pas dyzet vjetësh, sikundër e bëra për këtë rast, më pasuroi me një provokim të ri ndaj kujtesës dhe harresës, të cilat së bashku e konstituojnë lakoren e formimit intelektual dhe natyrës së tij. Duke i rilexuar disa nga poezitë, ato më ktheheshin në kujtesë si poezi që në fëmijëri i kam mësuar përmendësh, ngase kanë qenë në librat shkollor dhe i kemi recituar edhe në ditën e shkollës apo të festave shtetërore të asaj kohe. Të fashitura në kujtesë, sapo aktivizohen, ato sjellin në mendje emocione dhe përjetime të fëmijërisë dhe të mënyrës si propozohej njohja e vlerave dhe e botës brenda një formacioni konkret ideologjik. Të këtij grupimi janë poezitë ‘O vëlla me sharrë në krahë”, “Ramiz o vëlla”, ”Popullit tim”, “Shqiptari këndon”, etj.

Të ngarkuar ose të indoktrinuar me imazhet dhe mesazhet e këtyre poezive, ne kemi ecur në jetë duke bartë meszzhet e një ideologjie, që e ka pasur të mishëruar militiantizmin revolucionar, idenë e barazisë së njerëzve e të popujve dhe humanizmin. Por, duke e mësuar përmendësh në vargje poetike e duke mos i përjetuar në realitet ato vlera, ne e kemi përjetuar botën në një mënyrë jorealiste dhe agnostike, pa gjykim kritik e pa liri të vërtetë mendimi. Pra, prezenca e këtij bagazhi ideologjik, të paketuar si artistik në kujtesë, ka tagrin e vet në formimin tonë dhe në komunikimin tonë.

Ndërsa, duke i rilexuar poezitë jorevolucionare, joideologjike, më rizbulohen në kujtesë vargje brilante, mbresëlënëse estetikisht, të cilat e rizbulojnë Esad Mekulin mjeshtër të deskripcionit, të meditimit mirëfilli poetik. Të kësaj kategorie, estetikisht mbresëlënëse, janë pozitë: “Prej fëminisë”, “Mbramja”, “Andrra e vajzës”, “Malli për të pambërrijtshmen”, “Në mëngjes:, “Metohi”, “Në grykë”, etj. Të fisnikëruar me imazhet dhe mesazhet e poezive të kësaj kategorie, ne si gjenerata kemi marrë një edukim estetik të mirëfilltë, me çka na është rritur ndjenja për të bukurën në natyrë e në jetë dhe na është injektuar edhe atdhedashuria.

Duke i rilexuar me vëmendje të shtuar, në kontekstin e ri të dijes për artin letrar, në kontekstin e moshës dhe në relacion me përvojën personale poetike, shoh se Esad Mekuli ka qenë mjeshtër për të fiksuar imazhin, për të hetuar natyrën e fshehur të gjendjeve e të gjerave me anën e krahasimeve befasuese, gjë që më bind se këtë ia ka mundësuar jo vetëm prirja e poetit, po edhe intuita e shkencëtarit. Ja disa nga krahasimet, në të cilat e mbështes këtë hipotezë:

1. si tufa mëndafshi t’artë në të kaltren shami/ (Mbramja, 13)

2. Retë luejnë n’naltësi si qingjat n’kodrina.

3 Fushat erënjoma shtrihen/si trup’i gufuem femne

4.Qiella tash bëhet si çerep i zi

5. Bari asht i butë si mëndafshi.

Krahasimi si figurë stilistike në vargun e Esad Mekulit më duket si bisturia në dorën e kirurgut, e cila zbulon shtresat e padukshme të lëkurës, për të depërtuar deri në pikën ku mund të kërkohet diagnoza. Në studimet shkencore, metoda krahasuese llogaritet si njëra nga metodat kryesore të studimit, për të cilën një nga nga teoricienët mbi metodat, ka thënë se pa krahasimin as që mund të ketë një hulumtim shkencor. Duke qenë shkencëtar në plan të parë, Esad Mekuli e ka pasur të thekshme intuitën scientiste në të vërejturit e dukurive, gjendjeve, veçmas atyre natyrore dhe kjo e ka bërë kaq efektiv në përftimin e vargjeve me anën e krahasimit, po edhe të metaforës në shumë raste të tjera.

Konkludimi im nga ky rilexim kritik i poezisë se Esad Mekulit, pas një kohe kaq të gjatë, është se ky autor po edhe të tjerë të brezit të tij, duhet të rilexohen e të studiohen, në dritën e konteksteve të reja sociale dhe të metodave të reja të studimit të letërsisë.

Hans Rober Jausi në studimin e tij “Estetika receptive”, një rast ka thënë se: “historia e letërsisë është proces i receptimit dhe prodhimit të së estetikshmes, gjë që me aktualizimin e teksteve artistike e realizojnë lexuesi që e pranon, kritiku që mendon dhe shkrimtari që e prodhon.”(f.59) Ky citat i Jausit, të cilin unë e kërkova pas ndërtimit të hipotezës lidhur me kujtesën dhe harresën në raport me poezinë e Mekulit, sigurisht edhe këtë në bazë të kujtesës, tingëllon si i shkruar për këtë rast. Në fakt, është fjala për trekëndshin ndërmjet lexuesit, kritikut dhe autorit, kur ndodhë, si në këtë rast, aktualizimi i teksteve artistike.

Gjithsesi në procesin e aktualizimit dhe të rivlerësimit edhe të teksteve poetike të këtij autori, po edhe të autorëve të tjerë të asaj gjenerate, sociologjia e letërsisë do të na ndihmonte ta mirëkuptojmë pjesën e poezisë që ka ngarkesa ideologjike e motive revolucionare dhe që glorifikon edhe figura që tashmë dihet se janë figura mostruoze në raport me ne shqiptarët, siç janë fjala vjen Petar Petroviq Njegoshi e Josip Broz Tito. Në kohën tonë janë zbuluar dokumente e dëshmi figura të tilla por në kohën kur i ka shkruar poeti, ato nuk kanë qenë as të njohura e as e mundshme që të thuhej diçka jashtë klishesë së diskursit dominant.

Ndërsa, qasjet e reja në studimin e tekstit letrar, me dekonstruktimin e tekstit, na mundësojnë ta vlerësojmë edhe më mirë aftësinë e formësimit të mendimit e të figuracionit poetik nga poeti Esad Mekuli, afinitetin ndaj motiveve sociale, humanizmit, shqiptarizmit, si dhe dashurisë. Nga kjo perspektivë Esad Mekuli mund të rizbulohet si poet emancipues në poezinë shqipe të Kosovës.

Kur është fjala për rolin emancipues, roli i tillë i Mekulit në letërsinë shqipe të Kosovës është shumë më i gjerë se sa më poezinë e vet. Si kryeradaktor i revistës letrare “Jeta e re” Mekuli ishte redaktori-mësuesi i gjithë shkrimtarëve që filluan të shkruanin nga fillimet e viteve pesëdhjetëe këndej. Ishte avokati i tyre përballë pushtetit të rrezikshëm. Në një rast më ka treguar këtë përvojën të tijën me pushtetin: tekstet që zgjidhte për botim detyrohej t’i përkthente serbisht e ato i dërgoheshin për vlerësim ideologjik Stanoje Aksiqit, i cili dinte të bënte vërejtje ideologjike të cilta duhej të mirreshin në konsideratë. Pas kësaj pune të mundimshme, Esadi i finalizonte tekstet e autorëve dhe i botonte. Një punë kaq të mundimshme, ka mundur ta bënte vetëm një njeri që e donte shumë letërsinë dhe që i donte shumë shkrimtarët e rinj, të cilët i mbronte me sa mundej. Falë asaj pune të mundimshme e këmbëngulëse, nga revista “Jeta e re” u konsolidua një gjeneratë e tërë e shkrimtarëve të talentuar, që i dhanë ritmin mbarë e letërsisë shqipe në Kosovë.

Në këtë aspekt, mund të thuhet se Esad Mekuli me revistën “Jeta e re” ishte siç ishte Jeronim De Rada për arbëreshët me ‘Fiamurin e Arbnit” ose Faik Konica për shqiptarët me revistën “Albania.” Pa punën e tij këmbëngulëse dhe të guximshme, letërsia shqipe në Kosovë në vitet pesëdhjetë- tetëdhjetë, do të ishte më e zbehtë, më e zymtë, më pak artistike, më pak patriotike. Ma merr mendja se kjo revistë duhet të bëhet objekt studimi mirëfilli albanologjik, për ta kuptuar ecurinë e botimit të saj dhe formimin e shkrimtarëve të asaj periudhe, duke përfshirë edhe vlerësimin e vlerave artistike. Revista “Jeta e re”, vërtet mbetet kryevepra dhe përmendorja e përjetshme e Esad Mekulit.

Nga ana tjetër, siç shënohet në biografinë e tij të përfshirë në vëllimin “Brigjet”, botim i Rilindjes në vitin 19981, Esad Mekuli ka pasuruar fondin e veprave të përkthyera në gjuhën shqipe me rreth 110 tituj, që është një punë vërtet kolosale.

Në një vështrim rasti si ky nuk mund as të aktualizohen e lere më të zgjidhen disa cështje lidhur me kontesktin sociologjiko-letrar të poezisë së Mekulit, duke filluar nga gjuha në të cilën janë shkruar e në ndonjë rast edhe botuar ato në vitet tridhjetë, kur në Kosovë nuk kishte asnjë medie në gjuhën shqipe. Por, fakti që ato mbajnë data të viteve 1933, 1934, 1938, etj., ne na jep një alibi t’i konsiderojmë si origjinale, që nga ajo kohë, në rast se nuk ka ndonjë burim tjetër informacioni për këtë çështje. E dyta, Mekuli ka lindur në një zonë periferike albanofone, e cila në kohën e tij ka qenë albanofone, por sot nuk është, gjë që duhet të vështrohet e të vlerësohet në kontekstin e reduksionit të hapësirë shqiptare, po të shprehemi me ternin e Çabejt. Nëse një zonë e tillë ka prodhuar intelektualë të përmasës kombëtare sikundër ishte Esadi, po edhe Hasani, ndërsa sot është zonë e shuar, kjo dëshmon se shteti shqiptar i vitit 1912 dhe ky tjetri i vitit 2008, në planin e ruajtjes së hapësirës kulturore kombëtare, kanë dështuar. Kjo vërtetohet keqaz, jo vetëm në Plavë e Guci, po edhe në Rozhajë e Novi Pazar, të cilat një herë e një kohë kanë qenë qytete dhe hapësira shqiptare.

Për këtë problem, që sigurisht lidhet edhe me fatin e zi të vendlindjes së poetit tonë, e cila sot është tërësisht e dealbanizuar, një ditë do të detyrohemi të japim një përgjigje të sinqertë në pyetjen e thjeshtë: a kemi qenë më keq kur ato toka tonat kanë qenë të sunduara nga osmanët, por kanë qenë me shumicë dërrmuese shqiptare, apo në kohën kur ato toka kanë qenë e janë të sunduara nga sllavët, por me shqiptarë të çrrënjosur, ose të asimiluar? Deri sa ta japim përgjigjen dhe ajo që është më e rëndësishme, derisa ta gjejmë zgjidhjen për të ardhmen tonë kulturore e kombëtare, na mbetet të përjetojmë si shqiptare vendlindjen e Esad Mekulit dhe të kënaqemi me vargjet e tij për liqenin e Plavës. Kjo është aftësia e poetëve. Ata dinë t’i ruajnë kufijtë e atdheut, edhe kur politikanët e ushtarakët i kanë humbur dhe gjeneratat e reja i kanë harruar.

NË MBROJTJE TË GJUHËS SHQIPE

by

Prof. Begzad Baliu/

(Fragment nga një tekst më i gjatë)

Gjuha shqipe në Shqipëri, përkatësisht në dokumentet zyrtare sigurisht zë një vend të nderuar, por në jetën shoqërore, kulturore, fetare dhe madje akademike, nuk e ka përmasën moderne të studimit të cilën do të duhej ta kishte. Gjuha shqipe në Kosovë jo vetëm nuk e ka vendin e duhur në dokumentet shtetërore për 90% të popullatës e cila e përdorë me shkrim dhe me gojë, po ajo gjithnjë e më shumë po e humb pozitën e saj në dokumentet ndërkombëtare, duke e vënë gjuhën shqipe si gjuhë të dytë, dhe gjithnjë e më shumë po e humb hapësirën e saj të studimit e mësimit të saj dhe me numrin e orëve në institucionet shkollore. I është dashur një kryengritje e armatosur dhe i janë dashur shumë beteja politike kombëtare e ndërkombëtare popullit shqiptar në Maqedoni, që gjuhën shqipe ta bëjnë gjuhë të përmasave shtetërore, sikur është maqedonishtja, dhe kjo luftë vazhdon pikërisht për zbatimin e sajnë raport me institucionet qendrore dhe rajonale. Një shkallë ngritjeje dhe vlerësimi e përdorimi sot gjuha shqipe ka fituar edhe në dokumentet juridike të shtetit të Malit të Zi e Serbi.

Pas rënies së sistemit komunist përmasa e vlerësimit dhe studimit të gjuhës shqipe u zgjerua edhe në hapësirën Evropiane e Amerikane, pa humbur asgjë edhe në hapësirën Lindore të Globit, përkundrazi duke e zgjeruar përmbajtjen modeste të vendit të saj që e kishte më parë. Gjuha shqipe sot ligjërohet si dije për nxënie arsimore, përkthimi për nevoja administrative, sigurie e diplomacie, si dhe për kërkime shkencore në kontekstin kontrastiv e krahasues, në shumë shtete dhe në shumë institucione shkencore, por gjuha shqipe, Shqipëria dhe Kosova, ende nuk e kanë vendin e duhur të saj në faqet e botimeve shkencore dhe enciklopedike, si kusht i domosdoshëm për pamjen e saj të sotme në botën globale, dhe si kusht i domosdoshëm për Shqipërinë dhe Kosovën në diplomacinë, sigurinë, ekonominë dhe perspektiven e përbotshme.

Nëse pamja, përkatësisht vendi i gjuhës shqipe dhe vendi i Shqipërisë dhe Kosovës në botimet enciklopedike kombëtare dhe ndërkombëtare është posaçërisht i zbehtë dhe posaçërisht i varfër e shqetësues, ky sigurisht nuk është vetëm faji i institucioneve dhe editorëve të këtyre botimeve, ky është faji i institucioneve tona shkencore, të cilat ende nuk kanë botuar vëllime enciklopedike në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të huaja, që botuesve nëpër botë tu ofrojnë informacione të sakta dhe të plota.

A nuk është kjo një prej arsyeve pse gjuha shqipe të mbrohet edhe me ligj! A nuk është kjo edhe një prej arsyeve pse obligimet ndaj gjuhës shqipe, njohjes, dokumentimit dhe obligimeve që kemi ndaj saj t’i bëjmë të ligjshme dhe të obligueshme për institucionet tona kërkimore dhe shkencore.

Gjuha shqipe dhe korpusi i fjalësit të saj, ashtu si edhe atdheu ynë, kufijtë e tij, qytetarët dhe institucionet, janë vlerat më domethënëse që historikisht ka trashëguar populli shqiptar. Prandaj përdorimi i saj, sa më pak i cenueshëm nga gjuhët dhe fjalët e huaja, është detyrë jona dhe obligim për ta bartur atë te trashëgimtarët tanë.

Në Republikën e Kosovës dy dekadat e fundit janë miratuar nga institucionet ndërkombëtare dhe shtetërore shumë ligje dhe rregullore që të bëjnë të mendosh sikur i kemi kryer të gjitha punët dhe sikur të mos ishim shteti që ka më së paku ligje në rajon dhe Evropë. Në Kosovë mund të gjesh rregullore për mbrojtjen e kafshëve nga rrahja e barinjve (Komuna e Prizrenit) dhe Ligj për bletari (shih, Kuvendi i Kosovës, Ligji Nr. 02/L-111), por gjuhëtarët e Kosovës prej shumë kohësh kapin kokën me të dy duart, duke dialoguar e duke monologuar në televizionet dhe mediat e Kosovës në lidhje me propozimin e ligjit për mbrojtjen e shqipes standarde:

Çka do të shkruajmë në atë ligj?

Si do të duket ai ligj?

Kush do të dënohet me atë ligj?

Si do të flasim pas miratimit të atij ligji apo do të kthehemi në një popull memec!

Si do të flasim në institucione, në kafene, në rrugë e sidomos në shtëpi?

A do të guxojmë të ligjërojmë ne gjuhëtarët në universitete e në shkolla me shqipen standarde apo me gjuhën e nanës!

A do të arrestohemi në rrugë nga policia tek flasim me kolegët në dialekt, në variant, në të vërtet në slleng!

A do të na përgjojnë spiunët e gjuhës pranë dritares tek u themi nënave tona nanë e jo nënë!

Kuku nanë, kuku nanë, kuku nanë!

A nuk është kjo arsyeja pse gjuha shqipe si dhe atdheu e kufijtë e tij, duhet mbrojtur me ligj!

Me gjuhën standarde, në të vërtetë në shqipen standarde, populli shqiptar kudo dhe kurdo sot përshkruan të drejtat dhe obligimet e tij qytetare, kushtetuese dhe ligjore ndaj pasurisë materiale që e rrethon dhe ndaj pasurisë shpirtërore me të cilën mbahet përballë të tjerëve. Me gjuhën standarde shqiptarët përshkruajnë ligjet dhe Komentarin e tyre, dokumentet e marrëveshjeve ekonomike, dokumentet e marrëveshjeve diplomatike dhe të sigurisë kombëtare e globale, vademekumët mjekësorë etj.

A nuk do të kërkonte ligji për gjuhën edhe zbatimin e tyre me terminologji shqipe e nocione të kuptueshme së pari për institucionet shtetërore dhe popullatën që është e obligueshme ta zbatojë marrëveshjen, në vend se të nënshkruajnë marrëveshje të kësaj natyre fillimisht në gjuhën angleze në Bruksel, në mënyrë që pas përkthimit të saj në Prishtinë, të dalë një mesazh i tjetërsuar dhe i dëmshëm për institucionet tona shtetërore.

A nuk do të kërkohej pastaj që institucionet tona të pajisen me Fjalorë bashkëkohorë terminologjikë të fushave përkatëse dhe administrata jonë të arsimohej në mënyrë komplementare me dijet bashkëkohore në fushë të kulturës gjuhësore, dhe në raport me kolegët e tyre evropianë në fushë të dijes bashkëkohore në fushat përkatëse.

A nuk do të kërkohej prej institucioneve arsimore që të përgatisnin programe profesionale për kulturën e gjuhës standarde dhe nivelin profesional të ligjërimit dhe përdorimit me shkrim të stilit administrativ, juridik, tekniko-shkencor, mjekësor, politik e diplomatik, prej të cilës do të krijohej edhe një dokumentacion i qartë dhe kredibil i pasurisë sonë private dhe publike.

A nuk janë këto vetëm disa prej arsyeve pse përdorimi i standardit në institucionet shtetërore dhe kombëtare duhet mbrojtur me ligj!

Gjuha shqipe është përbërësi më i rëndësishëm i trashëgimisë sonë kombëtare, e trashëgimia jonë është e mbrojtur me ligj. Në Kosovë gjenden shumë institucione kryesisht religjioze dhe shumë objekte të trashëgimisë së antikitetit ilir, objekte të trashëgimisë bizantine, të trashëgimisë orientale e oksidentale, mesjetare e të kohës së re, të cilat janë të mbrojtura me ligje vendore dhe madje ndërkombëtare. Për shkak se ato institucione religjioze apo kulturore nuk i kemi identifikuar, përkatësisht emërtuar me gjuhën a terminologjinë e duhur, shumë prej tyre në dokumentet e administratës sonë dhe në dokumentet e diplomacisë, përkatësisht trashëgimisë ndërkombëtare kanë marrë konotacione të ndryshme dhe madje kanë përfituar statuse të ndryshme, sikur ato të mos ishin objekte të trashëgimisë sonë, por e trashëgimisë së fqinjëve, përkatësisht popujve të tjerë, sado shqiptarët shumë herë ato i konsiderojnë objekte të kultit të tyre pagan dhe objekte të një periudhe të largët të trashëgimisë evropiane të tyre. Një gjuhë historike sikur është gjuha shqipe dhe një gjuhë standarde e përdorur drejt me termat e nocionet shkencore që i zotëron sikur është gjuha shqipe, e përdorur drejt dhe saktë në komunikimin ndërkombëtar nuk do t’i linte këto objekte jashtë sistemit tonë, përkatësisht jashtë thesarit tonë kulturor me përmasa sa kombëtare aq edhe ballkanike, evropiane e globale.

Evropa sot në një mënyrë përfaqëson një entitet transnacional dhe mbinacional, përcjellur nga shumësi të rëndësishme vlerash, të projektuara nga etërit e kësaj ideje, filozofët, shkrimtarët e intelektualët anglezë, gjermanë, francezë, italianë, spanjollë etj. Ndërsa psikologu, semiotisti dhe indoevropianisti rus V.V. Ivanov këtij parimi të njohur i jepte përmasa universale: “Çdo gjuhë është një gjedhe e universit, një sistem semiotik i të kuptuarit të botës, dhe nëse kemi 4000 mënyra të ndryshme për të përshkruar botën, kjo na bënë më të pasur. Duhet të përkujdesemi për ruajtjen e gjuhëve ashtu siç përkujdesemi për ekologjinë. (V. V. Ivanov, Recontructing the Past, 1992, f. 4, sipas Eko, 2008, f. 328)

A nuk është kjo arsyeja e domosdoshme pse gjuha standarde e komunikimit tonë me shkrim dhe me gojë në institucionet tona shtetërore, arsimore dhe publike duhet të mbrohet me ligj!

Zhvillimet e fundit në fushë të teknologjisë kanë bërë që të zhvillohen më shumë dhe më shpejtë disa fusha të gjuhësisë. Lëvizjet globale, emigrimi dhe turizmi, bashkëpunimi tregtar dhe kulturor ka bërë që në plan të parë të dalë zhvillimi i leksikografisë dy e më shumë gjuhësore dhe mësimdhënia e gjuhëve të mëdha, sikur është gjuha angleze, gjermane, italiane dhe franceze e spanjolle. Shqipja hyn ndër ato gjuhë që dekadat e fundit ka bërë shumë dhe ka pasur një komunikim e zhvillim të dendur në këto dy fusha, por krahas zhvillimit të teksteve e doracakëve për mësimdhënien e gjuhëve të huaja nga shqiptarët, dhe krahas zhvillimit të doracakëve dygjuhësorë e shumëgjuhësorë të shqipes me gjuhët tjera dhe anasjelltas, koha është të zhvillojmë dhe standardizojmë përgatitjen dhe botimin e doracakëve për mësimin e shqipes standarde për brezin e ri të emigrantëve shqiptarë dhe përgatitjen dhe botimin e fjalorëve terminologjikë të fushave të ndryshme për administratën shtetërore të shteteve shqiptare dhe institucionet arsimore të shkollave shqipe.

Zhvillimet e reja në vend dhe në botë diktojnë jo vetëm ekonomizim fjalësh, por edhe ekonomizim tekstesh, e kjo do të thotë tekste të shkarkuara sa më shumë nga karakteri akademik i njohjes dhe i të nxënit të gjuhës, të përshtatura për brezin e ri. Me logjikën e fajit të përhershëm ndaj sistemit politik që mbizotëronte në periudhën e Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe(1972), me logjikën e fajësimit të shqipes standarde, si sistem i pamundshëm i të nxënit, ne mund të arrijmë vetëm tek koncepti i Çomskit për ndërtimin e “gjuhëve të panxëna”, gjuhë që nuk mund të kapen nga aftësia gjuhësore, sepse në çdo rast kjo e fundit do të bënte zgjidhje të gabuara (Shih, Çomski, 2007, 150). Brezi i ri duhet të mësojë gjuhën që i duhet dhe jo gjuhën që duhet ta dijë. Kjo do të thotë një drejtshkrim të ekonomizuar për nxënësit, studentët, qytetarët. Siç do të shprehej Martine, “Ligji, sa më pak mundim për një qëllim të caktuar vlen edhe për gjuhën” (Martine, 2020, 149). Drejtshkrimi i sotëm i gjuhës shqipe është botuar vetëm për lektorët dhe specialistët e gjuhës, por jo edhe variante të tjera për nxënësit, mësuesit, specialistët e dijeve jogjuhësore”.

Le t’i referohemi së fundi një përcaktimi të Profesor Shefki Sejdiut, mbi raportet e gjuhës shqipe me zhvillimet globale në fillimet e tij: “zhvillimi i hovshëm i shkencës dhe teknikës e krijimi i marrëdhënieve të reja shoqërore në plan kombëtar e ndërkombëtar, bënë që jeta dhe sjelljet e nje-riut të ndërrojnë kualitativisht. U krijuan një botë e ha¬pur dhe shoqëri të hapura, ku komunikimi midis njerëzve, po¬pujve dhe kulturave u bë i domosdoshëm, andaj edhe gjuha si mjet komunikimi par excellence do të duhej t’i përcillte këto zhvillime shoqërore dhe, konform di¬na¬mi¬kës së tyre, të gjente forma shprehëse për ta pasqyruar në më¬nyrë sa më të përshtatshme e racionale këtë realitet. Kjo shpre¬hje e këtij realiteti ka mundur të bëhet efikase vetëm pë¬r¬mes proceseve normizuese e standardizuese të sis¬te¬me¬ve, të nënsistemeve e të strukturave gjuhësore mbi baza të pë¬rvojës dhe kërkesave të njeriut. Këto baza, mbi të cilat nje¬riu e mbështet përvojën e vet janë natyra, ku¬l¬tu¬ra dhe civilizimi, entitete te të cilat vërehen raporte re¬lacionale, që, shikuar nga aspekti kognitivo-kontekstual dhe semantiko-referencial, do të përkonin me natyroren, ku¬lturoren dhe civilizuesen, kurse nga aspekti sistemor-komunikativ do të përkonin me gjuhën /në kuptimin so¬sy¬rian/, me gjuhën letrare dhe gjuhën standa¬r¬de, sisteme që shprehin shkallë të ndryshme normativite¬ti. (Sejdiu, 2002, 107-108). Profesor Sejdiu, me këto parime në të vërtetë u përgjigjej koncepteve të psikologut zviceren Zhan Piazhe, për të cilin “gjuha është një institucion kolektiv” (Piazhe, 1979, 278)

Kryeredaktori i revistës franceze Esprit (Fryma), dhe personalitet me ndikim në lëvizjen panevropiane, Zhan Mari Domanek në prag të përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe rënies së sistemit komunist, pati caktuar dhjetë parime me të cilat duhej ndikuar kultura franceze në kulturën evropiane, prej të cilave pesë të parat i takonin gjuhës dhe mësimdhënies. A nuk janë konceptet e tij një model i mirë edhe për ndërtimin e koncepteve dhe parimeve se si të mbrojmë gjuhën shqipe brenda rrethanave të reja të krijuara në këtë periudhë pasglobaliste. (Domanek, 1990, 145-146)

Bartës të këtyre dy projekteve do të mund të ishin Instituti i Librit Shkollor, një institucion i formatit të madh kombëtar, rëndësia e të cilit sot është më e madhe se rëndësia e secilit prej Universiteteve Publike që kemi hapur nga Gjirokastra deri në Mitrovicë, prandaj cilido prej tyre po të shndërrohej në Institutin e Librit Shkollor do të kishte funksionin kombëtar më të rëndësishëm se Universiteti i qenë aty. Po kështu mund të thuhet edhe për Qendrën e Enciklopedisë a Leksikografisë Kombëtare, e cila për nga rëndësia mund do të tejkalonte interesat dhe vlerat kombëtare të dy akademive dhe instituteve albanologjike që kemi në Tiranë e në Prishtinë, Shkodër, Shkup etj.

Këtu, në Qendrën e Enciklopedisë a Leksikografisë Kombëtare, do ta kishte vendin edhe Thesari i trashëgimisë gjuhësore, materiale e shpirtërore të popullit shqiptar dhe Komisioni i Mbrojtjes së Shqipes Standarde me ligj.

Dhe, a nuk është kjo një prej arsyeve që ligji për gjuhën të miratohet e të funksionalizohet në të mirë të trashëgimisë së popullit shqiptar e në të mirë të vetë gjuhës si thesar yni i vetëm.

Narracioni i justifikimit të sulmit terrorist të Serbisë në veriun e Kosovës

by

Prof. Sylë Ukshini/

Është e vërtetë se Beogradi dhe Moska që nga paslufta mbrojnë qëndrimin se Kosova që nga nxjerrja jashtë e Serbisë në qershor të vitit 1999 është shkatërruar dhe se aty mbretëron korrupsioni, grupet islamiste dhe se Kosova ka krijuar kushte të papërballueshme jetese për serbët në Kosovë dhe se tash po ushtronin “sulme të përhapura dhe sistematike ndaj civilëve serbë”.

Pjesë e këtij narracioni është edhe justifikimi i përfshirjes së Beogradit në agresionin serioz terrorist në veriun e Kosovës në shtatorin e vjetëm. Tash ky agresivitet shpërfaqet me viktimizimin tradicional të serbëve lokal, një skenar i ngjashëm në Donbasvë, për ta vënë në pyetje ekzistimin e Kosovës shtet duke aluduar te përdorimi i forcës për ta riintegruar territorin.

Ky përshkallëzim i retorikës armiqësore dhe agresive serbe dhe ruse rrjedh nga referenca e përsëritur se Kosova është gjoja territor i “okupuar”. Andaj nuk është e rastësishme referenca e Vuçiqit për rikthimin me forcë të Nagorni Karabahut nga Azerbejxhani, i cili kishte qenë nën kontrollin e armenëve që nga shpërbërja e Bashkimit Sovjetik e deri më 2003. Ky diskurs nuk është i rastësishëm, por kopje e platformës politike të “botës ruse”.

Këtë sfidim serbo-rus të Kosovës si shtet e shohim edhe në artikullin e para 4 viteve, në qershor të vitit 2020, i publikuar në disa gjuhë të huaja, ku kërkohet po ashtu që Gjykata Speciale të marrë vendime sa më shpejt ndaj “kriminelëve” të UÇK’së. Shpeshherë, pas pavarësisë, armikun e jashtëm e kemi zëvendësuar me hapjen e një fronti të ri politik, ai i luftës së brendshme. Ndoshta më lehtë po duket, lufta kundër armikut të jashtëm sesa krijimi i një shteti dhe shoqërie moderne. Kemi një zell të madh për ta luftuar “armikun e brendshëm”.