Archives for April 2024

Glauk Konjufca: Ali Lajçi një nga fanarët ndriçues të lëvizjes për çlirim, liri e pavarësi

April 30, 2024 by s p

Kryetari i Kuvendit të Republikës së Kosovës, Glauk Konjufca, mori pjesë dhe mbajti fjalë në Akademinë përkujtimore të mbajtur sot në Prishtinë në nderim të figurës dhe veprimtarisë së ish-deputetit, veprimtarit të çështjes kombëtare, Ali Lajçi.

Në fjalën e tij në këtë Akademi kryetari Konjufca përmendi kontributin e çmuar dhe shumëdimensional të ish-deputetit Lajçi, duke shtuar se ai do të kujtohet nga të gjithë për dashurinë e madhe dhe të pakusht ndaj popullit të vet.

“Vërtet është e vështirë të gjejmë fjalët e duhura me të cilat mund të përshkruajmë e të pasqyrojmë aq sa duhet e si duhet dhe aq sa u takon nderimi dhe kujtimi personaliteteve emblematike të historisë së kombit dhe shtetit tonë, i tillë siç ishte veprimtari dhe patrioti ynë i madh, Ali Lajçi. Ai ishte njëri prej organizatorëve të demonstratave të rëndësishme të vitit 1981, dy herë i burgosur nga Serbia okupatore, deputet, përfaqësues i popullit në Kuvendin e Republikës sonë, kryetar i parë i Komunës së Pejës, por mbi të gjitha një veprimtar i një patriot i pashoq“, tha kryetari Konjufca.

I pari i Kuvendit tha se Ali Ljaçi ishte dhe do të mbetet një nga fanarët ndriçues të lëvizjes së popullit të Kosovës për çlirim, liri e pavarësi, jo vetëm për vendlindjen e tij Rugovën, por edhe për gjithë qytetin e Pejës dhe mbarë Kosovën e për të gjithë kombin tonë shqiptar.

Duke e vlerësuar kolosale punën e ish-deputetit Lajçi, kryetari i Kuvendit tha se ai do të mbetet frymëzim dhe model që simbolizon virtytet më të ndritshme të popullit shqiptar, vetëflijimin për liri, për popull e për atdhe.

Shëmbëlltyra e Ali Lajçit, tha në vazhdim kryetari Konjufca, është e pasqyruar më së miri në kontributin e tij për organizimin e demonstratave të vitit 1981, që shënuan kthesën më të madhe e përmbajtësore të Kosovës në rrugëtimin e saj shumëvjeçar për pavarësi, e cila u kurorëzua edhe me luftën e Ushtrisë sonë të lavdishme Çlirimtare, që solli edhe lirinë dhe pavarësinë e popullit tonë.

“Babai im, i cili një kohë ndau edhe qelinë e burgut me Ali Lajçin, më tregonte se ai ishte në burg një qëndrestar i madh. Lavdia u takon me të vërtetë njerëzve dhe veprimtarëve të shquar siç ishte Ali Lajçi“, tha në fjalën e tij kryetari Glauk Konjufca.

Pllaja e Inflacionit…

April 30, 2024 by s p

The Atlantic Roge Karma – Përktheu: Rafael Floqi/

Çmimet janë rritur më shpejt se sa pritej për tre muajt e fundit. Çfarë po ndodh?

Vetëm pak muaj më parë, Amerika dukej se e kishte kaprdirë për mirë rritjen e inflacionit pas pandemisë. Më pas, në janar, çmimet u rritën më shpejt se sa pritej. Ndoshta vetëm një goditje. E njëjta gjë ndodhi në shkurt. E çuditshme, por me gjasë jo e madhe. Pastaj raporti i inflacionit të marsit u ndez gjithashtu. Mirëpo – a është koha për panik?

Përgjigja e shkurtër është jo. Sipas masës më të përdorur gjerësisht, inflacioni bazë (metrika që politikëbërësit i kushtojnë vëmendje sepse përjashton çmimet e paqëndrueshme si ushqimi dhe energjia) është ngecur në rreth 4 përqind, dyfishi i objektivit prej 2 përqind të Rezervës Federale.

Por kjo është shumë larg nga kriza e vitit 2022, kur inflacioni bazë arriti kulmin në gati 7 për qind dhe çmimi i pothuajse çdo gjëje po rritej me shpejtësi të rrezikshme. Në vend të kësaj, ne duket se po përballemi me një problem të miljes së fundit: inflacioni është normalizuar kryesisht, por prishja e disa pikëve përfundimtare të përqindjes në një pjesë të vogël të kategorive po rezulton më e vështirë se sa pritej. Ekzistojnë dy pikëpamje kontradiktore se çfarë saktësisht po ndodh, secila me implikime drastike të ndryshme për mënyrën se si Rezerva Federale duhet të përgjigjet. Një kamp shqetësohet se Fed mund të humbasë përsëri kontrollin e inflacionit; tjetri ka frikë se Banka Qendrore do të gjunjëzojë në mënyrë të panevojshme ekonominë e SHBA-së.

Pikëpamja e “inflacionit në zhdukje” është se çmimet e sotme ende në rritje pasqyrojnë një kombinim të veçorive statistikore dhe efekteve të valëzimit të pandemisë që pothuajse me siguri do të zgjidhen vetë. Ky kamp vë në dukje se në thelb i gjithë inflacioni i tepërt aktual rrjedh nga sigurimi i automjeteve dhe strehimi. Historia e sigurimit të automjeteve është e drejtpërdrejtë: çmimet e makinave u rritën në 2021 dhe 2022, dhe kur makinat bëhen më të shtrenjta, po ashtu bëhet edhe sigurimi i tyre. Inflacioni i djeshëm i makinave çon në inflacionin e sigurimeve të makinave sot. Kjo është zhgënjyese për shoferët tani, por mbart një rreshtim argjendi. Duke qenë se inflacioni i makinave ka rënë në mënyrë dramatike gjatë vitit të kaluar, duhet të jetë vetëm çështje kohe para se të stabilizohen edhe çmimet e sigurimeve.

Strehimi, i cili përbënte plot dy të tretat e inflacionit të tepërt në mars, është pak më i ndërlikuar. Ju mund të mendoni se inflacioni i banesave do të llogaritet thjesht duke parë çmimet e shtëpive apo apartamenteve të reja. Por për shumicën e amerikanëve që tashmë kanë shtëpinë e tyre, ajo llogaritet duke përdorur një masë të njohur si “qira ekuivalente e pronarëve”, Statisticienët e qeverisë përpiqen të përcaktojnë se sa para do të paguanin në mënyrë të arsyeshme pronarët e shtëpive për qiranë duke parë se çfarë paguajnë njerëzit në shtëpi të ngjashme. Kjo mënyrë e llogaritjes së çmimeve të banesave ka lloj-lloj të metash. Një çështje është se të dhënat e inflacionit llogariten çdo muaj, por shumica e qiramarrësve kanë qira një ose dyvjeçare, që do të thotë se numrat zyrtarë zakonisht vonojnë tregun real të banesave me një vit ose më shumë. Tregu i banesave është ftohur ndjeshëm gjatë një viti e gjysmë të kaluar, por të dhënat e inflacionit po reflektojnë ende tregun shumë më të nxehtë të fillimit të vitit 2023 ose fundit të 2022. Herët a vonë, edhe ato duhet të bien. “Inflacioni i tepërt që na ka mbetur është në disa zona ezoterike që pasqyrojnë rritjet e çmimeve të kaluara,” tha Ernie Tedeschi, drejtor i ekonomisë në Laboratorin e Buxhetit të Yale. “Unë nuk jam ende shumë i shqetësuar për ringritjen e inflacionit.”

Kampi i “pagave të nxehta” tregon një histori krejt tjetër. Anëtarët e saj vërejnë se edhe pse rritja e çmimeve dukej se po zvogëlohej në fillim të vitit 2024, pagat po rriteshin akoma shumë më shpejt sesa përpara pandemisë. Kur pagat po rriten me shpejtësi, shumë punëdhënës, veçanërisht ata në industritë e shërbimeve intensive të punës, rrisin çmimet për të mbuluar kostot më të larta të pagave. Kjo mund të shfaqet në të dhëna në mënyra të ndryshme – mbase janë sende ushqimore një muaj, ndoshta biletat e fluturimit ose kostot e riparimit të automjeteve një muaj tjetër – por çështja është se për sa kohë që pagat janë të nxehta, çmimet do të jenë gjithashtu.

“Rritja e inflacionit gjatë tre muajve të fundit është më e lartë se çdo gjë që pamë nga viti 1992 deri në vitin 2019”, tha Jason Furman, ish-drejtori i Këshillit të Këshilltarëve Ekonomikë të Barack Obamës. “Është e vështirë të thuhet se kjo është vetëm një rastësi në të dhëna.”

Ithtarët e idesë së “inflacionit në zhdukje” nuk e mohojnë rëndësinë e pagave në rritjen e çmimeve; në vend të kësaj, ata tregojnë masa alternative që tregojnë rritjen e pagave më afër niveleve para pandemisë. Ata gjithashtu theksojnë faktin se fitimet e korporatave janë më të larta sot se sa ishin në vitin 2019, duke nënkuptuar se pagat kanë më shumë hapësirë për t’u rritur pa i rritur domosdoshmërisht çmimet.

Edhe pse kjo mosmarrëveshje mund të tingëllojë teknike, ajo do të jetë një nga vendimet më të rëndësishme që ka marrë Rezerva Federale në dekada. Vitin e kaluar, banka qendrore ngriti normat e interesit në nivelet më të larta që nga viti 2001, ku ato kanë mbetur edhe pse inflacioni ka rënë në mënyrë dramatike. Rritja e normave të interesit i bën paratë më të shtrenjta për bizneset dhe konsumatorët për të marrë hua dhe, për rrjedhojë, për të shpenzuar, gjë që mendohet se redukton inflacionin, por mund të rrisë edhe papunësinë. Kjo e lë Fed-in me një zgjedhje të vështirë për të bërë: A duhet të mbajë normat e larta dhe të rrezikojë të mbytë tregun më të mirë të punës në dekada, apo të fillojë të ulë normat dhe të rrezikojë që inflacioni të rritet sërish?

Nëse besoni se inflacioni është mbi të gjitha produkt i rritjes së fortë të pagave, atëherë ulja e parakohshme e normave të interesit mund të shkaktojë që çmimet të rriten edhe më shumë. Kjo është pamja që Fed duket se ka. “Tani për tani, duke pasur parasysh fuqinë e tregut të punës dhe progresin e deritanishëm mbi inflacionin, është e përshtatshme që politikat kufizuese të lihen kohë të mëtejshme për të punuar”, tha kryetari i FED-it, Jerome Powell, në një sesion pyetjesh dhe përgjigjesh pas publikimit të të dhënave të inflacionit të marsit. Përkthimi: Ekonomia është ende shumë e nxehtë dhe ne nuk do t’i ulim normat e interesit së shpejti.

Michael Powell: Ajo që la klasa e mesme e lartë nuk ka të bëjë me inflacionin

Megjithatë, nëse besoni se milja e fundit e inflacionit është produkt i vonesave statistikore, mbajtja e normave të interesit të larta ka pak kuptim. Në fakt, normat e larta të interesit në mënyrë paradoksale mund ta shtyjnë inflacionin më të lartë se sa do të ishte ndryshe. Shumë pronarë shtëpish, për shembull, i janë përgjigjur normave të larta të interesit duke qëndruar të vendosur për të ruajtur hipotekat e lira që siguruan kur normat ishin më të ulëta (pse të hiqni dorë nga një normë hipotekore prej 3 për qind për një normë 7 për qind?). Ky “efekt i bllokimit” ka kufizuar furnizimin e shtëpive të disponueshme, gjë që rrit çmimet.

Tarifat e larta gjithashtu mund të jenë pjesërisht përgjegjëse për kostot e sigurimit të automjeteve. Kompanitë e sigurimeve shpesh investojnë pagesat e primeve të klientëve të tyre në aktive të sigurta, të tilla si obligacionet qeveritare. Kur normat e interesit u rritën, megjithatë, vlera e obligacioneve të qeverisë ra në mënyrë dramatike, duke i lënë siguruesit me humbje të mëdha në bilancet e tyre. Siç raporton Talmon Joseph Smith i New York Times, një arsye pse kompanitë e sigurimit të automjeteve kanë rritur primet e tyre është të ndihmojnë në mbulimin e këtyre humbjeve. Me fjalë të tjera, në dy kategoritë ku inflacioni ka qenë më i qëndrueshëm, normat e interesit mund të mbështesin çmimet ekzaktësisht të larta që supozohet se do të ulin.

Qasja “prit dhe shiko” e Fed vjen me rreziqe të tjera gjithashtu. Tashmë, normat e larta kanë rritur kostot e blerjeve të mëdha të jetës, e kanë bërë akoma më shumë një treg jofunksional të banesave dhe kanë shkaktuar një krizë bankare. Ata nuk kanë bërë ende një goditje në tregun e punës në lulëzim të Amerikës. Por sa më gjatë që normat të qëndrojnë të larta, aq më e madhe është mundësia që ekonomia të fillojë të shtrëngohet nën presion. Kuptohet, Powell ka deklaruar se nëse papunësia fillon të rritet, Fed do të ishte e gatshme të ulë normat. Por kostot më të ulëta të huamarrjes nuk do të përkthehen në shpenzime më të larta brenda natës. Mund të duhen muaj, madje vite që ato të kenë efektin e tyre të plotë. Shumë njerëz mund të humbasin punën e tyre ndërkohë.

Duke pasur parasysh se ku dukej se po shkonte inflacioni në fillim të këtij viti, fakti që Rezerva Federale e gjen veten fare në këtë pozicion është zhgënjyese. Por duke pasur parasysh se ku ishin çmimet 18 muaj më parë, është një mrekulli. Në atë kohë, Fed besonte se do të detyrohej të zgjidhte midis një krize inflacioni të stilit të viteve 1970 ose një recesioni të dhimbshëm; sot ajo është duke vendosur midis inflacionit pak më të lartë se ai tipik ose një ekonomie disi më pak yjore. Kjo nuk e bën më të lehtë vendimin e bankës qendrore, por ndoshta duhet të na bëjë ne të tjerët pak më pak të stresuar për këtë.

“WATERLOO E POETËVE”

April 30, 2024 by s p

Kastriot Fetahu/

Ese

“Waterloo” e Napoleonit mbaroi brenda një dite, “Waterloo” e ABBA zgjat vetëm disa minuta, ndërsa “Waterloo” e poetëve nuk ka limit…

Mozaiku i tyre, si një monedhë ku ana e pasme e së cilës me dritëhijet e saj i ngjan një teatri pa sallë dhe pa skenë, aktorët janë ata… poetët.

Imagjinata “brutale” vizaton konturet e teatrit të panjohur me penela të errët, si fundi i një grope oqeanike që nuk shikohet kurrë, për të sjellë tek ju të vërtetën e fshehtë të atij metropoli shkronjash dhe ndjesish të dyzuara midis fletësh dhe mendjesh pasionante, që nuk maturohen kurrë.

A është letërsia një fushëbetejë ku trofetë presin të ndahen në fund të saj me emra poetësh të mëdhenj të gjithëpranuar nga “mexhelisi fejsbukian” si të vërtetat e “Darkës së fundit?”

Vërej gjithmonë njerëz që nxitojnë, njerëz të ngrysur që nuk qeshin, se janë zhytur në drithërimat e ndarjes së çmimit, si Alkinou e mëtonjësit e tjerë në Itakën e pritjes së paduruar të vendimit të martesës së Penelopës.

Shikoj njerëz që mblidhen në celula sektesh poetikë dhe përcaktojnë objektin e sulmit të rradhës.

Po ashtu edhe gazeta elektronike e portale që botojnë të njëjtët emra, duke hyrë në një garë të padeklaruar për ndarjen e trofeve.

Më duket sikur po krijojnë një çmim të tipit “Vasili Zaicev” i filmit *Armiku tek porta” dhe në vend të pushkës do t’i “varin lapsin” në muzeun kombëtar!

Nuk mungojnë as individë të vetshpallur shkrimtarë të afirmuar, fshehur nëpër cepa të globit që “vendosin gishtin” mbi emra butaforikë me kontekstin e çmimit të fituar tashmë…

Dikush, “fitues portalesh dhe i afirmuar nga ndonjë shkrimtar cepaglobsh,” arriti deri atje sa të vjedhë komplet statusin e një autori e, ta postoj nën firmën e vet…

Në një rast tjetër është një shkruese fjalish shkollareske të mënyrës dëftore që i zgjat vertikalisht e, i shet për poezi dhe më pas “korrupton me byreqe” një administrator grupi, duke “blerë famë poeteje” në Askund!

A duhet të jetë skrupuloziteti aksesor bazik tek njerëzit që mendojnë se i përkasin dimensionit të POETIT?

Djalli nuk bëhet dot poet dhe as nuk ngjyroset me të kaltër!

Nga ana tjetër shikoj njerëz, njerëz që më “dhunojnë” me postimet e shumta në rrjetet sociale gjatë një dite dhe nuk e di pse më sjellin në mendje ca gra të veshura me temina xixëlluese që kërcenin në sallone oborri faraonësh të Egjyptit të lashtë…

Më shfaqet ndonjëherë sikur rrjeti social poetik i ngjan një pylli ku ujqërit vetëplagosen ose plagosin njeri tjetrin dhe vdesin të vetmuar si ata lebrozët, që janë të dënuar ta shtyjnë jetën në xhungël pa njerëz.

Përtej asaj që duket, dëgjoj zëra që përcaktojnë autorësinë e veprave të disa poetëve si “dhuratë” nga të tjerë më të zotë. Vështroj edhe gjahtarë të të dy gjinive që ndjekin këmba këmbës të tjerët për të zbuluar mbështetësit e tyre.

Joseph Fouche, ministri i famshëm i policisë të perandorit Napoleon Bonaparti, do t’i kishte zili…

Në një tubim në Askund ishin shpërndarë copa letre si indulgjencat e kishës katolike në mesjetë, që të dhuronin jo faljen, po “fronin” e poetit dhe njerëz, njerëz të lumtur i tundnin në ajër ato si bishta balonash tabake të fëmijëve.

Ata as nuk ngriheshin dot në nivelin e personazheve të Khaled Hosseini.

Se di pse gjithmonë ashtu si “Godoja” edhe Martin Luther nuk shfaqet në horizont…

Ndërkohë njerëz, që u ngjasojnë zombieve, vizitojnë faqet respektive, pasi pjesën tjetër e konsiderojnë “underground” që nuk ju rrezikojnë çmimin, por edhe këta me strategji të pa deklaruara mbajnë ndezur “luftën e yjeve” (jo atë të Ronald Reagan) mes tyre. Ky lloj sekti aparteidist duket sikur më ilustron atë frazën e famshme të filmit “Dy njerëz të një qyteti,” në fillim të tij ku emetohej në faqen e bardhë prej tekstili të ekranit -Në Francë ka dy gijotina, një që rri në qendër dhe një që udhëton në periferi.-…

Guximi im për të shkuar në tregjet ambulantë është i paguximshëm. Fletë, fletë librash, fletë të mëdha antologjish me emra njerëzish të pafajshëm në krye të titujve poetikë, janë në garë se cila prej tyre mban më shumë fara, gështenja të pjekura apo shpikje të tjera agrokulturash në pritje për të përfunduar në sy të zmadhuar njerëzish nga dëshira për të stomakëzuar pjekësirat dhe flakur tutje emra profanësh që jetojnë me ëndrra antologo-olimpike…

A nuk është kjo gjë analoge me blerjen e skllevërve nga skllavopronarët në kohërat e gladiatorëve?

* *. *

Dikush, poete dhe mike vërtet e çmuar më shkruan një ditë nga vendi im për të më bërë me dije se X poezi e Y poeteje nuk është e shkruar nga ajo por nga një mik i saj. Unë besoj se ndodh kështu vërtetë dhe paguajnë madje për të pasur libra me autorësinë e vetë dhe poezi të shkruara nga të tjerë, por rastin konkret e njihja dhe nuk pranova këtë arësyetim.

Pas një çasti habie nga siguria që përcolli lajmin, m’u sintetizua se në fushëbetejën imagjinare të luftës për përcaktimin e poetëve po hynte në veprim edhe “garda pretoriane.”

Hingëllima kuajsh dhe nxitime fallxhoresh për të përcaktuar fate poetësh bëhen bashkë në veshët e mi.

Mikja ime, që dukej si emisare speciale, (më vjen në mendje “i dërguari Xhabir” i Dritëro Agollit), tashmë kishte avancuar në fazën e dytë të sulmit, duke e quajtur poezinë të vjedhur dhe ishte kaq e ngarkuar emocionalisht si të kishte marrë detyrën për ta ekzekutuar poezirrëmbyesen, që të kishte një më pak në rrugën drejt fundit të luftës dhe arritjes së çmimit “Poet i madh.”

Fjalë, thoshte, fjalë të vjedhura dhe unë hallakatesha më keq, sepse poezitë me fjalë shkruhen dhe te “mali i dhjetëmijë fjalëve” të shqipes, (Shekspiri përdorte njëzetmijë në krijimtari), a nuk rrotullohemi të gjithë?

Poezia i ngjan asaj masës së madhe të brumit, nga e cila nënat tona marrin toptha të vegjël dhe na bëjnë petët e byrekëve aq të shijshëm, që vetëm ato dinë ti bëjnë.

Nuk e di pse nuk hapet një garë për byrekbërësen më të mirë(?), mendova në çast…

Poezia nuk shkruhet me numra, por i ngjan një algoritmi fjalësh për subjektin që zgjedhim të trajtojmë, i kumtova pas pak.

Ka vjedhur idenë e një mikes time, më tha, pse ka shkruar poezi për dashurinë…

Dmth për pronësinë për të shkruar për dashurinë liçensojmë njërin, për vdekjen liçensojmë dikë tjetër e poetët e paliçensuar i mbyllim në gijotinë poetike…

Në konceptin tim, poezi ka pa limit në këtë botë, ndërsa temat, idetë, motivet janë të kufizuara dhe të gjithë në atë bojë do të ngjyejmë për të shkruar, a nuk shkroi Homeri për dashurinë(?), fola më shumë me veten se me të.

Vetëtimthi më erdhi në mendje se kohë më parë më kishte pyetur me cilin isha nga grupimet aktuale të poetëve dhe pse nuk botoja libër, sepse ajo kishte botuar… “një dëng” me libra!

Aleanca e grupime poetësh, misioni?

U rrënqetha, se përnjimend pyeta veten -Po poeti i lirë?…

Sa vlen liria ime kështu? Pse jemi në “luftë” dhe e largojmë paqen, si stuhia një varkë me vela të thyera në det të hapur?

Dhe ju “përgjigja” me stilin e George Orwell, se -sa më shumë që njoh “poetët” aq më shumë nuk jam poet!-

-E ke dëgjuar Volterin?- e pyeta në vazhdim…

Po, më foli, ai poeti anglez…

Jo, i thashë, është filozof, shkrimtar, satirist francez, themelues i iluminizmit, kritik i ashpër i kishës romake dhe nga kalorësit më të mëdhenj të lirisë, një prej njerëzve më inteligjentë e më të ditur në botë, ai ka thënë -Origjinaliteti nuk është asgjë veçse imitim i mençur. Shkrimtarët më origjinalë kanë huazuar nga njëri-tjetri!

Ajo ngeli për një çast dhe kruajti kokën instiktivisht duke shtuar -po ajo ka vjedhur një strofë komplet dhe një miku im poet më dërgoi një ditë një poezi të vjedhur nga ajo.-

-Mi nis- i thashë, poezinë e saj dhe origjinalin e vjedhur, por nuk e kuptoj dot pse ti e vendos veten në kompeticion me të?

Po nuk janë e njëjta, më foli, por ngjajnë…

Kuptova, fazat e sulmit përshkallëzoheshin pas çdo pengese faktike që i dilte para…

Se di përse poetin, një target i caktuar syresh, e kuptojnë si një titull që jepet me dekret. Dekretoheshin kontët dhe dukët, markezët apo baronët nga dinastia e Bourbonëve, po kurrë një poet.

Nuk mendoj se mikja ime e njeh Prosper Merimee, por unë nuk e harroj operan “Carmen” e Georges Bizet, libretin e saj e ka shkruar Merimee, sikurse dhe librete të tjerë të operave që kanë bërë histori, konsiderohet pionier i novelës dhe nga koha e tij nuk njoh asnjë dukë apo kont.

Ndërkohë lajmet e ditës lançonin se një grua u vra nga burri i saj dhe se korrupsioni ishte më i madh se një vit më parë nga statistikat e BE-së…

Por ne jemi të zënë me luftën e ndarjes së çmimit “POETËT E MËDHENJ,” ne që jemi sa gjysma e popullsisë së Chicagos aktualisht.

Po sikur të shpërthejë kjo “luftë” edhe në Chicago, mendova…

Dhe në këtë sofizëm drithërues mikja ime vazhdoi -ajo përsërit metaforat e të tjerëve…-

Nuk do e pëlqejnë poezinë e saj nëse ajo nuk prodhon risi metaforike, ju drejtova dhe isha edhe i gëzuar se në Chicago nuk “e njohin” Waterloo, por punojnë me seriozitet në çdo aspekt të jetës…

“Në momentin që filloni të mendoni se fitimi i dikujt tjetër është humbja juaj, ju e kufizoni veten duke menduar për konkurrencën dhe mungesat.”

Grant Cardone, sipërmarrës, investitor dhe autor amerikan.

Pas pak e pyeta -e njeh Salvador Dali?-

Dramaturg francez, u përgjigj, ndërkohë që unë buzëqesha pa dashur ta fyej, duke i treguar se Dali ka një sentencë shumë të bukur

-Burri i parë që krahasoi faqet e një gruaje të re me një trëndafil ishte padyshim një poet; i pari që e përsëriti ishte ndoshta një idiot.

Ndaj poezia e bukur nuk pranon përsëritje i kumtova “poetes” që pretendonte edhe vetë çmim në fund të luftës…

Po “Chri-Chri” e ke dëgjuar?.

Është Shevqet Musaraj…

Këtë herë qesha vërtetë dhe i bëra me dije se Nonda Bulka ka shkruar një pamflet të bukur “Nga Londoni në Paris, Nga Belgradi në Athinë,” duke stigmatizuar ekzibicionizmin në pararendje të luftës së dytë botërore dhe kështu edhe ti me idetë që përcjell për “luftën poetike.”

Ndërkohë më erdhi në mendimin tim armiqësia antagoniste midis Tolstoit dhe Turgenievit, sa Tolstoi e ftoi edhe në duel e përsëri ata e nderonin njëri tjetrin si shkrimtarë.

Asgjë nuk është perfekte, koha konsiderohet juria më e mirë dhe e vetme që “ndan çmimet e poetëve,” përsiata duke mbyllur bisedën dhe diskutuar më pas për “kafen” në Tiranë në gushtin e ardhshëm…

K.F.

Chicago 05/05/2023

Në filmin “Taken 1” në një skenë kur aktori kryesor, Bryan Mills (Liam Neeson), vret një kapo të mafies franceze, ai i thotë “Asgjë personale, është thjesht biznes.”

Intriguese filozofia e Mao Tse Tung… -Turbullo që të kthjellohet.-

Ai ishte filozof dhe jo vetëm një lider komunist autoritar, që mbështetej në teoritë e Confucius dhe Mencius.

Tipologjia e banesës popullore në trevat veri-lindore të Kosovës

April 30, 2024 by s p

Dr. Qazim Namani

Arkeologji – Trashëgimi Kulturore/

Arkitektura e banesave fshatare, zë vend të rëndësishëm në trashëgiminë kulturore të Kosovës. Përmes studimit të saj kuptojmë mënyrën e jetës së popullit, vlerat historike dhe arkitektonike të objektit, si dhe traditën e punimeve të mjeshtërve tanë.

Arkitektura fshatare është larg çdo falsiteti dhe pretendimi të ashtuquajturave “Stile arkitektonike”, larg çdo kopjimi dhe futje formash të gatshme. Ajo thjeshtë është e lindur në kushte të caktuara të cilat i pasqyron me besnikëri, e ndërtuar me materiale rrethanore në përshtatje me kushtet klimatike dhe të terrenit.

Trashëgimia arkitektonike shqiptare përfshin gjini të ndryshme ndërtimesh, ku vend të posaçëm zë arkitektura e ndërtuar nga mjeshtrit shqiptarë, pa emër e të pa shkolluar. Këta mjeshtër krijuan vlera kulmore arkitektonike.

Qendrat tona të banuara fshatare e qytetare u ngritën në troje të rrafshëta, dhe më tepër në troje të pjerrëta kodrinore e malore. Banesat në troje të rrafshëta karakterizohen nga kompozimet e shtrira, shpesh që rrethohen me oborre të gjëra dhe gjelbërim të dendur. Banesat në troje të pjerrëta veçanërisht ato shkëmbore, krijojnë vështirësi të dukshme në mënyrën e shtrirjes së vendbanimit. Ndërtimet sipas pjerrtësisë së truallit, paraqesin dendësi dhe zgjidhje të ndryshme urbanistike në lidhjen rrugë-banesë.

Në fshatrat shqiptare, kur fillonte ndërtimi i objekteve, pas hapjes së themeleve, therej një kurban dhe koka e bagëtisë së prerë me kokë të mbushur me bereqet futej në themel.

Arkitektura popullore e popullit tonë është mjaft e zhvilluar, ajo përfshin si ndërtimet fshatare ashtu edhe ato qytetare. Kosova tanimë është dëshmuar se është një rajon i pasur nga pikëpamja etnografike, që krahas krijimtarisë së ndryshme popullore, ruan edhe një thesar të rëndësishëm të ndërtimeve arkitektonike popullore. Këto vepra përbëjnë një kulturë të rëndësishme historiko-arkitektonike që dëshmojnë një shkallë të lartë të zhvillimit të arkitekturës popullore shqiptare.

Është me rëndësi të ceket se deri më tani nuk është kryer ndonjë studim i përgjithshëm lidhur me kulturën e banimit dhe banesën popullore në tërë territorin e Kosovës.

Në rrethanat e pushtimeve të ndryshme ishte e pamundur që të bëhet studimi i detajuar i banesës shqiptare në truallin e Kosovës. Studiuesit e shteteve që na sunduan me shekuj edhe kur kanë shkruar për trashëgiminë e popullit shqiptar, duke e përfshirë edhe banesën, i kanë mohuar vlerat burimore të trashëgimisë kulturore shqiptare, duke tentuar që përmes publikimeve këto vlera të përvetësohen.

Trashëgimia jonë arkitektonike në fushën e ndërtimeve popullore në fshat dhe në qytet, krahas vlerave madhore dhe tipareve thelbësore të saj, shquhet edhe për lidhjen e ndërtimeve me truallin shkruan Emin Riza një studiues i banesës shqiptare në Shqipëri dhe Kosovë.

Në arkitekturën popullore, përveç faktorëve ekonomiko-shoqërorë, një rol të rëndësishëm në karakterin e saj luajnë edhe kushtet klimatike dhe materialet rrethanore të ndërtimit.

Arkitektura fshatare në disa vise të Kosovës dallon për kah mënyra e kompozimit të tyre me ambientin. Banesa fshatare e Kosovës për kah funksioni arkitektonik na paraqitet me elemente të tipit të hapur dhe tipit të mbyllur. Banesa e tipit të hapur përbëhet me një numër të objekteve tjera përcjellëse që e begatojnë ambientin dhe shfrytëzohen në mënyrë racionale duke e formuar një kompleks urbanistik të banimit dhe duke ju përshtatur terrenit.

Karakteristikat dalluese të banesës fshatare të Kosovës, janë të lidhura ngushtë dhe me vetë fatin e një popullate të okupuar, të përndjekur dhe vrarë për shumë shekuj në pragun e shtëpisë. Nga nevoja për t’u mbrojtur nga armiqtë shekullorë, shqiptarët e Kosovës i ndërtuan banesat e fortifikuara. Ky tip banese pothuaj haset në tërë hapësirën gjeografike të Kosovës dhe më gjerë, por në disa vise me numër dukshëm më të vogël, dhe përmasa vëllimore më të vogla. Kjo ka rrjedhur si pasojë e djegieve të disa fshatrave shqiptare për 4-5 herë që nga pushtimi i Kosovës më 1912 e deri në luftën e vitit 1998/99.

Në trevat veri-lindore të Kosovës, kullat shqiptare u dogjën nga pushtuesit serbë e bullgar në vitet 1878, 1912, 1944, andaj numri i tyre në këto treva pas këtyre luftërave mbeti i vogël.

Deri në luftën e fundit banesat fshatare të Rrafshit të Dukagjinit i kishin mbijetuar pushtimit serb, por tani u dogjën mbi 500 kulla në fshatrat e kësaj zone, dhe vetëm një numër fare i vogël i tyre mbijetoi, kurse në viset tjera ky tip banese fshatare pothuaj ishte shkatërruar ma herët.

Familjet shqiptare pas djegies së shtëpive të tyre, ishin të detyruar që me materiale të rëndomta rrethanore, të rindërtojnë në truallin e tyre banesat me Pallzina (Çatma).

Në përgjithësi banesat shqiptare ishin të mbuluara me rrasa guri, ndërsa në rajonet ku kishte mungesë të rrasave të gurit, banesat mbuloheshin me barishte të fierit apo edhe me kashtë tërshëre dhe kultura tjera bimore.

Duke u bazuar në praninë më të madhe të kullave në Rrafshin e Dukagjinit, arkitekti Zoran B. Petroviq në punimin e tij: Seoska “Kuça” i Ognjista na Kosovu i Metohiji, të botuar në “Gllasnikun” e Muzeut të Kosovës të vitit 1962/63, nuk ishte objektiv në studimet e tij sepse, ndërtimet e shtëpive fshatare në Kosovë i ndanë në dy tipe: “tipi kosovar” dhe “tipi metohik”. Sipas tij tipi kosovar ishte me palëzina (çatma), kurse ai metohik me gurë. Arkitekti serbë, nuk i merr për bazë djegën e vendbanime shqiptare disa herë në Rrafshin e Kosovës, vetëm gjatë shekullit XX.

Banesa me Çatma, është me e vjetër e cila me vone është zëvendësuar me banesën me Pallzina, Dallimi mes tyre është sepse te banesa me çatma shume rralle apo fare pak përdoreshin gozhdët.

Shtëpia me Catma e Kadri Metehisë, fshati Metehi, komuna e Podujevës

Në këto banesa trajtë ishin ne distance me të vogël dhe bërja e mureve behej me çatma me te holla se sa Pallzinat, ku çatmat përforcoheshin në mënyre bistaku duke kaluar nga njëra ane e traut ne anën tjetër, pa përdorur përforcime me gozhda. Një thurje e tille është përdorur deri vone te objektet tjera përcjellës të banesës shqiptare, si dhe për thurjen e avllisë se oborrit.

Banesa me Pallzina edhe pse ne shikim të parë duket objekt i thjeshte, po të analizojmë detajet arkitektonike që i ka përdorur mjeshtri shqiptar, arrijmë në përfundim për zanafillën e traditës popullore në fushën e ndërtimeve dhe arkitekturës në përgjithësi.

Kjo banesë edhe pse ndërtohej kryesisht me materiale rrethanore, kishte një ngrohtësi dhe stil të ndërtimit që e bënin të lakmuar edhe për popujt tjerë.

Ndërtoheshin zakonisht pas djegieve dhe luftërave mbi themelet e objekteve paraprake, ose edhe për qifte të reja në rrethana shumë të rënda ekonomike krijonin vendbanim të ri, për ta zhvilluar dhe zgjeruar familjen e tyre.

Kishte raste kur këto objekte ndërtoheshin mbi themelet e bodrumit të shtëpisë së vjetër. Në këto raste pasi konsolidoheshin themelet paraprake, zgjidheshin trajtë bungu të cilat shtriheshin mbi themele të gurëve. Mbi trajtë ngiteshin trajtë tjerë në mënyrë vertikale, të cilat në lartësinë e katit lidheshin me trajtë tjerë horizontal. Trajtë vertikale më të mira vendoseshin në kënde të mureve, ndërsa distanca në mes tyre sillej prej 1.5 deri në 2 m. Trajtë përforcoheshin në mes veti me përforcime tjera në formë diagonale, që e formonin sistemin e skeletit të objektit prej drurin në formë kapriate.

Pas këtij procesi punohej kulmi, i cili më pas mbulohej me materiale rrethanore. Pas mbulimit të çatisë (kulmit). Trajtë lidheshin mes veti me Pallzina apo çatma në formë horizontale.

Trajtë edhe Pallzinat punoheshin me sëpatë. Pallëzinat punoheshin prej drunjtëve të hollë me deri në 15 cm, që përforcoheshin me gozhda. Trajtë kishin trashësi deri në 30cm dhe përforcoheshin mes veti, me gozhda, kllampa metali e rrallë herë shpoheshin me Turjelë, për ta krijuar lidhjen me kunja të drurit me cilësi të fortë dhe rezistueshme ndaj lagështisë.

Distanca prej Pallzinës e deri të Pallzina tjetër sillej rreth 10 cm. Pallzinat në anën tjetër të trajëve, ngjiteshin në atë formë që e shkonin paralel me hapësirat e lira të anës së kundërt në mënyrë që materiali lidhës që futej në mes Pallzinave të ketë mbështetje në to, dhe të mbaj sa më të qëndrueshëm lidhjen e materialit mbushës në mes tyre. Kryesisht hapësira në mes të Pallzinave mbushej me baltë, të cilësisë më të lartë, e ndonjëherë edhe me tulla të pjekura apo të pa pjekura. Dheu (bota), për ta bërë balten për mbushjen e këtyre hapësirave, zgjidhej të jetë më i miri rreth truallit. Bota e përzgjedhur përzihej me kashtë, zakonisht përdorej kashta e thekrës cila përzihej me dheun dhe formohej masa e qulltë për krijimin e murit. Po ashtu me të njëjtën masë bëhej lyrja e mureve në të dy anët. Pas terjes së mureve, në shumicën e rasteve lyheshin me gëlqere te shuar.

Qëndrueshmëria e kësaj banese varej shume nga pozita e saj që e zinte në terren. Nëse objekti ndërtohej me bodrum, të punuar prej gurëve, dhe mbi bodrum ndërtoheshin dhoma për familjarë, të cilat ishin të mbrojtura nga lagështia, objekti me pallëzina i mbijetonte kohës më shumë se pesëdhjetë vite, ndërsa nëse objekti ishte ngritur mbi themelin që nuk ishte i siguruar nga reshjet atmosferike dhe lagështia, varësisht nga trajtë e përdorura mbi themelin e gurëve i mbijetonte kohës më pak se pesëdhjetë vite.

Pallzinë, është përdorur nga e folmja popullore në brezin veri-lindor të Kosovës.

Kjo banesë i përket tipologjisë së banesës së hapur, e cila shoqërohej me objekte tjera përcjellëse për ekonominë familjare, të cilat ndërtoheshin brenda një oborri të thurur, dhe në pozicione të planifikuara sipas shijes dhe mendjes për ta krijuar një kompleks urban më funksional. Përveç odës së burrave që zakonisht ndërtohej te dyert e hyrjes së oborrit, objektet tjera zinin vendin e tyre, pa e penguar funksionin e njëra tjetrës. nyjat sanitare si dhe plehrat e bagëtive, caktoheshin në një distancë nga objektet e banimit dhe burimet e ujit, kroit apo pusit në oborrin e shtëpisë. Ky planifikim i vendosjes së objekteve në hapësirën e oborrit, banesën e tipit të shpërndara apo hapur e bënte shumë më higjienike se sa kullën si objekt i tipit të mbyllur.

Banesa me Cardak e Hajdar Shaqirit, nw fshatin Bilinicw, komuna e Gjilanit

Banesat fshatare të hapura formojnë një grup të objekteve të veçanta dhe me funksione të ndryshme në një oborr të rrethuar me mur ose avli. Ky kompleks i objekteve ndahet në banesa të banimit dhe objekte tjera ndihmëse. Në banesat e banimit hyjnë shtëpia e zjarrit, shtëpia e miqve-oda, dhe dhomat e fjetjes. Në objektet ndihmëse bëjnë pjesë hambari, koshi i drithit, qilari (çarraniku) vendi ku mbahet bulmeti, ahuri ose pojata e bagëtive, torishta, koteci i shpezëve plemja, dhe objekte tjera të nevojshme që i plotësojnë në tërësi nevojat familjare brenda një kompleksi urban të një vendbanimi.

Oda e burrave, e cila zakonisht shërbente për pritjen e miqve, tubimeve dhe kuvendeve të ndryshme për burra, ndërtohej me shije të veçantë, për të treguar autoritetin familjar. Madhësia e odës sillej nga madhësia e familjes dhe fuqisë ekonomike që e kishte arritur familja. Zakonisht planimetria e odës përbëhej nga një dhomë e madhe apo sallon, e cila shoqërohej me një para hyrje apo dhomë tjetër ndihmëse. Kjo tipologji e banesës që haset po thuaj te çdo familje shqiptare në anën veri-lindore të Kosovës së sotme, asaj qendrore dhe te familjet shqiptare jashtë kufijve të sotëm të Kosovës, si duket ka një traditë të lashtë të ndërtimit me zanafillë të banesës me megaron që nga epoka e bronzit.

Deri me tani nuk kemi ndonjë studim të mirëfilltë arkeologjikë për shtrirjen e kësaj banese në hapësirën gjeografike të Kosovës së sotme, por gjatë përnjohjes së terrenit në vitin 2004, themele me gurë kënd drejta të kësaj banese janë evidentuar në hapësirën e lokalitetit arkeologjikë të periudhës së neolitit në fshatin Runik, komuna e Skenderajt. Duke i pasur parasysh këto fakte dhe përhapjen e odës në territoret e sotme shqiptare, mund të pohojmë se oda e kësaj tipologjie të banesës është pasardhëse e banesës me megaron.

Në rajonet ku kishte rrasa guri të cilësisë së lartë, çatia e shtëpisë dhe objekteve tjera ndihmëse mbuloheshin me rrasa guri. Kjo veçori e mbulimit të pullazeve me rrasa guri, i ka shtyrë udhëpërshkruesit e huaj që të lënë shënime. Kulmet e shtëpive më rrasa, sipas mendimit të shqiptarëve, kanë përparësi sepse nuk i shpon plumbi.

Një studiues tjetër serbë, N. Nikolajeviqi në librin e tij “Severna Stara Serbija”, kur bën dallimin në mes shtëpive serbe dhe shqiptare, shkruan se shtëpitë shqiptare nuk janë të zbukuruara, janë të ndërtuara prej guri dhe të mbuluara po ashtu me rrasa guri, kurse shtëpitë serbe janë të rregulluara dhe të ndërtuara prej druri, qerpiçëve (tullave të pa pjekura) dhe të mbuluara me kashtë. Po ashtu kur shkruan për shtëpitë fshatare në hapësirën në mes të lumit Ibër dhe Lim, thotë që janë të tipit si në Bosnje dhe, në përgjithësi, të ndërtuara prej druri.

Nga përnjohja e terrenit vërehet se shkrimet e Nikolajeviqit dhe të shumë autoreve tjerë serbë janë shkruar të shtyrë nga pushteti, ose nga urrejtja për popullin shqiptar me të vetmin qëllim përvetësimin e kulturës materiale dhe shpirtërore të popullit tonë.

Në terren hasen shumë shtëpi të ndërtuara nga shqiptarët me një stil të lartë të ndërtimit që vërehet stili arkitektonik i ndërtimit, muret e ngritura me gurë në drugdhendje, në mure me tulla të pjekura e të kombinuara dhe gurë, që e përbejnë një planimetri të banesës shumë të avancuar për kohën e ndërtimit. Duke u bazuar në këto argumente të hasura në terren, mendoj se përdorimi i rrasave, për mbulimin e kulmeve të shtëpive, dhe objekteve të kultit bëhej për mbulimin e objekteve me stil të lartë arkitektonik, për këtë arsye bëhej përzgjedhja e llojit të rrasave që gjendeshin sa më afër truallit të ndërtimit në Kosovë dhe kualitetit dhe qëndrueshmërisë së tyre nga kushtet klimatike dhe zjarri.

Nga stilet e ndërtimit të banesës nga popullata shqiptare e Kosovës, duke përfshirë edhe ndërtimet e shtëpive më gurë, kuptojmë se shqiptarët janë bartës të traditës së ndërtimeve me gurë, ndërtues të kështjellave dhe përpunues të mirë të gurit. Ndërtimet e këtij lloji si dhe simbolika gjeometrike e kozmologjike me lloje të ndryshme të simboleve të kultit, të bartura nga tradita popullore edhe në materiale të drurit e tekstilit, e dëshmojnë bindshëm autoktoninë e popullit tonë në hapësirat gjeografike të Evropës jug-lindore.

Gjatë hulumtimeve në terren, është vërtetuar se ndërtues të banesave popullore në territorin e Kosovës, kryesisht ishin mjeshtër shqiptarë nga vise të ndryshme të Gadishullit, andaj me plotë të drejtë udhëpërshkruesit e huaj që vizituan vendbanimet shqiptare gjatë shekullit XIX, lanë shënime të rëndësishme, për ta njohur traditën e mjeshtërve tanë dhe kulturën e traditën e artit tonë popullorë.

Ndër mjeshtërit që vlen të veçohen, janë mjeshtër vendorë, mjeshtër shqiptarë nga Dibra, Tregu i Ri (Novi Pazari), mjeshtër shqiptarë nga Selaniku, të cilët ndërtuan në Kosovë deri në mesin e shekullit XIX, si dhe mjeshtër shqiptarë nga Sanxhaku i Nishit (Rajoni i Medvegjës). Mjeshtër të gdhendjes në gurë kryesisht janë shquar shqiptarët e rajonit të Shalës së Bajgorës.

Gjatë shekullit XIX në territorin e Kosovës shqiptarët, përveç ndërtimeve të banesës me stile tjera, ndërtuan edhe shtëpi me qoshk, hajat e çardak. Këto tipa të banesës, përveç në qytete, i hasim edhe në shumë fshatrat e Kosovës.

Për nga mënyra e punimit dhe përzgjedhjes së materiali, kemi vërejtur se banesat deri në vitet shtatëdhjeta të shekullit XX, ndërtoheshin kryesisht ishin ndërtuar prej guri, druri dhe baltës. Themelet kryesisht punoheshin prej guri të lidhura me llaç balte, dhe me breza druri të mbushura me llaç balte. Pullazet ishin prej kashte, fieri, rrasa guri dhe tjegullave tradicionale, që prodhoheshin me dorë, dhe piqeshin në furra të vogla familjare.

Nëpër fshatrat e Kosovës, që nga vitet gjashtëdhjeta të shekullit XX, për ndërtimin e banesës familjare kishin filluar të përdoren edhe materiale industriale, çimentoja , beton armeja dhe tjegulla që tani prodhoheshin në tjegullore shtetërore.

Objektet arkitektonike të banesës fshatare të ndërtuara në Kosovë, nga periudhat e hershme, përkatësisht nga shekujt XV, XVI e XVII nuk kanë mbetur. Mirëpo duhet theksuar se pa dyshim ndërtimet e mëvonshme, të realizuara nga mjeshtër lokale, kanë përcjellë skemat kompozicionale të ndërtimeve të mëparshme.

Mendohet se oxhaku në dhomë dhe në shtëpi ka nisur të përdoret më shumë në këto anë të Kosovës pas ardhjes së muhaxhirëve shqiptarë nga Sanxhaku i Nishit. Nga burimet historike kuptojmë se vendbanimet shqiptare për gjatë rrugëve tregtare nga Nishi në Kostandinopojë e Selanik, kishin arritur shkallë të lartë të zhvillimit urbanistik të banesës popullore. Përveç mjeshtërve lokal në këto anë ndërtimet kryesisht bëheshin nga mjeshtër shqiptar të Dibrës dhe të Selanikut.

Për mjeshtrit dibran që ndërtuan banesën popullore gjatë shekullit XIX e XX, kanë shkruar edhe udhëpërshkrues të huaj të cilët i vlerësojnë si mjeshtrit më të mirë në Turqinë Evropiane.

Në shekujt XIX e XX-të, Shtëpitë e zjarrit punoheshin me oxhak, dhe kishte filluar të përhapet stili i ndërtimit të shtëpive fshatare me verandë (Çardak).

Shqiptarët muhaxhirë i kishin odat si dhoma të posaçme, në të cilat flinin meshkujt dhe aty prisnin mysafirët. Oda u zhvillua shumë dhe tani nuk përbëhej vetëm prej një kthine me para hyrje apo dhomë ndihmëse. Si risi ata e sollën dhe gëlqerosjen e shtëpive. Mendoj se oxhaku është përdorur edhe para ardhjes së muhaxhirëve, por ndoshta me përmasa shumë më të vogla, nëpër fshatra sesa në qytetet e Kosovës së sotme.

Kthinat e banimit kishin një kompozim e pajisje karakteristike. Në këndet e dhomave të çifteve ishte hamami (hamamxhiku). Në dhomën e zjarrit në muret ballore ndodhej oxhaku, aty pranë ishte magjja ku përgatitej buka, anash në mure ishin dollapët për mbajtjen e enëve të ndryshme. Në të shumtën e rasteve, në një kënd të shtëpisë së zjarrit, ishte gropa për ruajtjen e patateve nga acari. Shtëpia e zjarrit kishte hapësirë zakonisht më të madhe sesa dhomat tjera të zakonshme. Në mes të shtëpisë qëndronte qyprija (Trau mbajtës i dyshemesë) e punuar prej drurit të bungut dhe në të shumtën e rasteve e dekoruar me ornamente të ndryshme. Këto ndërtime zakonisht ishin përdhese, por kishte raste kur ishin në kat dhe gjysmë kat. Te banesat në kat, në të shumtën e rasteve në katin përdhese mbaheshin bagëtia, kurse në katin e dytë ishin dhomat e gjumit, por nga përnjohja e terrenit vërejmë se shtëpitë e tilla janë përdorur vetëm për banim, kurse kafshët mbaheshin në objekte tjera.

Bashkekzistenca e tipareve fshatare me ato qytetare është fakt i njohur në të gjitha trevat shqiptare, kur gjatë shekullit XVIII dhe fillimit të shekullit XIX, ndikimi i banesës fshatare mbi atë qytetare ishte mjaft i ndjeshëm. Marrëdhëniet ndërmjet banesës fshatare dhe asaj qytetare, duhet shikuar kryesisht lidhur me huazimet, me kahen dhe me dendësinë e tyre, që pa dyshim janë pasqyrim i raporteve fshat-qytet, që në formacionet e shoqërisë me klasa paraqesin gjithmonë kontradiktat dhe dallimet e natyrës ekonomike.

Raporti i tipologjisë së banesës qytetare me atë fshatare nuk është i njëllojtë jo vetëm në kohë, por edhe në shtrirjen tokësore.

Në arkitekturën fshatare dallojmë këto lloje të objekteve të banimit që ju përkasin kryesisht shekujve XIX dhe XX.

Banesa përdhese;

Banesa në gjysmë kat;

Banesa në kat;

Banesa me Çatma

Banesa me Pallzina

Banesa me hajat

Banesa me çardak

Banesa me qoshk, dhe

Kullat si banesa të fortifikuara.

Banesa fshatare me një kthinë e përdorur në fshatra të ndryshme deri në ditët tona, ka përfaqësuar gjithnjë ndërtesën karakteristike të familjes së vogël me një kurorë dhe një ekonomi fshatare të varfër. Këto banesa kanë qenë të ndërtuara në kat ose përdhese. Në shumë vise ky tip banese quhej shtëpia e zjarrit ose shtëpi buke. Këto banesa kanë planimetri katrore dhe drejtkëndëshe. Në këtë tip banese që përdorej si shtëpi zjarri, gjithmonë është vatra e zjarrit. Në banesa të vjetra vatra është vendosur në mes të objektit. Në këto raste vatra e zjarrit ishte pa oxhak dhe tymi dilte nëpër hatulla. Vendosja e vatrës në mes të objektit tregon për një trashëgimi të traditës shumë të lashta në ndërtime e zakone. Këto banesa e kanë një hyrje kryesore të vendosur në murin gjatësor afër qoshes së krahut të djathtë. Dera në shumë raste është e drejtuar nga harku diellor lindje-perëndim, dhe ndriçoheshin me nga një dritare në murin e derës apo të oxhakut. Dyshemetë e këtyre banesave shtroheshin, duke e ndarë kthinën në dyshe, ndahej hapësira për qëndrim dhe fjetje me një tra druri. Në pjesën ballore të ndarë shtrohej kashtë ose fieri i tharë, kurse mbi to shtroheshin sixhade, Jana, qilima nga leshi të punuara në vek, dhe postiqe lëkure nga bagëtitë e imëta (zakonisht të ogiçëve). Dyshemeja e shtruar zakonisht qëndronte në murin përballë derës hyrëse, kurse pjesa tjetër e ndarë në afërsi të derës zakonisht dyshemetë i shtronin me llaç balte. Tavanet zakonisht ishin të punuara me tra kryesisht prej bungu apo ndonjë dru tjerë, dhe mbi to shtrohej dysheme prej dërrasave mbi të cilat bëhej lyrja me llaç balte, për ta izoluar nga depërtimi i temperaturave të ulëta.

Oda përbën hapësirën themelore të banesës që shërben për pritje të mysafirëve, qëndrim dhe për fjetje. Veçantitë e saj shprehen kryesisht në trajtim dekorativ të elementeve të saj.

Në shumë vise të territorit të Kosovës objekti prej një kthine ishte oda e burrave, e cila zakonisht ndërtohej afër dyerve kryesore të oborrit për pritje të mysafirëve.

Banesat në kat ose gjysmë kat janë ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, XIX, XX e deri me tani nga familjet me ekonomi të vogël apo dhe mesatare.

Trajtimi arkitektonik i pamjeve dhe kompozimi i elementeve të banesave në kat ishin mirë të kombinuara dhe të shfrytëzuara. Në katin e parë janë vendosur bagëtia, kurse në të dytin oda e burrave dhe magjëria. Këto banesa zakonisht shkallët i kishin prej guri.

Banesat me hajat dhe çardak të hapur dhe të mbyllur të ndërtuara gjatë shekullit XIX, i ndeshim në mbarë hapësirat shqiptare në fshat dhe qytete.

Banesa me qoshk në trojet shqiptare është shfaqur në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit XIX. Këtë tip të banesës në viset rurale të Kosovës e hasim të ndërtuar që në mesin e shekullit XIX.

Kur është fjala për zgjerim të madh të qoshkut te banesat popullore shqiptare, është me interes të vërejmë se një zgjidhje më të zhvilluar të këtij koncepti kompozicional, paraqitet si një nen variant i përhapur në qytetet e Kosovës dhe Rrafshit të Dukagjinit. Banesa me qoshk ishte mjaft e përhapur edhe në trevat tjera shqiptare të Gadishullit, por përveç qyteteve kishte arritur të ndërtohet edhe nëpër fshatra (Q.N).

Qoshku duke dalë përpara jo më një formë konzoli, por mjaft dukshëm, për këtë arsye qoshku mbahet me shtylla druri. Në këto rast kjo zgjidhje diktohet nga ngushtësia e vëllimit të çardakut, i cili nuk mund të mbajë edhe qoshkun.

Me banesën popullore shqiptare konsideroj banesën e ndërtuar prej shqiptarëve për shqiptarët. Banesa popullore e Republikës së Kosovës, banesat popullore të hapësirave me popullsi shqiptare me shumicë, në Serbi, Mal të Zi, Maqedoni, dhe Greqi, janë pjesë përbërëse e banesës shqiptare.

Sa i përket banesës popullore në trojet shqiptare, gjatë sundimit osman, Emin Riza thekson se: në asnjë rast këto banesa nuk mund të cilësohen si banesa turke, lidhur me këtë çështje kjo tipologji nuk mund të zëvendësohet prej banesës së pa qenë turke, ashtu siç nuk do të zëvendësohej eventualisht prej banesës mongole etj. Në banesën tradicionale shqiptare pati ndikime tejet anësore në kompozim, thelbit të koncepcionit të kësaj kategorie ndërtimore.

Për banesën popullore në trevat e Ballkanit gjatë sundimit osman, Emin Riza përmend mendimin e një studiuesi francez, i cili ka shkruar: “Të flasësh për banesën turke është po aq abuzive sa të flasësh për banesën romake”. Po ashtu edhe studiuesi turk Reha Gunai shkruan: “Banesa turke mund të definohet si tip i banesës në të cilat turqit kanë jetuar gjatë historisë.

Lidhur me mendimet e këtyre autorëve, Emin Riza mendon se në këtë kontest studiues të sipërfaqshëm, të cilët besojnë se vështrimi i një ndërtimi, apo banese në rastin në shqyrtim, mund të përcaktojë lidhjen e kësaj, apo këtyre veprave me etni sunduese të një bashkësie politike, është me të vërtetë një guxim prej të padituri.

Shtëpitë fshatare me vlera të larta arkitektonike janë të murosura në muret e jashtme me gurë rrethanor të skalitur dhe trashësia e mureve sillet prej 60-80cm. Në të shumtën e rasteve muret e brendshme në katin e parë po ashtu punoheshin prej materialit të gurit e të cilat suvatoheshin me llaç gëlqereje të shuar.

Muret e jashtme ishin të përforcuara me breza druri me një distancë 1m njëra prej tjetrës. Muret e brendshme në katin e dytë zakonisht punoheshin nga konstruksioni i drurit të mbushura me tulla ose me llaç balte. Hyrja kryesore e objektit preferohej të ishte në lindje të diellit.

Në shtëpitë fshatare me kat, në katin e parë zakonisht është shtëpia e zjarrit e pajisur me oxhak dhe rafte për vendosjen e enëve shtëpiake, shpeshherë shtëpia e zjarrit në katin e parë shoqërohej edhe me një dhomë tjetër për qëndrim ditor ose për mbajtjen e kafshëve të imëta të po sa lindura, shtazë të sëmura, lopë për mjelje dhe më shpesh ati i preferuar për familje.

Në katin e dytë janë dhomat e fjetjes që në shumë raste i ndanë një korridor për gjatë gjithë gjatësisë së brendshme të objektit, përmes të cilit shfrytëzohej nyja sanitare e cila ishte punuar me dalje nga muret periferike në anën e kundërt të hyrjes së shtëpisë. Lidhja e kateve bëhej përmes shkallëve të brendshme ose të jashtme të punuar prej druri.

Te shqiptarët e Kosovës besohej se gjatë ndërtimit të shtëpisë apo edhe ndërtime tjera nuk është mirë të përdoret “Druri i Brekisë” sepse besohej se sjellë vdekje në familje. Po ashtu besohej se nuk është mirë për familje që të ndërtohet shtëpia me material të ndonjë kishë të vjetër, nga materiali i mureve të tyre dhe objekteve tjera të shenjta. Besohej se familja që jeton në këto shtëpi do të ketë fatkeqësi dhe vdekje.

Në familjet shqiptare kur fillonte të ndërtohej shtëpia së pari ftoheshin dy të moshuar të afërm apo fqinjë për të dhënë mendimin dhe vlerësuar vendin e ndërtimit të shtëpisë.

Kur ndërtohej shtëpia e re zakonisht therej një kafshë dhe me gjakun e kafshës së herrur përgjakej ana jugore e themeleve të shtëpisë. Në kokën e shtazës së therur vendosej një monedhë e vjetër nga metalet fisnike ku preferohej monedhë argjendi dhe murosej në muret e shtëpisë. Familja kur vendosej për të banuar në shtëpinë e re i ftonte fqinjët dhe miqtë për darkë. Në oborrin e shtëpisë therej ndonjë shtazë shtëpiake dhe me mishin e saj ju përgatitej darka të ftuarve.

Për të banuar në shtëpinë ë re familjarët jetën e fillonin ditën e diel në mbrëmje apo ditën e enjte në mbrëmje, sepse këto ditë konsideroheshin se janë ditë të lumtura që sjellin fat për banorët e shtëpisë së re.

Pas ndërtimit të shtëpisë nëse nuk shkonin punët mirë në familje preferohej të ndërrohet trualli, shtëpia të rrënohej dhe të kërkohet vend tjetër për të rindërtuar shtëpinë.

Deri në mesin e shekullit XIX, ornamentika arkitekturore realizohej mbi sipërfaqe të elementeve të ndryshme të banesës, si: dyer, dollapë muri, musëndra, mure dhe realizime të arritura dhe në tavane. Në banesat e shtresave të pasura ornamentika ka qenë e hapur dhe me paraqitje të simboleve tejet të lashta pagane.

Në banesat fshatare shqiptare hasen shenjat dhe motivet simbolike të bëra me gdhendje në gurë, në derë a në oxhak të vatrës familjare. Vatra është e lidhur me kultin e të parëve, me zjarrin. Këto motive zakonisht paraqiten me një gjarpër, një ose dy duar njeriu, takëmet e kafesë, armë, fytyra njerëzish, objekte të ndryshme të jetës familjare, bimë, lule, vegla pune, trupa qiellor, kafshë, shpendë dhe shenja të simboleve të kultit. Këto motive ndahen në dy grupe: me zanafillë vendore dhe me motive me prejardhje të huaj. Kemi dhe motive që janë shartim i traditës së lashtë vendore por me ndikime të huaja.

Flamur Doli gjithashtu përshkruan ornamentet popullore mbrojtëse të shtëpisë, siç janë: motive nga kulti i diellit, kulti konik i gjarprit, kulti i gjinjve të gruas, e tjera që janë bartur gjerë në ditët e sotme si traditë e besimit pagan që hasen në fshatin Vërmicë.

Shtëpia e Selim dhe Bajram Ndreci-Rexhës, në fshatin Barilevë, Komuna e Prishtinës, është ndërtuar në vitin 1912. Ky objekt konsiderohet te jetë një nga objektet më luksoze të kohës në këtë rajon.

Kjo shtëpi edhe pse u ndërtua në kohën e luftërave ballkanike, për fat të mirë nuk u shkatërrua.

Për kah stili i ndërtimit kjo shtëpi është e veçantë dhe dallon me shumë shtëpi të ndërtuara në atë kohë në Kosovë. Shtëpinë e kanë ndërtuar mjeshtër shqiptarë nga Tregu i Ri, shtëpia ende ruan stilin e ndërtimit të gjendjes fillestare.. Në ndërtimin e saj vërehet se kishte ndikim kultura perëndimore.

Shtëpia kishte hapësirë të mjaftueshëm për të plotësuar nevojat e banimit të një familje relativisht të madhe, por edhe për të shërbyer si objekt ndihmës për popullatën e dëbuar në kohë luftërash. Shtëpia karakterizohet me një punim të veçantë me dekorime nga druri dhe piktura në mure.

Luani i vizatuar me ngjyrë të kuqe në fasadën e kësaj shtëpie na shtyn të mendojmë se në heraldikën shqiptare nëpër shekuj, përveç gjarprit si simbol mbrojtës i shtëpisë, shqiponjës dhe simboleve tjera, te familjet fisnike shqiptare është përdorur mjaft shumë edhe Luani. Po ashtu Luani me ngjyrë të kuqe si simbol ishte shumë i pranishëm edhe te dardanët. Në heraldikë ngjyra e kuqe njihet si ngjyra më fisnike, ku e kuqja simbolizon Martin, Zotin e luftës për planet.

Bazuar në burimet e deritanishme për heraldiken shqiptare, mund të pohojmë se simboli i Luanit të kuq ishte e pranishme te familjet fisnike arbërore. Luani na paraqitet në stemat e shumë principatave shqiptare, si: Stema e Karl Topisë, Emblema e familjes Jonima, Stema e Durrësit, Stema e Avlonitëve, Stema e Basanëve, Stema e Prosalentëve, Stema e kapitenëve Bulgari, Stema e Gropajve, Shkurrajve, Balshajve, Muzakajve etj.

NËSE KA NJË GJENOCID MË PAK GJENOCID

April 30, 2024 by s p

Nga GIAN ANTONIO STELLA/

“Xhemijeti”, pra Asamblea, “ka vendosur të shpëtojë mëmëdheun nga dëshirat e kësaj race të mallkuar e të marrë përsipër mbi shpatullat e tij atdhetare njollën që errëson historinë ottoman. Xhemijeti, i paaftë të harrojë të gjithë goditjet e hidhësitë e hershme, ka vendosur të asgjësojë të gjithë armenët që jetojnë në Turqi, pa lënë asnjë të gjallë”. Njëqindenëntë vite mbas asaj deklarate të turpëshme synimesh të Komitetit të Bashkim – Përparimit dhe zbatimit të llahtarshëm sistematik të projektit, Dita e Kujtimit të Gjenocidit Armen përkujtohet sot ndërmjet dy paradokseve. I pari është që presidenti turk Rexhep Tajip Erdogan, që nëpërmjet kërcëllimës së dhëmbëve nuk pranon t’a njohë si një gjenocid plojën e rreth një million e gjysmë armenëve dhe frikëson këdo që guxon t’a bëjë (madje edhe Barak Obama mbas rizgjedhjes së tij nuk pranoi të respektonte premtimin e bërë në fushatën zgjedhore) lëvdon përzënien e pakicës armene nga atdheu i tyre mijëvjeçar I Nagorno-Karabakut (“Na ka bërë krenar Azerbaixhani që ka çuar përpara veprimin ushtarak në kohë të shkurtëra e me respektin më të madh për civilët”) dhe damkon pa ndryshimin më të vogël tepritë e Izraelit në kundërveprimin ndaj plojës kundërsemite të 7 tetorit: “Jemi dëshmitarë të njërës ndër barbaritë më të mëdha të këtij shekulli. Duke marrë letër të bardhë nga vendet perëndimorë, qeveria izraeliane e Netaniahut po zbaton një gjenocid para syve të të gjithëve”. Një tezë e ritheksuar disa herë në këta muaj me mbështetjen e hapur të Hamasit si lëvizje “atdhetarësh” (rol I mohuar atdhetarëve armenë të Karabakut) pa asnjë kritikë ndaj vrasjeve të 7 tetorit të fanatikëve islamikë.

Paradoksi I dytë është pamundësia për të harruar që mbi temën edhe Jeruzalemi (me të cilin Armenia u zu në 2020, duke tërhequr ambasadorin me padinë Izraelit se i kishte shitur armë Azerbaixhanit) nuk është i kristaltë. E nëse tani i përplas në fytyrë Erdoganit faktin se ai e ka mohuar gjithmonë gjenocidin armen, edhe në qershorin e vitit 2018 Kneseti zgjodhi pezullimin e rrugës parlamentare për njohjen e plojës së një shekulli më parë si gjenocid. E bëri, u shpjegua, për të “mos ndihmuar” udhëheqësin turk atëherë në fushatë zgjedhore, e për të mos turbulluar marrëdhëniet që po përmirësoheshin. Fakti është që edhe viktimat e Shoahut, hapin përfundimtar të njohjes zyrtare të gjenocidit armen nuk e kanë kryer. Në serinë ka gjenocid e gjenocid…..

“Corriere della Sera”, 23 prill 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika