KOSTA NAKE/
16 vite më parë, atëherë kur dukej se romani shqiptar kishte rënë në nivele mediokre dhe po e përgjumte lexuesin, Ben Blushi la për një çast politikën dhe na befasoi duke na bërë të shohim se letërsia shqiptare kishte pena të tjera përveç atyre që njihnim. Romani i tij “Të jetosh në ishull” u bë menjëherë objekt diskutimesh që do të rihapen herë-herë, por asnjëherë nuk do t’u vihet kapak. Ndoshta edhe media bëri punën e vet, por meritën e parë e ka vetë vepra. Ajo është njё traktat historiko-filozofik i vendosur në një kornizë artistike të gdhendur bukur. Ashtu si Kadareja, edhe Blushi kthen vështrimin te antikiteti grek dhe heronjtë e tij, madje këtë e përçon edhe në lojërat e fëmijëve si një mënyrë tërheqëse për t’i sjellë në bashkëkohësi.
Shkalla e dytë e vëmendjes historike vjen me Perandorinë e Bizantit si më e madhja dhe më e ndritura e botës sepse “arriti të bashkojë nën një pushtet tre elementë që në rast se pajtohen, prodhojnë qenien perfekte: një shpirt grek, një mendje romake dhe një trup mysliman.” (f.67)
Dinastia Komneni, Voskopoja dhe Ali Pashë Tepelena janë ato copëza nga historia jonë që autori ka guxuar t’i shohë tërësisht ose pjesërisht ndryshe nga trajta e tyre e ngurtësuar; ai mendon se principata e Komnenëve ishte e para mbretëri e pavaruar e shqiptarëve, se Janina ishte kryeqyteti i parë i tyre, se “Arianit Komneni ishte prijësi i munguar i shqiptarëve.” (f.59)
Vënia në peshore e Gjergj Arianitit dhe Gjergj Kastriotit shkakton një mëdyshje që na befason dhe na trondit. Ne krenohemi me Skënderbeun si mbrojtës të Krishtërimit, kurse autori mendon se ai nuk e luftoi Islamin, se “ai luftoi për pushtet, jo për besim,” (f.54) se “duke kaluar ylberin e Zotit, Skënderbeu u bë i pabesueshëm.” (f.57) Ndryshe nga Blushi, historianët tanë kryesisht, dhe studiuesit e huaj pjesërisht, na kanë dhënё një histori të kombit tonë ku Skënderbeu, Ali Pashë Tepelena, Ismail Qemali, Ahmet Zogu, Enver Hoxha u përngjajnë atyre gurëve kilometrikë pa të cilët nuk orientohemi dot se ku jemi dhe ku po shkojmë. Ndoshta do të ndodhë si me autostradat e reja që po ndërtohen dhe po anashkalojnë qytete si Pogradeci, Peqini, Rrogozhina, Kavaja, etj.
Shkatërrimi i Voskopojës, jo nga pushtuesit por prej vetë shqiptarëve, ka qenë një humbje e pakompesueshme. Ajo ishte një vatër e ndritur qytetërimi, por nuk ishte vetëm ajo. Ne pothuajse nuk dimë pse në disa fshatra janë mbajtur gjallë toponime me emrat e kishave kur ato janë rrafshuar dhe në to s’ka asnjë të krishter. Fakti që ne nuk shkojmë dot më shumë se shtatë-tetë breza në thellësi të viteve, mund të ketë lidhje me përpjekjet për të gëlltitur historinë që fshihej nën dhe përtej atyre gërmadhave. Ka qenë një moment i dhunshëm prerjeje për të mbyllur një epokë dhe për të hapur një tjetër, për të mbuluar ca gjurmë dhe për të injektuar një ndjesi të re. Gjithë vepra ngrihet si një antitezë mes dy feve – Krishtërimit dhe Islamit, duke shkuar deri te themelet e njerëzimit, te Isaku dhe Ismaili, për të ardhur me mesazhin se lulëzimi i Voskopojës u dogj nga zjarri mysliman, se priftërinjtë përfunduan si viktima të hoxhës luftënxitës që shpalli devizën: “Voskopoja ka vetëm një fat: të bëhet Medinë. Voskopoja ka vetëm një poezi: Kuranin. Voskopja ka vetëm një prijës: Muhamedin. Voskopoja ka vetëm një fe: Islamin. Myslimanët kanë vetëm një zgjedhje; të luftojnë. Të pafetë kanë vetëm një rrugë: të ikin.” (f.276) Kështu islamizmi u kthye në detyrim në Perandorinë Osmane dhe autori numëron privacionet e atyre që ishin të krishterë dhe nuk pranuan të konvertoheshin. (f.103-104) Kjo qasje nuk e frenon autorin që pjesë të veçanta të romanit t’i bëjë të tingëllojnë si leksion për Islamin dhe bektashizmin, (f.10-15 dhe 45-46) por edhe të theksojë se nuk duhet të vihet shenja e barazimit midis shqiptarëve myslimanë dhe turqve. (f.230) Autori ka hapësirë të mjaftueshme për të ndërtuar edhe dy strehime shtesë, njërin për Sabatai Zevin si përfaqësues të çifutëve që i dhanë botës Testamentin e vjetër “djepin e të gjitha feve të mëdha.” (f.181) Kjo linjë do të ruhet edhe në romanet që do vijnë pas vitesh. Strehimi tjetër është për jevgjit që e kanë origjinën te njëri prej tre djemve të Noes dhe përfaqësohen nga Bilali i cili, jo vetëm hyn në jetën e fshatit, por edhe bën krushqi me vendasit.
Ali Pashë Tepelena ka qenë njohur si figurë kontradiktore. Autori e rimerr për ta analizuar si aktor në dramën e madhe të përplasjes mes krishtërimit dhe myslimanizmit në Shqipëri. Edhe pse i përmbajtur në kritika, në gojën e karaktereve të veta Blushi vë vlerësimin “kusar” dhe na kujton nënshtrimin e dhunshëm që pashai i Janinës u bëri bashkëkombasve suljotë.
Kjo panoramë historike e zbulon Blushin si një studiues të vëmendshëm dhe të thellë që të kujton arkeologun që nga fragmente qeramikash përpiqet të rindërtojë enën e plotë, që nga themelet e rrënojave të ringrejë kështjellat. Aty ku mungojnë gjurmët, i vjen në ndihmë përvoja e analistit në politikë.
Fjala “ishull” përdoret në kuptimin e drejtpërdrejtë kur është fjala për Kretën që simbolizon kështjellën përcaktuese të tërheqjes së krishtërimit, por ai rimerret disa herë në kuptimin metaforik. Autori e bën vetë shtjellimin e titullit: “Ishullarët … kanë vetëm një qëllim: sesi ta shpëtojnë ishullin e tyre nga stuhitë dhe pushtuesit… Lufta është arma e fundit që përdorin pasi u kanë ofruar të huajve paqen, qetësinë, strehimin dhe mënyrën e tyre të jetesës… Kur i huaji ka mësuar notin, peshkimin, ndërtimin e varkave, gatimin e peshkut,… ai pa e kuptuar është bërë një ishullar.” (f.228) Këta ishullarë kanë dhe një hero që bëhet fli, çobanin Marin Kurila.
Është befasuese se si një gazetar e koncepton si arkitekt ngrehinën e një vepre duke sjellë skena të detajuara të jetës së fshatit shqiptar që kanë vlerë të shtuar didaktike. Ndoshta zgjedhja e figurës së Arianit Komnenit e trajtuar me aq dashuri, ka qenë gjetja më e goditur artistike për ta realizuar këtë gjë. Fati i Komnenëve, i parë me përimtim në jetën familjare dhe në raportet me të tjerët, shpalos para lexuesit një etnolog që di të vendosë drejtpeshim midis gjëmimeve të historisë dhe përditshmërisë së jetës familjare.
Me vendosjen e skenës së fundit të ngjarjeve në Kretë dhe flakjen e arkës prej Sarës, asaj arke ku duhej të merrte eshtrat e të atit për t’i sjellë në vendlindje, duket sikur autori dëshiron ta kthejë në ide të krejt veprës thënien e njohur “Pa fe s’ka atdhe.”
Vepra është ndërtuar mbi paradigmën “sikur të kishte ndodhur kjo e ajo, sikur të ishte vepruar kështu e ashtu, atëherë…; e megjithatë ato kanë ndodhur dhe nuk mund të korigjohen më.” “sikur Muhamedi të ishte shqiptar…(f.9) “Po të mos kishte krishtërim…” (f.51) “Në qoftë se Skënderbeu do t’u ishte bindur turqve…” (f.54) “Sikur Skënderbeu të ishte martuar me një nga vajzat e tjera të Arianitit…” (f.85) Ndoshta Eqrem bej Vlora kish të drejtë kur konkludonte se “… pa kthimin në islamizëm… populli shqiptar do të kish qenë në rrezik, që si pakicë e krishterë të greqizohej apo të sllavizohej nga kisha ortodokse.” (Kujtime, Tiranë 2003, f.565)
Jashtë kësaj panorame artistike romani ka në nivel të lartë artistik dhe autori e fillon me këmbë të mbarë përdorimin e enumeracionit, në mes të romanit ka varg dritëzash prej 138 emrash që mund të jetë më i gjati në letërsinë shqiptare. Ndonjëri transformohet në shkallëzim të llojit: “Arka ishte e vogël për dy burra, fshati ishte i vogël për Komnenët, Shqipëria ishte e vogël për shumë fe she bota ishte e vogël për kaq shumë luftra.” (f.93) Romani ka brenda shumë poezi të shtrira në rreshta, si “hëna iu duk si një sy deleje I mbyllur,” (f.16) “mbi qytet hëna e re shtrihej si një kumbull mbi një kadife blu,” (f.31) “tymi ngrihej lart dhe pas pak e mbuloi hënën si një perçe gri,” (f.33) “një diell i verdhë i ecte nëpër flokë si një karficë lulesh,” (f.287), “thinjat i dukeshin si një kurorë lulesh mbi zgavrën e një peme të vjetër,” (f.346) “dhëmbët i ndriçuan fytyrën si një filxhan i qëndisur,” (f.351) “yjet dukeshin sikur kishin zbritur në oborr dhe ishin shtrirë për t’u freskuar mbi plloça,” (f.353) “fillova të qaj sepse m’u duke vetja një plaçkë e lagur që e kanë varur në mes të fshatit për t’u treguar kalimtarëve se vetmia është një sëmundje që nuk shërohet në diell,” (f.365) “mblodhi si në një shportë udhëtimi copat e kujtesës së saj.” (f.399)
Romancieri të befason me metaforat origjinale, me antitezat mbresëlënëse që kulmojnë me ngritjen e xhamisë përballë kishës dhe me rrugën që i ndan në mes. Duke u fokusuar te përplasja mes dy feve dhe informacioni historik i shoqëruar me data dhe vite, kishte rrezik që materiali i grumbulluar të eklipsohej nga stili politiko-shoqëror, por autori ka ditur ta kapërcejë këtë rrezik real duke futur në vepër mjaft personazhe të krijuar prej tij krahas figurave të njohura historike, madje të krijojë edhe linja të gjata subjekti për ta, të ndalet për të këqyrur portretet e tyre siç ndodh me Marin Kurilën (f.214), Aishen (f.256) Xhuvrijen (f.260), etj.
Katrori magjik në vepër që përbën një ngrehinë kabaleske brenda veprës, ndoshta nuk do të ishte kristalizuar aq bukur pa ndikimin e veprës së Dan Braunit “Engjëj e djaj” apo pa këqyrjen e katrorit magjik në një nga hyrjet e katedrales Sagrada Familia në Barcelonë. Ajo ka vlerë të dyfishtë kur në fund zbulohet se nuk është një mister, por krijesë e mençur e dy njerëzve të ditur.
Qёndrimi pёrballё veprёs ёshtё si një ndalesë e papritur në rrugë për të parë tylin e një perdeje që lëkundet te dritarja në katin e dytë të një banese, një soditje e një korpusi ornamental që një ditë të bukur u shfaq befasisht para syve tanë.
16 vite më pas, kur romani “Të jetosh në ishull” është pasuar nga disa të tjerë, nuk mund të mos kthesh kokën pas e të shohësh që nuk paska qenë një korpus, por fillimi i krijimit të një principate letrare që dallohet prej të tjerave nga besnikëria ndaj zhanrit historiko-politik dhe nga këmbëngulja për të kaluar në filtrin e vet gjithçka që ka qenë përcaktuese për fatet e Shqipërisë dhe të botës, por në udhëkryeqet e historisë është zgjedhur alternativa e gabuar. Ka lexues që mendojnë se ajo që u bë, nuk zhbëhet, por kjo nuk e pengon një shkrimtar apo artist që ta vazhdojë luftën me mjete të tjera, për të zgjuar mendjet e fjetura, për të vënë në lëvizje mekanizmat e ndryshkura e të braktisura që ndodhen përtej trotuareve ku lëvizim përditë.
(Romani “Të jetosh në ishull” i Ben Blushit, UET Press 2008)
Durrës, 12 mars 2024
