Archives for April 2024

Biblioteka e parë publike, ku lexoheshin libra të lidhur me zinxhirë

April 5, 2024 by s p

Siç mund ta dini, librat në mesjetë ishin tepër të pakta dhe të çmuara. Çdo libër, pasi sigurohej në rrugë të ndryshme, shpesh të blerë me shuma të majme, kopjohej me kujdes me dorë, disa prej të cilave të shoqëruar me ilustrime, që kërkonte mijëra orë punë të kualifikuar. Umberto Eco te “Emri i trëndafilit” shtjellon në mënyrë të detajuar mënyrën se si kopjoheshin librat nga murgjarit dhe si ruheshin objektet e rralla dhe botimet e rëndësishme në një bibliotekë rrethuar nga mistika e kodeve dhe labirinteve, befasive dhe intrigave, frikës dhe vdekjes.

Gjatë mesjetës së mëvonshme, kur u krijuan bibliotekat e aksesueshme për publikun, librat shpesh lidheshin me zinxhirë në raftet, duke i lejuar publikut t’i lexonte, ndërsa ruanin koleksionin e vlefshëm të bibliotekës nga hajdutët e mundshëm, që ishin të shumtë për shkak të vlerës.

Zinxhirët ishin të vendosur në cep ose në kopertinën e librave, nëpërmjet unazave dhe ishin mjaft të gjata për të lejuar, që librat të hiqeshin nga raftet e tyre dhe të lexoheshin, por jo të hiqeshin nga vetë biblioteka. Vetëm bibliotekari mund t’i hiqte librat nga zinxhiri duke përdorur një çelës.

Më e famshmja nga këto syresh është biblioteka e Katedrales Hereford, në Hereford, Angli, e cila është më e madhja e mbijetuar, e lidhur me zinxhirë, me shufrat dhe bravat e saj të paprekura ende sot, me një koleksion prej 150 librash. Ajo ishte një bibliotekë huadhënëse dhe referuese teologjike që funksionon e vendosur në Katedrale. Shumica e vëllimeve në koleksion datojnë nga blerjet e bëra në vitet 1100, megjithëse libri më i vjetër në koleksion, “Hereford Gospels”, daton rreth vitit 800. Librat kanë lëvizur nëpër ndërtesat e Katedrales gjatë shekujve me disa të lidhur me zinxhirë në tavolina dhe të tjerët në foltore ose tavolina studimi në të njëjtën kohë. Biblioteka e lidhur me zinxhirë si një koleksion u krijua kur librat u zhvendosën në Kapelën e Zonjës në 1611, pas një hetimi për kujdesin e librave. Çuditërisht, katedralja dhe koleksioni i bibliotekës i shpëtuan dëmtimit të gjerë të Luftës Civile Angleze, duke shtuar më shumë libra në 1678 nga një kolegj jezuit.

Gjatë mbretërimit të Elizabeth I, në vitin 1582, një komision që hetonte katedralen, zbuloi se koleksioni, i mbledhur që nga shekulli i 12-të, ishte i organizuar dhe mbajtur keq. Në vitin 1590 e gjithë biblioteka u zhvendos në Kapelën e Zonjës dhe në vitin 1611, Biblioteka e Zinxhirëve u krijua nga Thomas Thornton. Thornton, i cili ishte kanun i Herefordit, nga viti 1583 e tutje dhe zv/kancelar i Universitetit të Oksfordit më 1583 dhe 1599, ishte i pari që lidhi libra me zinxhir në bibliotekë. William Brewster ia la trashëgim koleksionin Kolegjit St John, Oksford. Shumë libra u shtuan në shekullin e 17-të dhe në 1678 koleksioni nga Kolegji jezuit në Cëm, Llanrothal, Uells, iu bashkua bibliotekës kur kolegji u mbyll pas pushtimit nga John Arnold i Monmouthshire.

Në vitet 1840, katedralja i’u nënshtrua një pune të konsiderueshme restauruese, librat dhe raftet duhej të hiqeshin nga Kapela e Zonjës. Ajo u nda midis Transeptit të Veriut dhe Bibliotekës Victorian Dean Leigh. Më vitin 1854, Francis Tebbs Havergal u emërua zëvendësbibliotekar dhe ai e përmirësoi shumë bibliotekën dhe i kushtoi vëmendje detajeve të tilla, si temperatura e dhomës dhe pastërtia. BF Streeter ishte përgjegjës për një ndryshim të madh në organizimin e bibliotekës, siç ishin bibliotekarët si Langton E. Brown dhe Maude Bull nga viti 1897 e tutje; Bull punoi në bibliotekë për më shumë se pesëdhjetë vjet deri në vdekjen e saj në 1951. Për vite me radhë, studiuesi i shquar, Canon Wlliam wolfe Capes (1834–1914), renditi regjistrimet brenda bibliotekës; ai shtypi një vëllim që përmban të dhëna të hershme, duke ua paraqitur atë anëtarëve të Shoqërisë Cantilupe. Gjithashtu të rëndësishëm në historinë e bibliotekës ishin Frederick Charles Morgan (vdiq më 1978, 100 vjeç) dhe vajza e tij Penelope (1976–90). FC Morgan mbikëqyri projektin e katalogimit të vitit 1927 e në vazhdim, pas një donacioni nga Fondi Dean Leigh. Nipi i tij Paul u pasua si bibliotekar nderi nga Penelope Morgan, e cila qëndroi në këtë post deri në vitin 1989. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Mappa Mundi (harta më e madhe mesjetare e njohur që ekziston ende) dhe dorëshkrime të tjera të vlefshme nga periudha mesjetare, u mbajtën gjetkë në sigurisë dhe u kthye në koleksion në 1946.

Në vitin 1988, Dekani dhe Kapitulli propozuan shitjen e Mappa Mundi dhe zgjuan kundërshtime të konsiderueshme kombëtare. Pas krijimit të një besimi të përkushtuar, një donacion nga Sir Paul Getty dhe një shume parash nga Fondi Kombëtar i Përkujtimit të Trashëgimisë, Mappa dhe biblioteka e lidhur me zinxhirë u transferuan në Trustin Bamirës Mappa Mundi dhe u hap një ndërtesë e re e projektuar nga Sir William Whitfield më 3 maj 1996 nga Mbretëresha për të strehuar koleksionet historike dhe bibliotekën historike të lidhur me zinxhirë, e cila është e hapur për publikun.

Si biblioteka e lidhur me zinxhirë, ashtu edhe koleksionet historike në dyqan tani mbahen në dhoma të kontrolluara nga temperatura, rezistente ndaj zjarrit, Mappa dhe koleksioni historik janë shumë më të lehtë për t’u aksesuar sesa në katedrale. Megjithatë, biblioteka e lidhur me zinxhirë është ende e lidhur me raftet e librave.

Shumica e librave në koleksion datojnë rreth vitit 1100. Vëllimi më i vjetër në bibliotekë, Ungjijtë Hereford me karaktere anglo-saksone, daton rreth vitit 780 dhe ishte i vetmi libër që i mbijetoi zjarrit të vitit 1055. Shumë nga librat dhe dorëshkrimet u mblodhën nga Herefordshire, me shumë prej atyre që nga shekulli i 14-të e tutje të lidhura me ligjin e qarkut. Për disa shekuj librat u ruajtën në dollapë ose arka druri derisa u krijua dhoma e parë e bibliotekës, në manastirin jugperëndimor të katedrales, në shekullin e 15-të.

Biblioteka përmban kryesisht libra të vjetër në dorëshkrim të lidhur me zinxhirë në vendet e tyre, disa prej tyre ekzemplarë të bukur të dorëshkrimit të lashtë, që përmbajnë ilustrime të bukura në ar dhe me ngjyra. Biblioteka ka një antifonar të lashtë dhe të ruajtur mirë të Herefordit të shekullit të 13-të. Një thesar tjetër është një relike e lashtë prej lisi, e lënë trashëgim në katedrale nga Canon Russell, që thuhet se është marrë nga një familje katolike romake në zotërimin e së cilës ishte prej kohësh. Ajo është e mbuluar me pllaka bakri të veshura me smalt Limoges që përfaqëson vrasjen dhe varrimin e Shën Thomas të Canterbury. Biblioteka disponon gjithashtu rreth 229 dorëshkrime, kryesisht teologjike, të datuara nga shekujt VIII-XVI. Përveç Ungjijve Hereford, është aty edhe Bibla Wyclifite dhe Breviary Hereford e shekullit të 13-të, si e vetmja kopje e mbijetuar.

Pjesa më e madhe e koleksionit të bibliotekës përbëhet nga libra mbi teologjinë, studimet biblike dhe kishtare dhe ligji. Përveç 150 vëllimeve, të datuara në shekujt e 16-të dhe të 17-të, nga Biblioteka e Jezuitëve në Llanrothal, ajo mori në vitin 1925m 242 vëllime mbi teologjinë nga Paul Foley nga Stoke Edith House dhe, në vitin 1978, 260 vëllime të shtypura midis viteve 1494-178. nga Biblioteka e Shkollës Lady Hawkins në Kington. Biblioteka ka marrë gjithashtu shumë donacione të tjera të vogla gjatë viteve, duke zbuluar një pasqyrë të rëndësishme në historinë e qarkut dhe praktikat kishtare brenda tij. Koleksioni përmban gjithashtu dorëshkrime muzikore të përdorura në Katedralen Hereford midis fundit të shekullit të 17-të dhe 19-të dhe rreth 9,000 artikuj të shtypur pas vitit 1850, si dhe një seksion të historisë lokale.

Përgatiti: Albert Vataj

Sa kafe duhet të pini në ditë?

April 5, 2024 by s p

Përktheu Rafael Floqi/

Ndiheni të mërzitur këtë mëngjes? Në filxhanin tuaj të tretë të gjërave të zeza? Kafeja mund të jetë një shpëtim energjie për shumë njerëz – por sa është shumë?

Ndërsa kafenetë kanë qenë në rënie falë mungesës së udhëtarëve, shitjet e pijeve me kafeinë të prodhuara në shtëpi janë rritur shumë. Kafeja ishte zona më e madhe e rritjes për prodhuesin më të madh të ushqimit në botë Nestle, me një rritje prej 17% në produktet Nespresso në muajt e parë të 2021.

Është shumë e lehtë të kuptosh pse: ne të gjithë po kërkojmë një dozë energjie për të mposhtur lodhjen sociale tani që kufizimet janë lehtësuar, si dhe kërkojmë rehati dhe ngrohtësi për të na ndihmuar të kalojmë ditën. Nga një kafe klasike e bardhë e sheshtë në një kafe të modës proteinike Tik Tok, thjesht nuk mund të ngopemi.

Megjithatë, le të jemi të sinqertë, kafeja merr një reputacion të keq, veçanërisht për këdo që është gjetur duke derdhur filxhanin e tretë të ditës para orës 10 të mëngjesit. Por çfarë është kafeja për të cilën të gjithë jemi të shqetësuar?

“Nuk ka një përbërës specifik në kafe që është i keq për ne në vetvete,” shpjegon nutricionistja Emilia Thompson PhD. “Përkundrazi, është tejkalim i madh i sasisë së kafeinës me të cilën jemi mësuar që mund të shkaktojë disa shqetësime afatshkurtra.”

Këto mund të variojnë nga rritja e presionit të gjakut deri te ankthi, shpjegon Emilia, “por kjo ka tendencë të jetë tek ata që tashmë shfaqin ankth ose tek ata që nuk janë të prirur ndaj kafeinës”. Në pirësit tashmë të rregullt të kafesë, këto efekte negative zakonisht gjenden vetëm në doza shumë të larta (më shumë se 500 mg, ose pesë filxhanë kafeje). “Deri në dy filxhanë, që është, sigurisht, një sasi më realiste për konsum, duket se nuk kanë asnjë efekt të rëndësishëm,” thotë Emilia.

Në fakt, kafeja është shoqëruar me një reduktim të diabetit të tipit 2 (për shkak të polifenoleve, një antioksidant që përmban) si dhe me Alzheimerin dhe sëmundjet e zemrës. Një studim i ri i botuar në revistën Circulation të Shoqatës Amerikane të Zemrës zbuloi se konsumimi më i lartë i kafesë lidhej me rrezikun e reduktuar të dështimit të zemrës. Studime të mëtejshme që eksplorojnë efektin e kafeinës në tru kanë treguar gjithashtu se ata që pinë kafe mund të përjetojnë kontroll të përmirësuar motorik gjithashtu.

Megjithatë, para se të arrini për filxhanin e dytë (ose të tretë ose të katërt), sa është shumë? Sipas Agjencisë Evropiane të Standardeve të Ushqimit (EFSA) ne nuk duhet të kemi më shumë se 400 mg kafeinë në ditë, që është e barabartë me afërsisht katër filxhanë kafe.

Por ajo që ndikon në një person është një pikë në oqean te një tjetër, kështu që është më mirë të merren parasysh nevojat tuaja individuale. 3-5 mg/kg peshë trupore është një dozë e përafërt dhe funksionon në rreth 200-350 mg (ose dy-tre filxhanë kafe në ditë për një person 70 kg), sipas EFSA. Dhe mbani mend se nëse jeni një konsumues i zakonshëm i çajit ose pini pije të tjera me kafeinë si pijet energjike, do t’ju duhet të zvogëloni marrjen e kafesë për të marrë parasysh këtë.

Është gjithashtu e rëndësishme të theksohet se ndërsa një studim i fundit nga Universiteti i Rejkjavikut u raportua gjerësisht për sugjerimin që gratë shtatzëna duhet të shmangin çdo kafeinë, NHS thotë se konsumimi i 200 mg ose më pak në ditë nuk duhet të përbëjë ndonjë rrezik të rëndësishëm për nënën ose foshnjën.

Nëse do t’i jepni vetes një filxhan të madh, Emilia këshillon që ta fusni dhe ta rrisni me rrufitje të vegjël në mënyrë që të mos i jepni trupit tuaj një dozë tronditëse kafeine. Dhe, “ora e mëngjesit është më e mira”, thotë Emilia. “Idealisht, shmangni marrjen e kafeinës brenda 10 orëve nga koha juaj e zakonshme e gjumit.” Studimet tregojnë se doza të vetme prej 100 mg kafeinë (rreth një filxhan kafe) mund të rrisin vonesën e gjumit dhe të zvogëlojnë kohëzgjatjen e gjumit tek disa njerëz, veçanërisht kur konsumohen afër kohës së gjumit.

Por, të mos harrojmë se rritja e energjisë nuk është gjithmonë e keqe: “Pirja e kafesë para stërvitjes mund të ndihmojë në vonimin e lodhjes dhe të mbështesë intensitetin e ushtrimeve”, thotë Emilia, duke e bërë atë pijen perfekte para stërvitjes.

Pra, ndërsa mund të “mbështesë performancën njohëse dhe fizike, dhe ka shije të shijshme”, Emilia na kujton se mund të ketë shumë gjëra të mira. “Nëse ndjeni ndonjë ndikim negativ të kafesë personalisht, për shembull, gjumë të shqetësuar ose rritje të ankthit, atëherë provoni të reduktoni marrjen e kafeinës. Nuk ka asnjë test të standardit të arit për këtë, dhe është disi subjektive.”

Nuk ka turp thjesht të duash një të bardhë të sheshtë të avulluar. Por nëse ndiheni kaq të lodhur sa duhet t’i drejtoheni rregullisht kafeinës, është më mirë të flisni me një mjek për trupin tuaj. po përpiqet t’ju tregojë, në vend që ta maskojë me kafe.

Përkujtohet Beteja e Koshares që bashkoi shqiptarët, e para çerek shekulli

April 5, 2024 by s p

-Seancë solemne e Kuvendit në shënim të 25-vjetorit të Betejës së Koshares/

-Foto Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul Jashari: Një nga gurët e rrënuar të kufirit ndërshqiptar në Betejën e Koshares i ekspozuar në Shtëpinë e Pavarësisë së Kosovës Dr.Ibrahim Rugova në Prishtinë/

PRISHTINË, 4 Prill 2024-Gazeta DIELLI / Përkujtohet Beteja e Koshares që bashkoi shqiptarët, e para çerek shekulli, e vlerësuar simbol i unitetit dhe sakrificës sublime për çlirimin e Kosovës. Për nder të Betejës së Koshares, zhvillohen manifestime tradicionale në përvjetorët e rrënimit të gurëve të kufirit ndërshqiptar Kosovë-Shqipëri nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës në luftën për liri e pavarësi, për dëbimin e forcave okupuese serbe.

Me intonimin e himnit të Kosovës dhe himnit kombëtar, si dhe me një minutë heshtje në nderim të të rënëve, ka filluar seanca e sotme solemne e Kuvendit, mbajtur për nder të 25-vjetorit të Betejës së Koshares.

Para deputetëve e para fjalën e mori presidentja Vjosa Osmani, e cila Betejën e Koshares e konsideroi pikë kthese për popullin e Kosovës kundër regjimit gjenocidal serb. Ajo tha se luftëtarët e kësaj beteje dhanë gjithçka për atdheun dhe realizuan ëndrrën shekullore. Ajo tha se njëzet e pesë vjet më parë Kosova qëndroi në një udhëkryq ekzistencial të krijuar nga padrejtësia, shtypja, tirania, por mbi të gjitha nga tendenca e regjimit gjenocidal i Serbisë për shfarosje të popullit të saj.

“Megjithatë, ditëm të mobilizohemi të gjithë në një front të përbashkët, gra e burra, duke mbrojtur dinjitetin dhe të drejtën tonë për liri dhe shtet. Sot, jemi këtu për të nderuar guximin dhe përkushtimin e vajzave e djemve të UÇK-së, të cilët dëshmuan shpirtin dhe guximin e paepur për lirinë tonë, për Republikën tonë”, theksoi presidentja Osmani, duke shtuar se kësaj rezistence të armatosur i parapriu rezistenca paqësore nën udhëheqjen e presidentit historik Ibrahim Rugova.

E para e vendit tha se luftëtarët e UÇK-së në Betejën e Koshares dëshmuan shpirtin vetëmohues për t’i dhënë gjithçka atdheut edhe gjënë më sublime të tyre, jetën.

“Teksa kujtojmë me nderimin më të thellë luftëtarët e Brigadës Agim Ramadani riafirmojmë përkushtimin që të punojmë fort për Republikën e Kosovës siç e deshën ata që ranë. Lavdi heronjve të Brigadës Agim Ramadani”, tha në fjalën e saj presidentja Osmani.

Kryetari Glauk Konjufca nga foltorja e Kuvendit tha se themelimi i UÇK-së është një nga ngjarjet më të rëndësishme të kombit shqiptar në 100 vitet e fundit, ndërkaq Beteja e Koshares është një nga betejat më të lavdishme të luftës sonë për çlirim nga Serbia. Kryetari i Kuvendit tha se ashtu siç UÇK-ja ia dha çlirimin dhe lirinë Kosovës, shtoi ai, Beteja e Koshares ia dha namin UÇK-së si një ushtri që ishte e aftë për ta sfiduar fuqishëm armatën serbo-jugosllave, duke e bërë atë tashmë të paaftë të garantojë kufirin e vendosur dhunshëm mes Kosovës dhe Shqipërisë.

“Prandaj, jemi mbledhur sot në Kuvendin e Republikës së Kosovës për të kujtuar këtë betejë historike të UÇK-së e për të nderuar të gjithë dëshmorët e heronjtë e saj, në krye me heroin e Kosovës, Agim Ramadanin, komandantin emblematik të Brigadës 138. Beteja e Koshares u bë shtegu pa kthim i përpjekjeve gati njëshekullore të kombit shqiptar për çlirim e për bashkim. Kjo betejë ishte sinonimi më i mirë i betimit të ushtarit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Shembja e gurit të kufirit me çizmen e komandantit Agim Ramadani e Sali Çekaj, ishte një nga ngjarjet historike të luftës sonë çlirimtare”, tha kryetari Konjufca.

Duke marrë fjalën në seancë, kryeministri Albin Kurti tha se panorama e madhe e historisë së Betejës së Koshares, përcjellë imazhin e pothuajse tërë luftës së Kosovës si në një format miniature.

“Aty e shohim se në luftimet e Betejës së Koshares, janë të përfshirë luftëtarë dhe njësite nga të gjitha zonat operative të UÇK-së, si dhe nga të gjitha trevat e banuara me shqiptarë; i shohim të përfshirë me gryka artilerie edhe ushtarët shqiptarë të Divizionit të Kukësit, ndërsa në qiell i shohim avionët bombardues të NATO-s që hidhnin predha mbi caqet e ushtrisë së Serbisë e që quhej asokohe Jugosllavi e Milosheviqit”, u shpreh ai.

Kryeministri Kurti shtoi se liria e brendshme e popullit është parakushti më total i çlirimit nga okupatorët e jashtëm dhe mundësia më reale e shtetformimit integral.

“Nga kushtrimi dhe beteja për liri vjen çlirimi e krijohet shteti. Andaj nga Kuvendi i Kosovës sot u shprehim mirënjohje të thellë të gjithë luftëtarëve të lirisë që morën pjesë në luftimet e Betejës së Koshares, nga të cilët 380 u plagosën. Lavdi 114 dëshmorëve të rënë në Betejën e Koshares dhe të gjithë dëshmorëve të kombit tonë mbarë”, tha kryeministri Albin Kurti.

Pas fjalimeve të tre drejtuesve shtetërorë, kryetari Konjufca u kaloi fjalën përfaqësuesve të grupeve parlamentare.

Ne emër të GP të Vetëvendosjes, deputeti Enver Haliti, duke e cilësuar gjithshqiptare Betejën e Koshares, tha se emrat e 14 dëshmorëve të saj u shkruan me shkronja të arta ne historinë e luftës sonë të lavdishme. Ai shtoi se pjesëtarët e Brigadës 1938 të UÇK-së kishin një qëllim, thyerjen e kufirit midis Kosovës dhe Shqipërisë, për t’i forcuar dhe furnizuar me armatim radhët e UÇK-së, e cila po vazhdonte luftën në gjithë territorin e Kosovës, për t’i dhënë goditjen e fundit forcave pushtuese serbe, nëpërmjet një ofensive tokësore.

“Prandaj me të drejtë kjo betejë është vlerësuar një ndër betejat më të rëndësishme të UÇK-së. Në ngjarje të tilla përkujtimore nuk mund të mos përmenden familje të tëra nga Tropoja, Hasi, Bajram Curri e Kukësi, të cilat dhanë kontribut të jashtëzakonshëm, duke pritur e përcjellë ushtarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në shtëpitë e tyre, por edhe duke dhënë trima, të cilët e përqafuan uniformën e UÇK-së, për t’i dhënë Kosovës edhe jetën e tyre, duke rënë dëshmorë në përballje me forcat serbe”, tha deputeti Haliti.

Nga GP i PDK-së, deputeti Hisen Berisha, tha se Beteja e Koshares i dha një dimension të sigurt fitores së lirisë, ndaj krimit shtetëror dhe barbarisë serbe mbi shqiptarët, si dhe për t’i hapur rrugën pavarësisë së Kosovës. Ai tha se Kosharja mposhti “ushtrinë hyjnore” siç e cilësonte regjimi i Milosheviqit, duke ia marrë që në sulmin e parë Kazermën Ushtarake të Koshares, për të vazhduar me luftimet edhe për atë në “Qafë Morinë”, ndërkohë që shumë më herët, qysh në shtatorin e vitit 1998 ishte tërësisht neutralizuar Kazemra “Vujinoviç” në Trekufi.

Deputeti Berisha shtoi se Kosharja, në aspektin juridik-ndërkombëtar rrënoi me forcën e armës komponentën kryesore të shtetësisë së dhunshme dhe terrorizuese të Jugosllavisë, kufirin, që ndau padrejtësisht shqiptarët.

“Shkelja e gurit të kufirit nga këmba luftëtarit të UÇK-së ishte shkelje në padrejtësi historike. Duke shkelur kufirin vramë iluzionin e kriminelit Milosheviq dhe të gjithë ndjekësve të tij se do të mund të mbante ende ëndrrën gjallë, për të vazhduar të vrasë dhe dëbojë popullsinë civile shqiptare nga vatrat e tyre. Kosharja dinamizoi dhe rivitalizoi forcën e UÇK-së si feniks, që me beteja po mbillte lirinë në çdo shpirt dhe pëllëmbë toke të Kosovës”, tha deputeti Berisha.

Deputeti Anton Quni, në emër të GP të LDK-së tha se më 9 prill, para 25 vjetësh në kufirin Shqipëri-Kosovë, në Koshare, në orët e hershme të mëngjesit do të fillonte operacioni për çlirimin e territorit të Kosovës. Deputeti Quni tha se për të arritur qëllimin përfundimtar strategjik, duhej arritur qëllimet operative dhe taktike, pra neutralizimi dhe shkatërrimi i caqeve ushtarake serbe, në njerëz, teknikë, objekte dhe instalime të tjera ushtarake.

“Në përpjekjen tonë për arritjen e qëllimit dhe në rezistencën e armikut për të ruajtur territoret e okupuara, do të zhvillohej një ndër betejat më epike dhe një ndër betejat më të përgjakshme. Nga 9 prilli deri më 15 qershor kur forcat serbe u tërhoqën përfundimisht, përjetuam shumë momente të vështira. Por, pas çdo vështirësie ne u gëzoheshim fitoreve. Çdo ditë ishim më të fortë e më të vendosur. Ne po përparonim çdo ditë e më shumë. Rritej numri i luftëtarëve, sigurohej armatimi dhe municioni, specializoheshin njësi të ndryshme, dominonim terrenin dhe bashkëvepronim më mirë, ndërsa përballë rreshtoheshin njësi masive të armikut. Por, përballë forcës sonë ato u neutralizuan dhe u demoluan”, tha ndër të tjera deputeti Quni.

Deputetja Time Kadriaj nga GP i AAK-së tha se po bëhen 25 vjet nga thyerja e kufirit shqiptar, që siç tha ajo, ka qenë ëndërr e çdo shqiptari, kufirit që ndau vëllezërit e një gjaku e të një gjuhe.

Deputetja Kadriaj tha se Epopeja e UÇK-së, në fillim të muajit mars në Prekaz, ku ra për të mos vdekur kurrë Komandanti Legjendar Adem Jashari, për të vazhduar në Gllogjan me Epopenë e Dukagjinit dhe epopetë e tjera anekënd Kosovës, ishte kambanë alarmi se me regjimin e Beogradit nuk ka dialog dhe që e vetmja mënyrë për kundërpërgjigje është lufta e armatosur.

Ajo evokoi kujtime nga beteja e Koshares, përkatësisht shërbimi mjekësor që ekipi i mjekëve të luftës u ofroi luftëtarëve të plagosur.

“Secili hero dhe dëshmor i Kosovës ishte histori në vete. Ballë rrufesh ranë 114 dëshmorë të betejës, ndërsa 423 të plagosur ndanë jetën me vdekjen. Mijëra luftëtarë, mes të ftohtit e në acar e në diell përcëllitës ishin aty, për t’i dhënë Kosovës lirinë”, tha ndër të tjera në fjalën e saj deputetja Kadriaj.

MASAKRA E TIVARIT DHE RISHKRIMI I HISTORISË

April 5, 2024 by s p

(Me rastin e 79-vjetorit 1945-2024)

Ndër ngjarjet tragjike të popullit shqiptar që ka të bëjë me Luftën e Dytë Botërore është Masakra e Tivarit e cila ka ndodhur me 1 prill 1945. Në këtë masakër të realizuar nga njësitë ushtarake të Jugosllavisë aty janë likuiduar një numër i madh shqiptarësh nga Kosova, me përmasat e gjenocidit, të cilët ishin mobilizuar për të ndjekur okupatorët gjermanë në pjesën perëndimore të ish-Jugosllavisë. Mobilizimi i tyre në Kosovë ka pasur një prapavi të caktuar politike sepse si qellim kishte spastrimin e Kosovës nga shqiptarët për të realizuar në praktikë pushtetin ushtarak i cili ishte vendosur nga data 8 shkurt 1945, duke bërë riokupimin e Kosovës, pa përfillur parimet e Kartës së Atlantikut, me pasoja për shqiptarët që është dëshmuar në vitet vijuese.

Nail Draga

Me 1 prill u bënë 79- vite(1945-2024) nga Masakra e Tivarit, ku u likuiduan në mënyrën më mizore shqiptarët nga Kosova. Sipas të dhënave del se ky numër shkon minimalisht nga 1560 shqiptarë, ndërsa sipas disa përllogaritjeve arrinë deri në 3764 persona. Fjala është për shqiptarët të cilët ishin të mobilizuar si regrutë ne aradhat partizane për të ndjekur armikun përfundimisht nga territori i ish-Jugosllavisë.Por, edhe pas shtëdhjetë e pesë vjetëve kjo tragjedi ende nuk është ndriçuar nga studiuesit e ndryshem nga vet fakti se gjatë periudhës së sistemit komunist marrja me një ngjarje të tillë ishte e pa preferueshme dhe me pasoja për autorët.

Edhe pse ne popull dihej për ketë tragjedi dhe përshperitej për numrin e të vrarëve, saktësisht pak kush dinte të dhëna të sakta, sepse arkivat për shqiptarët ishin nën embargo, madje dokumentët gjegjëse ka mundësi që janë zhdukur nga ato të cilët kanë realizuar ketë masakër.

Dëshmi autentike e atyre që përjetuan masakren

Por, vetëm pas dështimit të sistemit monist dhe vendosjes së pluralizmit nga viti 1990, opinioni i gjërë filloi të njihej më ne detaje për ketë masakër, e ate duke iu falenderuar dëshmitarëve autentik të cilët kishin shpëtuar nga kjo kasaphane tipike naziste e bërë nga pjesëtarët e aradhave partizane jugosllave gjoja “nacional-çlirimtare”. Dhe janë këto individ të cilët e përjetuan personalisht ketë masakër të cilët kanë dhënë kujtimet e tyre për ketë kalvar të shqiptarëve nga mobilizimi i tyre në Kosovë dhe rrugëtimi ne relacionin Prizren-Kukës-Shkodër-Tivar.

Ndër ta bën pjesë edhe Azem Hajdini-Xani i cili opinionit i ka dhuruar librin “Tragjedia e Tivarit”, botuar në Shtutgard në Gjermani në vitin 1990, dhe më pas ribotuar në Prishtinë në vitin 1998. Po ashtu ky autor ka botuar edhe një botim tjetër me titull ”Masakra e Tivarit”-Memoare, Prishtinë 1998, duke prezentuar dëshmi autentike të personave të cilët kanë mbetur gjallë. Edhe pse ne ndërkohë janë botuar edhe disa studime nga autor të tjerë për ketë masakër(M.Pirraku. U.Butka etj.), botimi i këtyre materialeve nga autori i cili e ka përjetuar drejtëpëdrejt ketë masakër për momentin shërben si lëndë bazë dhe e domosdoshme për të trajtuar ketë tragjedi të bërë nga komunistet ne prag të përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, sepse arkivat ende janë të mbyllura për hulumtuesit shqiptarë.

Nisja nga Prizreni për në Tivar

Për të bërë plotësimin e Armatës IV të Jugosllavisë, për në Frontin VP të bregdetit të Adriatikut ne saje të të dhënave të publikuara del se ne mars dhe prill të vitit 1945, u deportuan 22.017 luftëtarë shqiptarë nga Kosova. Ata janë deportuar ne formacione ushtarake të cilat quhen eshalone qe gjatë muajve mars-prill 1945 nga Prizreni për në Tivar gjithsejt ishin gjashtë eshalone të tilla. Kështu në mars janë deportuar tre eshalone; eshaloni i parë, me 3.700 luftëtarë, niset nga Prizreni më 24.3.1945 dhe arrin në Tivar më 29.3.1945; eshaloni i dytë, më 4.700 luftëtarë, niset nga Prizreni më 26.3.1945 dhe arrinë në Tivar më 31.3.1945 dhe eshaloni i tretë me 2.700 luftëtarë shqiptarë, niset nga Prizreni me 27.3.1945 dhe arrin në Tivar më 1 prill 1945. Ndërsa gjatë muajit prill janë deportuar edhe tre eshalone të tjera: eshaloni i parë me 1.506 luftëtarë niset nga Prizreni më 19 prill 1945, eshaloni i dytë me 2.601 luftëtarë niset nga Prizreni më 20 prill 1945 dhe eshaloni i tretë me 1.216 luftëtarë niset nga Prizreni më 24 prill 1945.Ndërsa më pas nga Prizreni niset një eshalon i veçantë me 5.323 luftëtarë shqiptar, nga Maqedonia ne ditët e para të prillit të vitit 1945.

Pse po largoheshin luftëtarët nga Kosova

Duke marrë parasysh se operacionet luftarake kundër nazistave gjermanë ne Luftën e Dytë Botërore kishin marrë fund nga fundi i viti 1944 me të drejt bëhët pyetja se pse i deportuan luftëtarët shqiptarë nga Kosova. Përgjigja ishte e qartë sepse planifikohej një hakmarrje ndaj shqiptarëve të Kosovës për humbjen qe kishin përjetuar formacionet ushtarake të partizanëve jugosllavë ne luftën ndaj luftëtarëve të Shaban Polluzhës. Ndërsa nga ana tjetër si qellim ishte largimi nga Kosova i atyre luftëtarëve të cilët mund të bëjnë rezistencë për vendosjen e pushtetit ushtarak serb, gjegjësisht ripushtimin serb të Kosovës, ne saje të vendimeve të më vonshme.

Të mobilizuarit iu ngjanin robërve

Edhe pse të gjithë të tubuarit nga anë të ndryshme të Kosovës kishin premtime se do të deportoheshin me statusin e luftëtarëve për të ndjekur armikun ne vijen e frontit në veriperëndim të Adriaktikut(Istër-Slloveni), nga momenti i parë në Prizren u verejt se do të jetë tërësisht ndryshe.Nëse deri aty ata ishin të armatosur dhe të përcjellur me oficerë shqiptarë, më tu nisur nga Prizreni përcjelljen e moren oficeret serbo-malazez, ndërsa po ashtu u detyruan për të dorëzuar armet me pretekst se rruga është e gjatë dhe do të lodheni pa nevojë, pra, ata u nisen nga Prizreni të paarmatosur, të pa ushqyer, të lodhur, të paveshur, dhe ne kushte higjenike të papërshtatshme. Ishte ky eshaloni i dytë që është nisur nga Prizreni më 26 mars, ku pjesëtarët e tij do të përjetojnë gjenocid të pa parë ne qytetin e Tivarit të Ri.

Gjatë rrugës atyre iu ndalohej dalja nga kolona qoftë për të pirë ujë apo kryer nevoja fiziologjike. Kush kishte guxim të vepronte ndryshe e pësonte me jeten, sepse pushkatohej në vend. Nga një sjellje e tillë e oficerëve përcjelles të cilët vrisnin kur kishin dëshirë e flisnin fyerjet më vulgare ndaj shqiptarëve tash të gjithë e kishin të qartë se nuk janë më luftëtarë por iu ngjanin robërve të luftës. Dhe nga një situatë e tillë dramatike gjatë rrugës deri ne Shkodër numri i të vrarëve kishte arritur deri në 800 luftëtarë të cilët janë gjuajtur në lumin Dri, Bunë etj.

Pamjet e Tivarit paralajmëronin masakren

Me të arritur në Tivarin e Ri është vërejtur një moblizim i madh i popullatës vendore ku me ta ishin së bashku edhe njësitë ushtarake të Brigadës së Dhjetë Malazeze, të armatosur ne çdo aspekt, athua se janë duke pritur njësitë e armikut. U pa qartë komploti dhe gracka e pregatitur, por ata prisnin vetëm shkasin.Ne qendër të Tivarit të Ri pasi i kanë udhëruar për të pushuar ne afërsi të tyre ishte një krua, ku shqiptarët shprehen kërkesën për të pirë ujë, por oficeret reaguan ashper duke mos iu mundësuar dhe fyer ata ne aspektin nacional, duke vrarë tre shqiptarë, ndërsa nga plumbat e tyre kishin vrarë “gjoja” një ushtarë malazias. Ky ishte një tjetër pretekst për të vrarë shqiptarë, andaj për ketë “vepër “ e cila nuk ishte bërë nga shqiptarët ata pushkatuan 100 ushtarë shqiptarë, sikurse nazistatët gjermanë kohë më parë. Nga kjo e papritur shqiptarët ishin të vetdijshëm se një tragjedi e tillë nuk do të përfudnoj më kaq, sepse ishin të rrethuar nga të gjitha anët.

Ndërtesa e Monopolit të Duhanit ferri i shqiptarëve

Ata më pas ne kolonë i detyruan të ecin dhe i vendosen ne objektin e Monopolit të Duhanit në afërsi të portit.Ishte kjo një ndërtesë tre katëshe, ku i detyruan të hyjnë brenda ndërsa të tjerët u vendosen në oborr, pra të gjithë grumbull e jo ne kolonë, sepse kështu mundësia për ti shfarosur ishte më e madhe. Dhe nuk ka vonuar shumë ne të gjithë shqiptarët si brenda ne ndërtesë e ne oborr është qitur me të gjitha mjetet luftarake rreh dy orë dhe ne oborr dhe shesh ku ishin rreth 3000 veta nuk mbeti njëri i gjallë në këmbë, sepse u bë kasaphanë e vërtetë dhe kudo u bë lumë gjaku. E tërë kjo masakër ka zgjatur rreth një orë e gjysmë duke filluar në ora 14 të datës 1 prill 1945. Patën fat të shpetojnë vetëm ata qe ishin ne katin e lartë të ndërtesës, dhe disa nga eshaloni i parë të cilët për momentin ishin në Tivarin e Vjetër. Por, tragjedia nderpritet duke iu falenderuar një automobili i cili brenda kishte disa vëzhgues amerikanë, të cilët më gjasë kishin dëgjuar të shtënat e armëve dhe kishin ardhur për të parë vendin e ngjarjës.Por, kriminelet iu dolën përpara dhe i binden të largoheshin dhe të vazhdojnë rrugën për në Ulqin.Pra, nga frika se do të zbulohet krimi, ata u detyruan ta nderpresin plojën. Ishte kjo një rastësi që të shpëtojnë disa luftëtarë kosovarë, të cilët do të jenë dëshmitarë të kësaj masakre, edhe pse qellimi i forcave shfarosëse të partizanëve jugosllavë ishte për ti vrarë të gjithë për të mos pasur dëshmitarë.

Mungojnë varret e të masakruarve

Me pas u mobilizuan të gjithë qytetarët si pleq, gra, të rinj, punëtor e ushtarë për të pastruar oborrin për të humbur gjurmet e kësaj vepre mizore. Me kamion kanë ngarkuar të vrarët dhe të plagosurir për ti deportuar ne varreza të ndryshme kolektive. Madje ne ketë transport kanë angazhuar edhe ata shqiptarë të cilët kanë mbetur gjallë.Ende nuk dihet se ku janë bartur kufomat dhe varrosur ata. Bëhet fjalë për disa vende si ne Tivarin e Vjetër, Tugjemil, Zalef dhe ne një shpellë ne malin e Vollujicës pranë detit. Por, nuk ka dilemë se pjesen më të madhe të tyre e kanë gjuajtur në det.

Bëhët pyetja sa janë vrarë ne këtë masakër, e sa kanë mbetur gjallë.Pasi nuk ka të dhëna arkivore, andaj i vetmi burim është A.Hajdini-Xani i cili thot se të gjallë kemi mbetur 810 individ, ndërsa nga Kosova janë nisur 4700 luftëtarë, nga del se gjatë rrugës dhe ne ketë masakër janë vrarë e zhdukur 3.890 shqiptarë të Eshalonit të dytë dhe 420 të Eshalonit të parë, pra gjithsej 4310 individ kanë humbur jetën, çështje që mbesin për hulumtime..

Ne këtë regji shfarosëse ka pasur raste qe individ të ndryshëm të shpëtojnë dhe të ikin ne drejtime të ndryshme, por edhe aty nëse janë zbuluar janë likuidur, sepse të gjithë shqiptarët janë cilësuar si armiq, nga pushteti ushtarak. Ka raste të veçanta që kosovarët janë strehuar e mbajtur nga familje shqiptare duke iu shpetuar jetën, si ne Tivar, Anë të Malit dhe Krajë, ku për raste të tilla egzistojnë dëshmi autentike.

Objekti i Monopolit të Duhanit në Tivar-vendi i masakrës të 1prillit 1945!

Tragjedia e cila u hesht për vite të tëra

Me të përfunduar lufta dhe kthimi i luftëtarëve kosovarë në shtëpitë e tyre, kjo ngjarje mori dhenë, por ishte me pasoja nëse kërkohej e vërteta pse ndodhi ajo. Madje ata të cilët e përjetuan ishin të kërcënuar nëse debatojnë ne lidhje mbi ketë ngjarje e jo më të kërkojnë që ajo të ndriçohet në tërësi.

Dhe si për ironi të fatit pas kësaj masakre ajo u hesht nga ato të cilët është dashur të flasin dhe ta informojnë opinionin e gjërë për ketë gjenocid të bërë nga partizanët jugosllavë, duke kërkuar përgjegjësi nga ana e tyre.

Por, ndodhi që për këtë masakër te mos flasin kaudrat shqiptare qoftë nga Kosova apo nga Shqipëria por për të parën herë të deklarohet A. Rankoviqi në Kongresin Themelues të PKS më 8-12 maj 1945 i cili ne mes tjerash ka thënë se ”udhëheqesit e eshalonit e nxiten revoltën midis shqiptarëve”, duke planifikuar të vrisnin “ 40 shqiptarë për një luftarë të vrarë”, duke vazhduar se “udhëheqesit tanë hapën zjarr dhe i vranë 300 shqiptarë”. Një e dhënë e tillë edhe pse e minimizuar shumë herë dëshmon se një masakër e tillë ka egzistuar dhe është realizuar nga forcat partizane jugosllave, që ishin të Brigadës së Dhjetë Malazeze, duke mbetur informata e vetme zyrtare për këtë masakër.

Por edhe pse një nismë të tillë ne rrugë institucionale për të prezantuar dhe hulumtuar të vertetën është bërë nga Azem Hajdini si pjesëmarrës i kësaj masakre nga viti 1966 e më pas çdo gjë mbeti vetëm ne nismë sepse pushtetit jugosllav të kohës nuk i ka interesuar e vertëta për ketë tragjedi sepse ishin vetë serbo-malazezët të cilët ishin skenaristet dhe regjisorët e kësaj maskare e cila ishte më e madhja në përfundim të Luftës së Dytë Botërore ne Evropën Juglindore.

Përgjegjësia e udhëheqjes së Shqipërisë

Edhe pse kanë kaluar 79 vite nga masakra e Tivarit, deri më tash nuk kemi pasur rast të lexojmë diçka konkrete ne lidhje mbi ketë tragjedi nga strukturat qeveritare të Shqipërisë. Madje kjo tragjedi nga ana e tyre është heshtur, duke mos u shënuar as ne kalendarin e ngjarjeve historike sepse ata janë të vetëdijshëm për përgjegjësinë që mbajnë. Sepse si te lejohet që të kalojnë nepër territorin e Shqipërisë eshalone të tëra qytetarësh kosovarë të përcjellur nga ushtarakët serbo-malazez gjoja për të marrë pjesë ne ndjekjen përfundimtare të armikut në Istër e Slloveni, kur Lufta e Dytë Botërore kishte marrur fund.

Nuk ka dilemë se ishte ky një veprim monstruoz dhe antikombëtar i udhëheqjes së Shqipërisë së kohës e cila ka përgjegjësi për masakren e Tivarit. Por, nëse analizojmë rrethanat e kohës që më vonë është njoftuar opinioni i gjërë, as që është pritur diçka konkrete nga udhëheqja e Shqipërisë, ose me konkretisht nga ajo e PKSH, sepse këta ishin si filialë e komunistëve jugosllavë, dhe ishin të indoktrinuar nga ideologjia komuniste si rrallë kush ne Evropën Juglindore. Sepse nga ajo kohë e deri në vitin 1948 me jugosllavet kanë punuar së bashku për të eliminuar armiqet ideologjikë, ku egzistojnë dëshmi të pakontestueshme sepse individë te ndryshëm shqiptarë janë arrestuar në Shqipëri dhe iu janë dorëzuar jugosllavëve, të cilët kanë përfunduar më pasoja tragjike.

Tivari 1945 sikurse Srebrenica 1995

Nuk ka dilemë se Masakra e Tivarit e vitit 1945 është pothuaj identike me masakren e Srebrenicës në vitin 1995 e bërë nga forcat ushtarake serbe ndaj rreth 8000 boshnjakëve. Por, këtu egziton vetëm një dallim sepse krimi në Tivar është bërë pa praninë e forcave ndërkombëtare ndërsa në Srebrenicë është bërë ne prani të tyre, të cilët ishin gjoja me mision për të mbrojtur ketë popullatë. Një rast i tillë analog ka edhe të veçantën tjetër sepse viktimat e Tivarit, edhe sot janë pa varre të identifikuara, ndërsa ata të Srebrenicës janë identifikuar, sepse janë gjetur në varrezat kolektive, më ç’rast është bërë rivarrimi i tyre.

Pjesëmarrësit e Konferencës shkencore, të Monopoli i Duhanit në Tivar (31.3.2013)

Pllaka përkujtimore e cila mungon

Ka ardhur koha qe ne lidhje mbi masakren e Tivarit të formohet një komision i veçantë pranë Qeverisë së Kosovës për të zhvilluar një takim me përfaqësuesit e Qeverisë së Malit të Zi.Nuk ka dilemë se ngjarja tragjike e vitit 1945 nuk mund ta ngarkojë me përgjegjësi pushtetin aktual në Mal të Zi, por angazhimi ne drejtim të ndriçimit të kësaj masakre do të ishte ne favor te pushtetit aktual ne rrethana të reja shoqërore e politike.

Edhe pse kanë kaluar 79 vjet nga kjo masakër ende nuk ka të dhëna ne lidhje mbi varrët e të masakruarve, andaj është obligim moral dhe civilizues që ne vendin ku është bërë masakra të ngrihet një memorial apo të vendoset një pllakë përkujtimore ne tre gjuhë për të njohtuar opinionin e gjërë mbi ketë ngjarje tragjike ne vitin 1945 që ka ndodhur në qytetin e Tivarit.

Përfundim

Ndonëse kanë kaluar 79-vite nga data e 1 prilit 1945, kur u masakruan shqiptarët nga Kosova, nga ana e strukturave ushtarake jugosllave të kohës, realizuar sipas një skenari me qellime shfarosëse ndaj shqiptarëve nga Kosova, ajo masakër ia kalon “Natës së Shën Bartolomeut” të Parisit të vitit 1573, që është sinonim për vrasjet masive të kundërshtarëve ideologjikë.

Për këtë tragjedi në kohën e monizmit nuk është guxuar të flitet as të shkruhet se pasojat ishin të mëdha. Çdo informatë ishte në heshtje, sepse politika komuniste e kohës si mision kishte eliminimin e krimeve duke mos i publikuar ato, por e vërteta nuk ka mundur të heshtet.

Vetëm pas rënies së monizmit, të mbijetuarit por edhe disa studiues kanë filluar të shkruajnë artikuj e botime të veçanta, e po ashtu janë përgatitur edhe emisione televizive. Eshtë fatkeqësi që për këtë masakër nuk ka asnjë shënim në librat e shkollave fillore, të mesme e universitare, sidomos nga lënda e historisë, dukuri e cila nuk mund të arsyetohët më asgjë..

Në lidhje me ketë ngjarje tragjike Këshilli Kombëtar i Shqiptarëve në Mal të Zi, në Ulqin, më 30-31mars të vitit 2013, ka organizuar Konferencën shkencore ”Masakra e Tivarit-1945”, me pjesëmarrje të studiuesve nga Kosova, Shqipëria e Mali i Zi. Pas prezantimit të kumtesave për këtë ngjarje(të cilat ende nuk janë botuar) pjesëmarrësit më pas kanë shkuar e vizituar vendin e krimit të Monopoli i Duhanit(31 mars). Ishte ky takimi i parë nga përfaqësuesit e një subjekti të shqiptarëve ku kanë marrë pjesë edhe ish të mbijetuar e kësaj masakre nga Kosova, duke dëshmuar në mënyrë autentike përjetimet e kësaj tragjedie.

Pasi në lidhje me këtë masakër, nuk ka asnjë të dhënë në vendin e ngjarjës, duhet bërë çmos që në ketë vend të ngrihet një memorial i shkruar ne tre gjuhë kushtuar kësaj ngjarje tragjike. Një memorial i tillë duhet të jetë monument i kujtesës, për të kaluarën, tashmën dhe të ardhmën për të njohtuar opinionin e gjërë mbi ketë masakër që ka ndodhur në qytetin e Tivarit. Në rrethana të reja kur tash Kosova është shtet i pavarur i takon qeverisë së saj të inicojë një çështje të tillë me pushtetin në Malin e Zi.

Andaj ka adhur koha që historia të rishkruhet dhe të thuhet e vërteta për këtë tragjedi, duke eliminuar qasjen ideologjike e pranishme edhe në ditët tona. Në këtë aspekt është obligim profesional të hulumtohen arkivat sekrete të UDB-ës jugosllave, për të hequr hipotekat nga e kaluara ideologjike, që do të jetë në favor të faktografisë shkencore si kudo në botën demokratike.

(Prill 2024)

PËR LIBRIN E ANNA KOHEN “FLOWER OF VLORA”

April 5, 2024 by s p

Prof. Thanas Gjika/

Për ta kuptuar më mirë përmbajtjen dhe vlerat e librit “Flower of Vlora – Growing up Jewish in communist Albania” (Lulja e Vlorës – Rritja e ebrenjve në Shqipërinë komuniste) të shkrimtares Anna Kohen, bijë e komunitetit ebre të Shqipërisë, më duhet të jap së pari disa sqarime mbi historinë e këtij populli.

Populli ebre / Jewish, ka një histori tragjike. Mbas peripecish të shumta ky popull arriti të krijonte në territorin e quajtur Palestinë shtetin e vet të lulëzuar të ndarë në dy krahina, krahina veriore quhej Israel dhe ajo e jugut, Jude (si dy krahinat tona Gegëria dhe Toskëria). Kryeqytet i tij ishte Jerusalemi, ku sunduan mbretër të ndryshëm, midis të cilëve u shquan Davidi dhe Solomoni. Mirëpo më vonë ky popull ra nën zgjedhën Babillonase, u kthye në skllav dhe u shpërngul në Babilloni. Pas 75 vjetësh mundi të rikthehej në trojet amëtare e të vijonte jetën e vet. Në shek. VII krijimi i Perandorisë Arabe solli si pasojë shpërnguljen / dbimin e dytë të këtij populli. Kjo ishte shpërngulja më e madhe dhe më e gjata.

Ky popull i shpërndarë në shtete të ndryshme të Europës, Azisë dhe Afrikës mundi të mbijetonte duke u organizuar nëpër komunitete, ku jetonin afër njëra tjetrës familjet e judenjve me sinagogën e tyre (tempullin e fesë). Gjatë shekujve diaspora judaike e humbi gjuhën amëtare dhe pervetetësoi gjuhën e vendit ku jetonte, pra gjuhësisht u asimilua. Në gadishullin Hiberik judenjtë përvetësuan spanjishten si gjuhë shtëpie, në gadishullin Ballkanik përvetësuan greqishten; në Europën Qendrore gjermanishten dhe në Perandorinë Cariste Ruse, rusishten.

Diaspora ebraike ka një meritë të madhe, ajo i dha njerëzimit një fenomen madhështor: mbijetesën si etni kombëtare ndonëse jetoi më shumë se një mijë vjet larg trojeve të atdheut mëmë edhe pasi humbi gjuhën amëtare. Kjo mbrekulli nuk ndodhi rastësisht: Kudo ku shpërndaheshin judenjtë merrnin me vete një kopje të librit “Torahs”, si quhet prej tyre pjesa e parë e “Biblës”. Kapituj të këtij libri u komentoheshin besimtarëve çdo të shtunë prej rabinëve (priftërinjtë e ebrenje) nëpër sinagogat, ose prej kryefamiljarëve në shtëpi. Libri madhor “Torahs” luajti rolin e “Atdheut kulturor / Atdheut virtual” që i mbrojti bijtë e diasporës ebraike nga asimilimi..

Nazizmi gjerman kreu masakrën më të madhe ndaj këtij populli, shfarosi gjashtë milion ebrenj nëpër kampet e internimit. Për shkak të përndjekjes shekullore dhe sidomos të përndjekjes naziste ky popull u quajt “Popull Martir”. Qeveritë e shteteve që fituan luftën kundër nazizmit në vitin 1948 mundën ta krikrijonin shtetin e Israelit në një pjesë të trojeve të lashta amëtare të Palestinës, për t’i krijuar mundësinë e jetesës popullit martir në një shtet të pavarur, këtij populli që i ka dhënë kulturës, artit e shkencës botërore shumë njerës të shquar.

Në trojet shqiptare gjatë pushtimit turk u vendosën disa komunitete ebrenjsh sidomos në qytete si Preveza, Parga, Janina, Vlora, Kavaja, Durrësi, dhe deri në Manastir (Bitola), Shkup, Prizren, Prishtinë, etj. Zyrtarisht Perandoria Osmane i quajti ebrenjtë e Ballkanit “Ebrenj Romanjotë”, dmth të greqizuar.

Në Ballkan ndoshta disa ebrenj ishin tërhequr prej ebrenjve të vendosur më herët. Në Sarandë arkeologët kanë gjetur një shandan judaik të ndërtuar me gurë mozaiku në një dysheme, që dëshmon ekzistencën e një sinagoge judenjsh që në shek V-VI. Ndryshe nga popujt e tjerë populli shqiptar nuk i pa me zili banorët e komuniteteve ebre, por i rajtoi si të barabartë. Madje gjatë L2B populli ynë i mbrojti prej nazistëve gjithë ebrenjtë e Shqipërisë së Bashkuar dhe ata që erdhën nga Gjermania, Austria, ish-Jugosllavia. Bujaria dhe mbajtja në besë e ebrenjve prej popullit tonë rrëfehet me dashuri në faqet e këtij libri. Në vitin 2012 autorja shkoi me gjithë bashkëshortin në fshatin Trevllazër dhe i takoi pasardhësit e familjes së Kadri Lazaj, që kishte strehuar familjen e saj gjatë L2B.

Gjatë viteve të diktaturës komuniste në Shqipëri u shquan disa bij të diasporës ebraike si doktori Nuni Theodhosi, Zino Matathia, Ingjinieri Marko Menahem, përkthyesit at’ e bir Robert & Edvin Zhvarc, etj. Midis tyre shkëlqen dhe doktoresha stomatologe Anna Kohen, mjeke e shquar dhe aktiviste shoqërore, që ka merituar disa medalje e vlerësime nga shteti shqiptar e amerikan. Tani së fundi ajo u rendit dhe si krijuese e letërsisë memuaristike…

Mora pjesë në promovimin që iu bë në Worcester MA librit të saj “Flower of Vlora – Growing up Jewish in communist Albania”, ku ajo vetë tregoi shkurt disa momente të jetës, me të cilat na preku të gjithëve. Pasi e bleva librin, e lexova dhe nuk mund të rri pa shkruar një vlerësim për të mbasi u qartësova plotësisht për jetën e komunitetit ebre të Vlorës dhe ecurinë e jetës plot zgjuarësi dhe guxim të Anna Kohen, aftësitë e së cilës shpërthyen kur ajo doli në botën e lirë, mbasi u largua nga Shqipëria (1966). Mbrojti tituj e grada shkencoree si dentiste stomatologe, hapi klinikën e saj, punoi dhjetë vjet si Prof. Assistente Restorative Dentristy në Universitetin e mirënjohur të Nju Jorkut, Dental School; drejtoi për njëzet vjet Shoqërinë e grave shqiptaro-amerikane “Motrat Qiriazi”; organizoi mbledhje dhe dhurime të shumë ndihmave për Universitetin e Tiranës; riatdhesoi 37 judenj të Vlorës në ShBA (1990); ndihmoi për të strehuar e punësuar shumë e shumë të shpërngulur me dhunë nga Kosova (1999), etj.

Jeta plot mund e sakrifica e heroinës së kësaj vepre memuaristike mendoj se do t’i ndihmojë shumë të rinj e të reja për të gjetur rrugën sesi të bëhen më të vlefshëm për vete dhe familjet e tyre, dhe për mbarë botën shqiptare.

* * *

Ky libër biografik shquhet për rrëfimin realist të jetës së familjes Kohen në Shqipëri, Greqi dhe ShBA. Titulli “Fower of Vlora” (“Lulja e Vlorës”) për mua mund të merret alegorikisht sikur nënkupton gjithë komunitetin ebre të Vlorës si lulja e qytetit. E them këtë sepse pjesëtarët e komunitetit ebre të Vlorës me jetën e punën e tyre i ishin imponuar vlonjatëve si një model i qytetërimit europian.

Kushtet e vështira ekonomike e politike ndikuan që autorja të rritej në një atmosferë të izoluar, ndonëse ajo e ndjente veten të gëzuar për shkak të optimizmit që i jepte mosha dhe kujdesit të prindërve e sidomos të gjyshes Aneta. Kjo gjyshe merrej me punët e shtëpisë: gatimin, edukimin dhe kumandarjen e fëmijëve, sepse nëna dhe babai gjithë ditët e javës punonin jashtë shtëpisë. Aneta ishte një grua me kulturë dhe me karakter të fortë që u imponhej si fëmijëve dhe njerëzve që e rrethonin. Në rini ajo kishte studiuar tek “Aleanca Franceze” e Janinës ku kishte mësuar frëngjishten, pasuri e rrallë kulturore për femrat e asaj kohe. Përpjekjet e saj për t’i ushqyer, edukuar, veshur, krehur e mbathur sa më mirë katër fëmijët e familjes Kohen, u ngjallën dashuri e respekt grave vlonjate të mëhallës, të cilat i quanin ata fëmijë “Lulja e Vlorës”. Këtë epitet këta fëmijë e meritonin për pamjen e jashtme edhe për edukatën e tyre. Ata shoqëroheshin me të gjithë fëmijët e mëhallës e të shkollës, myslimanë, katolikë e ortodoksë. Nuk ziheshin kurrë, gjithëçka e zgjidhnin përmes zgjuarësisë me paqe. Mësonin rregullisht dhe nuk kurseheshin t’u shpjegonin edhe shokëve e shoqeve pjesët që nuk i kishin kuptuar.

Familja Kohen erdhi në Vlorë nga Janina e Greqisë më 1928 pa ndonjë pasuri dhe në Vlorë nuk u bë e pasur, por jetonte me rregull e pastërti që binte në sy. Babai i Annas merrej me tregti ambulante. Ai nuk kishte dyqan. Mallin që shiste (fustane, copa për fustan, shalle, shami koke, etj) i vendoste në dy arka të cilat i ngarkonte mbi gomar dhe shkonte fshat më fshat ku ua shiste banorëve të fshatrave malore.

Guximi për jetën ishte tipar i këtij ebreu, tipar që ai e manifestoi jo vetëm gjatë udhëtimeve i vetëm nëpër fshatrat malore të Vlorës, por mbi të gjitha në krijimin e familjes së vet, jo me një ose dy fëmijë, por me katër në kushtet e vështira të L2b dhe mbas saj. Më 1943 familja e tij e re u shtua me një djalë, Elio-n. Gjatë vitit 1944 familja e tij u strehua në fshatin malor Trevllazën prej familjes Lazaj. Sapo u larguan forcat naziste nga Vlora, ai me bashkëshorten Nina, si optimiste qe ishin, vendosën ta shtonin familjen edhe me tre femijë të tjerë, vajzën Anna, lajmëtarja e fitores, të cilën shoqet e quajtën Emi, djalin Abe (Mimi) dhe vajzën tjetër, Alice (Aliqi).

Si shumica e ebrenjve edhe David Koheni, të cilin populli i Vlorës e quante Xhon, ndiqte strategjinë e mbijetesës së popullit ebre: “përdor shtatë zgjuarësi dhe një trimëri, ose një hile”. Gjatë pushtimit italian ai u muarr me tregti mallrash italiane. Një herë, tregon autorja, babai i saj shkoi në Itali dhe bleu këpucë me shumicë. Mirëpo që të mos paguante doganë, i solli në portin e Vlorë me dy rrugë. Në rrugën e parë solli kutitë ku kishte futur vetëm këpucë të djathta, kurse në rrugën e dytë solli kuti ku kishte futur vetëm këpucë të majta. Në të dy rastet ai u ankua doganierëve: “Shikoni se ç’ qeratenj janë italianët, më kanë amballazhuar vetëm këpuc të djathta / të majta, e ç’doganë të paguaj unë, nuk mund t’i shes dot këto këpucë.” Doganierët nuk e kuptuan hilenë e tij dhe kështu ai emori mallin pa paguar taksë dogane.

Kurse gjatë viteve të diktaturës komuniste kur ai shkonte nëpër fshatra dhe ndonjë fshatar i varfër, pasi i shikonte plaçkat e tij, largohej pa blerë gjë duke psherërirë: “Eh kur s’kam pare t’ia blija këtë shami gruas / nuses a vajzës sime”. Xhoni menjëherë i thoshte: “Hajde mor i dashur, merre falas. Mos e prish zemrën”. Dhe ia mbështillte e ia jepte.

Tregtari ebre e dinte se fshatari shqiptar ndonëse i varfër kishte sedër dhe sedra do ta detyronte që një ditë ta paguante. Në kohën kur fshatari vilte domatet, rushin, ullinjtë ia sillte te shtëpia zotit Xhon Kohen një kosh plot me prodhimet e tij, që kushtonin shpesh herë më shumë se malli që kishte marrë falas…

Autorja i tregon këto raste për t’i bërë të qartë sesi përpiqej babai i vet për të mbajtur familjen duke fituar ç’ mund të fitohej në Shqipërinë e varfër të asaj kohe.

Të shumta janë episodet ku tregohet urtësia e durimi i zotit Kohen, por mbi të gjitha më tërhoqi largpamësia vizionare dhe guximi i tij. Këto tipare shpalosen në vepër kur rrëfehen ndodhitë e vitit 1966. Anna ishte studente pa bursë për stomatologji në Tiranë dhe vijonte miqësinë me djaloshin simpatik Theidhor (Dhori) Çaushi, me të cilin ishte njohur që gjatë viteve të gjimnazit në Vlorë.

Qeveria shqiptare dha urdhër që të mbylleshin aktivitetet private. Kjo situatë e shkundi tregtarin ambulant. Pa e zgjatur ai vendosi që të mos vijonte më jetën në Shqipëri, por të përpiqej për të gjetur mundësi për t’u larguar në botën e lirë.

Ai kapi faktin që familja e tij ishte ebre e ardhur nga Greqia dhe nuk kishte ende qytetari shqiptare, quhej familje greke. Guxoi t’i kërkonte drejtpërdrejt diktatorit Enver Hoxha të drejtën për t’u riatdhesuar në Greqi. Anna e zotëronte shqipen në nivel më të lartë se anëtarët e tjerë të familjes, prandaj ai ia sqaroi asaj planin dhe kërkoii që ajo ta shkruante letrën, natyrisht sipas ideve të tij.

Mirëpo kishte një problem, një nyjë gordiane. Sigurimi i Shtetit dha sqarimin se duhej të riatdhesohej krejt familja, pra nuk mund të lejohej që familja të ndahej, një pjesë të riatdhesohej në Greqi e një pjesë të mbetej në Shqipëri. Para vajzës lindi problemi: të ndahej nga i dashuri për të bërë të mundur riatdhesimin e gjithë familjes, apo e gjithë familja të sakrifikohej për hir të daahurisë së saj e të qëndronte në Shqipëri.

Momente prekëse, ndonjë krijues mund të frymëzohet për të hartuar një vepër dramatike, skenar filmi, etj…

Në mendjen dhe zemrën e vajzës 21-vjeçare nisën të ndeshen ndjenjat e dashurisë me zgjuarësinë ebraike. Ishte në kulmin e lulëzimit të ndjenjave rinore, mirëpo pikërisht në të tilla rrethana i duhej të vendoste për fatin e saj e të mbarë familjes. Dhe Anna vendosi të sakrifikonte dashurinë për hir të së ardhmes më të mirë të krejt familjes.

Shkoi tek Theidori dhe pasi u sqarua me të, i tha babait se mund ta shkruante letrën. U ul dhe shkroi…

Pasi familja u riatdhesua në Greqi, Anna vijoi studimet për stomatologji. Edhe aty pati vështirësi financiare, por gjithnjë ishte ndër studentet me rezultatet më të larta. Natyrisht duke qenë e sukseshme dhe e bukur shumë djem i afroheshin për ta njohur. Me zgjuarësi ajo u jepte shoqëri, madje me njërin marrëdhëniet shkuan mjaft mirë, por nuk përfunduan me fejesë.

Babai me zgjuarësinë dhe vizionarizmin e tij, ndjeu se Greqia dhe Israeli nuk ishin shtetet ku duhej të vendosej përfundimisht familja Kohen. Me ndihmën e disa kushërinjve ai ariti të realizonte shpërnguljen në ShBA, pikërisht kur Anna ishte ende studente në vitin e fundit. Shkuan së pari nëna, babai, gjyshja, motra e vogël dhe dy vëllezërit. U vendosën në Nju Jork. Ana shkoi atje pasi mori diplomën. Shpejt u punësua në një klinikë si asistente. Aty filloi të bënte karierën e saj. Kurajua, zgjuarësia, vullneti i madh për punë e ndihmuan të ecte gjithnjë përpara vajzën e re. Rastet e ndihmuan të njihte shumë djem pretendentë për martesë, por asaj nuk i mbushej mendja. Nuk i pëlqeu as një jude i pasur, që jetonte në Meksiko City, i cili kishte mundësi financiare t’i krijonte jetë të lumtur.

Rasti e solli, që kur ishte duke u ngjitur drejt apogjeut të karierës së saj profesionale, një shoqe e njohu me një ebre me origjinë polake, me Zotin Markus De Rowe. Në fillim Anna nguroi. Iu duk krejt i papërshtatshëm. Markus ishte 11 vjet më i madh, burrë i ndarë nga gruaja me dy fëmijë. Mirëpo Markus ishte burrë shumë i zgjuar, zotni në sjellje dhe brenda dy vjet e gjysëm marrëdhëniesh ariti t’ia fitonte zmerën plotësisht.

Ceremonia e dasmës u zhvillua në prani të 140 të ftuarve, kur Anna ishte 29 vjeçe e Markus 40. Mbas martesës çifti u shtua me dy fëmijë, vajzën Felicia dhe djalëin Olek, të cilët sot kanë fëmijët e tyre. Mbas pensionimit Anna me Markusin u vendosën në vitin 2015 në qytetin Sarasota, Florida. Aty shkoi më vonë për të jetuar edhe Felicia me vajzën e saj të vogël, Alana, kënaqësia e gjyshes Anna. Djemtë e Markusit erdhën për vizitë disa herë nga Izraeli tek familja e babait në Nju Jork dhe në Sarasota FL., deri në prill të vitit 2023, kur Markus u largua nga jeta. Anna i priti gjithnjë me respekt e dashuri, si rrallë ndodh midis grave shqiptare.

Ndonëse jeta e DDS Anna Kohen eci gjithnjë përmes stresit dhe vështirësive, rrëfimi i ngjajeve në libër karakterizohet nga një rrjedhje e qetë plot kuriozitete dhe bëma të këndshme. Libri lexohet me interes nga fillimi në fund . Lexuesit i mbeten në mendje shumë sentenca e këshilla të mençura që ka dhënë autorja, bëma të babait, gjyshes dhe njerëzve që jetuan pranë saj.

Leximi i këtij libri ma pasuroi botën shpirtërore, prandaj ua rekomandoj shqiptarëve dhe amerikanëve ta blejnë për ta lexuar sa më parë. Variantin anglisht mund ta gjejne në Amazon.com, kurse variantin shqip të përkthyer nga Edvin Zhvarc tek Libraria Tirana Times. Në nëntor 2024 ky libër do të dalë nga shtypi dhe greqisht, variant që besoj se do ta blejnë e lexojnë emigrantët e shumtë shqiptarë që jetojnë në Greqi…