Archives for July 2024

POLITIKA E JASHTME E PRESIDENTIT PUTIN

July 25, 2024 by s p

Dr. Dritan Demiraj/

Tashmë prej më shumë se dy vitesh, e gjithë bota perëndimore ka dënuar pushtimin kriminal dhe të paligjshëm të Ukrainës nga Federata Ruse. Por ky pushtim nuk ishte i papritshëm për njerëzit që e kanë analizuar dhe studiuar nga afër politikën e jashtme të Federatës Ruse dhe të Presidentit të saj të ‘përjetshëm’ Vladimir Vladimiroviç Putin. Ajo që ka rëndësi të kuptohet fillimisht, është të theksojmë se kjo politikë është vazhdimi i ‘Idesë të Re Ruse’ (ide nga e cila edhe shovinistët serbë po punojnë për krijimin e Botëts Serbe). Është e rëndësishme të theksojmë se në momentin kur Putini mori drejtimin e Rusisë nga Boris Jelsin në fund të vitit 1999, ishte i vendosur plotësisht për të rikthyer madhështinë e saj të dikurshme. Ai e perceptonte ndryshe lidhjen midis politikës së brendshme dhe saj të jashtme nga diplomatët të cilët kishin drejtuar vendin gjatë presidencës së Jelsin-it. Politika e jashtme e Rusisë drejtohej në një masë të madhe nga konsideratat e brendshme.

Gjatë mandatit të tij të parë presidencial 2000-2004, Putini u shfaq duke kërkuar integrim më të madh të ekonomisë ruse në ekonominë globale, duke prezantuar një numër të konsiderueshëm reformash ekonomike në vend. Kjo ishte njëkohësisht koha e bashkëpunimit më të mirë me perëndimin, deri në kohën e sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001 me SHBA-të dhe fushatës në Afganistan. Kjo periudhë konsistoi në një afrim të konsiderueshëm me Gjermaninë, deri në momentin kur vendet fqinje me Rusinë filluan demostratat e brendshme ose në atë që njihen si revolucionet me ngjyra si në Gjeorgji dhe Ukrainë. Në atë kohë, duhet thënë se Putini kërkoi të afrohej sa më shumë me perëndimin.

Por në momentin kur perëndimi filloi të ushtrojë presion që Rusia të bëhej më demokratike dhe të inkurajonte krijimin e partive të tjera opozitare, ai filloi t’i konsideronte me dyshim marëdhëniet me perëndimin, për arsye se kjo qasje rrezikonte qëndrimin e tij në pushtet. Axhenda e administratës së presidentit amerikan George W. Bush në sytë e presidentit Putin, ishte një axhendë aktive për ndërrimin e regjimeve si psh në Irak, Gjeorgji dhe Ukrainë. Kjo padyshim që paraqiste një sfidë të drejtëpërdrejtë për interesat kombëtare të Federatës Ruse.

Gjatë mandatit të dytë të presidentit Putin 2004-2008, liritë e brendshme u reduktuan ndjeshëm në emër të sigurisë kombëtare. Putini akuzoi perëndimin për një sulm terrorist të ekzekutuar nga muxhahedinët çeçenë në Beslan të Kaukazit të Veriut. Pengmarrja në shkollën e Beslanit në Republikën e Osetisë së Veriut njihet si “masakra e Beslanit”. Ajo filloi në datën 1 shtator 2004 dhe zgjati tre ditë, në të cilën u përfshinë 1.100 persona të mbajtur peng ku rreth 777 prej tyre ishin fëmijë. Kjo pengmarrje përfundoi me vdekjen e 385 fëmijëve dhe civilëve në datën 4 shtator 2004. Ai deklaroi se: “Disa duan të këpusin një copë nga torta jonë, ndërsa të tjerët i ndihmojnë ata”.

Pas ngjarjeve shokuese të ‘revolucioneve me ngjyra’, të cilat shkaktuan largimin e drejtuesve në Ukrainë dhe në Gjeorgji, Putini emëroi Vladislav Surkov-in një politikan gjysëm çeçen, si drejtues tranzitor të saj që në atë kohë njihej si ‘demokracia e menaxhuar’. Vladislav Surkovi kishte qënë më parë një person që publikonte marëdhëniet me publikun dhe autor i sistemit aktual rus. Sistemi të cilin ai e quante ‘demokracia sovrane’, ishte kombinim i ‘retorikës demokratike me qëllimet jodemokratike’. Surkovi theksonte sovranitetin mbi demokracinë, në të cilën shprehej hapur se asnjë fuqi nga jashtë nuk kishte të drejtë të ndërhynte në punët e brendshme të Rusisë. Ai krijoi një grupim të fuqishëm të të rinjve pro Putin që quhej Nashi (Tanët), me qëllim që të luftonte kundër liberalëve dhe të krijonte një seri kampesh verore patriotësh ku grumbulloheshin pionerë dhe të rinj njëlloj si në kohën e Bashkimit Sovjetik.

Në vitin 2005, presidenti Putin prezantoi reformën e pencioneve, por pensionistët dolën në rrugë për të protestuar duke detyruar policinë dhe forcat e sigurisë të përdornin forcën kundër tyre. Rritja e çmimit të naftës dhe e gazit të lëngshëm gjatë viteve 2000-2008, rriti edhe më shumë besimin e Putin-it për të mos iu nënshtruar perëndimit. Gjatë madantit të dytë presidencial 2004-2008, Putini u përball më fortë me perëndimin.

Gjatë mandatit të tij të tretë 2012-2018, politika e jashtme ishte krejtësisht në dispozicion të rritjes së mbështetjes së tij brënda Rusisë. Në vitin 2011, ai u shokua nga demostratat, të cilat filluan për shkak të zgjedhjeve fallso presidenciale dhe rikthimin e tij në krye të Kremlinit. Ndryshimi i ambasadorit amerikan në Moskë, bëri që Putini ta kuptonte se Washingtoni po punonte kundër tij. Diplomati amerikan John Beyrle, babai i të cilit kishte luftuar gjatë Luftës së II-të Botërore me ushtritë e Amerikës dhe Sovjetike pas arratisjes nga burgjet gjermane, u zëvendësua nga ambasadori Michael McFaul, një ish profesor i Universitetit të Stanford-it dhe këshilltar i Presidentit Barak Obama, i cili që në vitin 1990 kishte punuar për promovimin e demokracisë në Rusi.

Në momentin e fillimit të krizës së Ukrainës në vitin 2013, Rusia e shikonte veten në luftë me perëndimin, duke akuzuar ‘kolonat e pesta’ në territorin e Rusisë, të cilët punonin për destabilizimin e vendit. Me mbështetje të lartë popullore deri në 90 për qind, me një politikë gjithnjë e më bindëse dhe të paparashikueshme, Putini kishte arritur të bindte shumë personalitete në perëndim se përballja me Federatën Ruse nuk ishte njëlloj si me fuqitë e tjera të mëdha dhe se sa më shumë autokrate ishte qeveria aq më agresive ishte edhe politika e saj e jashtme. Në atë kohë, kjo politikë bëri që shumë vende jo perëndimore ta shihnin Rusinë si një partner të besueshëm, i cili nuk ndërhynte në punët e tyre të brendshme ose në sistemin e tyre të brendshëm të politikës dhe kërkonte të krijoheshin rregulla të reja ndërkombëtare e organizata të cilat nuk dominoheshin nga perëndimi si psh BRICS, SCO dhe Forumi Ekonomik Euro-Aziatik.

Në atë kohë, Putini arriti me shumë aftësi të shfaqte nostalgjinë cariste dhe të kohës sovjetike, duke theksuar me forcë se Rusia duhej të kishte vendin e saj në vendimmarrjet botërore si një fuqi e madhe. Simboli carist me dy koka shqiponjash, i cili simbolizon Rusinë që sheh edhe nga lindja dhe nga perëndimi e kishte zëvendësuar çekiçin dhe shkopin nga flamuri i Federatës Ruse. Himni kombëtar i periudhës së Bashkimit Sovjetik u rivendos në protokollin e shtetit, pas dështimit të turpshëm të presidentit Boris Jelsin me një himn tjetër kombëtar. Ai filloi ta shfaqte veten si mbrojtësin e Rusisë dhe të vendeve që kishin qënë më parë republikat e Bashkimit Sovjetik, dhe e konsideronte shpërbërjen e tij si një padrejtësi historike, e cila shkaktoi zvogëlimin e fuqisë së Rusisë. Presidenti Putin mbron me forcë idenë e të drejtës që Federata Ruse të rimerrte rolin e saj që kishte patur në botë përpara vitit 1991.

Ceremonia e mandatit të katërt presidencial të Putin-it në muajin maj të vitit 2018 (2018-2024), shfaqi haptazi ‘Idenë e Rusisë së Re’, duke theksuar më fort se asnjëherë tjetër traditën dhe patriotizmin rus. Në fjalimin e tij të parë si president i rizgjedhur përpara përfaqësuesve vendas dhe të huaj ai deklaroi se:

“Ne të gjithë jemi pasardhësit e Rusisë dhe historisë së saj mijëra vjeçare, paraardhësit e kësaj toke që ka lindur djem, vajza, punëtorë, luftëtarë dhe shkencëtarë të jashtëzakonshëm. Ata na kanë trashëguar në ditët e sotme këtë shtet të fuqishëm. Nuk ka asnjë diskutim, se ne kemi marrë forcë nga e kaluara. Por edhe historia më e lavdishme, nuk është e mjaftueshme që të na sigurojë një jetë më të mirë. Gjeneratat e sotme të Rusisë duhet ta përforcojnë këtë madhështi përmes veprimeve të tyre”.

Gjatë mandatit të tij të pestë (2024-2030), ai është përbetuar se në bashkëpunim me vende të tjera që mendojnë njëlloj si ai ku mund të përmendim Kinën, Indinë, Brazilin, Iranin por jo vetëm, do të punojnë pa pushim për të krijuar një botë multipolare, ku të gjithë të mëdhenjtë duhet të kenë fuqi të njëjtë në zgjidhjen e situatave ndërkombëtare ose në vendimarrjen e botës. Pikërish ky është vizioni që frymëzon botën e Vladimit Putin-it në shekullin e XXI-të.

Shtatë shtyllat kryesore të botës të Vladimir Vladimiroviç Putin-it janë:

Së pari, Putini beson se Rusia ka të drejtën të ulet në tavolinën ku merren të gjithë vendimet kryesore ndërkombëtare dhe të insistojë në përfshirjen e saj. Perëndimi duhet të pranojë se Rusia është pjesë e ‘bordit të drejtorëve’.

Së dyti, Interesat e Rusisë janë po aq legjitime sa edhe të perëndimit dhe do të ushtrojë presion që SHBA-të dhe BE-ja të njohin dhe pranojnë këtë fakt edhe në rast se nuk janë dakort me Rusinë.

Së treti, Rusia ka të drejtë të jetë e privilegjuar në sferën e interesit në hapësirën post Sovjetike. Ajo përcakton perimetrin e saj jetësor të sigurisë, jo në kufijtë e Federatës Ruse por në kufijtë e ish Bashkimit Sovjetik. Rusia do të punojë fuqishëm për t’u siguruar se ish republikat e tij, nuk do të bashkohen me aleancat e tjera politike ose ushtarake të cilat janë armiqësore ndaj Rusisë. Moska duhet të garantohet se strukturat Euro-Atlantike kryesisht NATO dhe BE, nuk do të zhvendosen më afër sesa janë në ditët e sotme, pasi kjo përbën kërcënim të drejtëpërdrejtë të interesave vitale të Federatës Ruse.

Së katërti, Disa shtete janë më sovrane sesa të tjerat. Fuqitë e mëdha si Rusia, Kina, India dhe SHBA-të kanë sovranitet absolut në vendet e tyre, që do të thotë se sejcili është i lirë të zgjedhë se cilës aleancë ka dëshirë t’i bashkohet. Vendet e vogla si Ukraina ose Gjeorgjia nuk janë krejtësisht sovrane dhe Rusia do të insistojë që ato të zbatojnë kërkesat e saj. Rusia nuk kërkon aleatë nga bota perëndimore, por partneritet dhe instrumente me interes reciprok me vende si Kina, India, Brazili, Irani, etj të cilat nuk e kufizojnë lirinë e Rusisë që të veprojë ose ndërmarrë veprime në politikën e saj të brendshme të sigurisë në vend.

Së pesti, Rusia do të vazhdojë të veprojë si mbështetëse e status quo-së, si avokate e vlerave konservatore, një fuqi ndërkombëtare e cila respekton drejtuesit e vendeve të tjera. Perëndimi, sipas Kremlinit promovon kaos dhe mbështet ndërrimin e regjimeve siç e kemi parë gjatë Pranverës Arabe në Libi, Irak, Siri, etj pa menduar aspak për konseguencat e tmerrshme pas këtyre veprimeve dhe kaosit që shkaktojnë në këto vende. Sigurisht, në sferën e saj të influencës, Rusia mund të veprojë si një fuqi revizioniste dhe të përmbysë status quo-në, kur e konsideron se interesat e saj po kërcënohen siç ka vepruar gjatë pushtimit të Gadishullit të Krimesë në vitin 2014 dhe gjatë pushtimit të Abkazisë dhe Osetisë së Jugut në vitin 2008 në Gjeorgji.

Së gjashti, Rusia beson se interesat e saj plotësohen më mirë kur aleanca perëndimore nuk është solide, për këtë qëllim ata do të vazhdojnë të mbështesin grupet skeptike, nacionaliste, populiste dhe anti amerikane në Europë dhe në të dy anët e Atlantikut.

Së fundi, Rusia do të ushtrojë presion të hiqet dorë nga lufta e ftohtë, rendi liberal, rendi i bazuar nga rregullat ndërkombëtare të cilat drejtohen nga SHBA-të dhe BE-ja, të cilat janë në favor të rendit perëndimor. Për Federatën Ruse, ky rend duhej të ngjante me koncertin e fuqive të shekullit të XIX-të, ku Rusia, Kina dhe SHBA-të do ta ndanin botën sipas sferës së tyre të influencës.

Dr. Dritan Demiraj është autor i librave: “Gjeopolitika e Federatës Ruse, Politika e Jashtme dhe Rendi i Ri Botëror” dhe “Strategjia ushtarake e Federatës Ruse”.

Klasiku, moderni dhe disidenti i harruar Kasёm Trebeshina

July 25, 2024 by s p

Dr. Iris Halili/

Në 30 vjetorin e botimit të Mekami-it!

Dy janё kategoritë e lexuesve shqiptarё të shkrimtarit disident Kasem Trebeshina. Grupi i parë është ai që s’e ka lexuar asnjёherё autorin “e çuditshёm” dhe grupi i dytë, fatkeqësisht më i vogёl, është ai që e njeh dhe adhuron Solženicyn-in shqiptar. Krahasimi i Trebeshinës me shkrimtarin rus të shekullit të 20-të bëhet pasi Trebeshina nё vitin 1953 i dërgon letër të hapur diktatorit komunist Hoxha, sikundёr Solženicyn-i më 1967 (5 qershor), boton në “New York Times” një letër të hapur shtetit komunist të Bashkimit Sovjetik.

Kalvari që i ndoqi tё dy është i njohur dhe ai ishte pagimi i kurajos së shkrimtarit rebel dhe disident i cili shumë shpejt kuptoj se kauza e tij kishte rënë ne duar të gabura ndaj dhe ju kundërvu sistemit me fjalë dhe vepra.

Nёse do të përmendim sadopak, në këtë punim, çaste nga jeta e autorit, kjo gjë do të kishte pezmatuar të parin vetë Trebeshinёn. Ai gjithmonё ka kёmbёngulur e ka thёnё: “Jeta ime s’ka të bëjë me krijmtarinë time. Unё nuk jam disident se bëra burg, por se në veprën time iu kundërvura atij sistemi, që ishte ndërtuar në mënyrën më të komunistshme”. Dhe e vërteta është që korpusi i veprës së tij është e gjitha disidente jo vetëm nga mesazhet që mbart , por edhe nga struktura moderne dhe avantgardë që autori sjell dhe që ishte jo vetëm shumë e avancuar për vendin dhe kohën e tij por që është e tillë edhe për letërsinë bashkëkohore të asaj kohe dhe kësaj kohe dhe që mbi të gjitha nuk kishte asnjë lidhje me metodën e realizmit socialist.

Pavarёsisht se Trebeshina nuk donte ta lidhte krijimtarinë me jetën e tij, përvoja e kritikës botërore na tregon se shpesh jeta e artistëve përcakton, nё mos tё tёrёn, njё pjesё tё mirё tё veprës së tyre.Dhe padyshim shumë tipare tё veçanta të artit të Trebeshinёs,apo edhe vetë fati i krijimtarisë së tij janë rrjedhojë e drejtëpërdrejtë e jetës sё kaluar në kalvarin e tmerrshëm të diktaturёs Hoxha në Shqipëri.

Sivjet u bënë 30 vite nga botimi për herë të parë i librit fiction Mekami, botim i Shtëpisë Botuese Buzuku (Prishtinë Kosovë, 1994). Kjo vepër, përbën një rast jo të zakontë në pafundësinë e rasteve që veprat letrare krijojnё. Shkruhet më 1978-ën dhe fillon marrëdhënien me receptuesin, domethёnё, botohet për herë të parë në vitin 1994, 30 vjet më vonë. Pra, mund tё themi se kjo vepёr ka disa “mosha” natyrore dhe jo natyrore:

1. Mosha e marrëdhënies autor-vepër.

2. Mosha e marrëdhënies vepër-receptues.

Tё dyja këto mosha janë të natyrshme në botën që krijon letërsia.

Po zakonisht shfaqen dhe “mosha” të tjera, që luajnë me një forcë të madhe dhe që po kaq shpesh ia ngrenë, apo ia ulin përfundimisht vlerat veprës letrare.

Në fakt, këto mosha nuk përbëjnё njё proces tё zakonshёm e normal nё letёrsi dhe pikërisht këtu qëndron pesha që ato mbartin.

Duke iu referuar Mekamit, shohim se mosha e tretë që ne mund t’i përcaktojmë, është ajo kohë kur kish përfunduar mosha e parë autor-vepër dhe priste të fillonte mosha e dytë, vepër-receptues.

Pikërisht midis këtyre dy momenteve, vepra mbetet pa marrëdhënien me autorin dhe pa atë me receptuesin, duke jetuar për afro shtatёmbёdhjetё vjet një kohë brenda një moshe që ishte e saja, por që normalisht s’duhet të ishte. Është mëse e kuptueshme që “mëma” e kësaj moshe të tretë, qё ёshtё artificiale për biologjinë e njё vepre letrare, e ka burimin pikërisht tek situata jetësore e Trebeshinёs mes burgosjeve dhe persekutimeve. Është kjo rrjedhё jete që shoqëron pothuaj gjithë krijmtarinë e autorit, duke dëshmuar qartazi se mosha e tretë bëhet një fenomen i njohur i kësaj krijimtarie.

Po të ktheheshim sërish tek Mekami, do të kuptonim se gjurmët e kësaj moshe, krijesë e mirëfilltё e biografisë së autorit, janë thuajse parësore në gjithë interpretimin që mund t’i bëhet veprës.

Dhe për këtë mjafton të përmendim disa fakte:

Nёse Mekami nuk do të humbiste shtatёmbёdhjetё vjet në një pakohësi, atëherё ai do të vlerësohej aktualisht nga receptuesit, si një autor gati “i çmendur” për kohën kur krijoi dhe pa asnjë mëdyshje do tё quhej disident pasi si çdo shkrimtar disident ai e tha të vërtetën në kohën e duhur dhe vendin e duhur.Por fatkeqësisht Trebeshinës jo vetëm që nuk ja botuan veprat por e rrasën në burgjet e zymta të komunizmit ku lapsi dhe letra ishte vetëm mëndja dhe kujtesa. Fatkeqësisht për këtë receptuesi i vitit ‘78 nuk arriti ta ketë në dorë Mekamin në kohën kur kjo vepër u shkrua. Sikur Mekami të kishte patur fatin të botohej, shqiptarët e atëhershëm ndoshta do të kuptonin më shpejt të vërtetën e realitetit të gёnjeshtёrt që jetonin dhe njëherazi do të kuptonin se Trebeshina nuk shkruante një letërsi tё realizmit socialist, por ishte një avangardё e letërsisё shqipe, qё mund tё krahasohej me atë të botërore. Kështu, për shembull, po të lexosh fragmentin e mëposhtëm shkëputur nga Mekami, kupton se autori është vënë në rolin guximtar dhe profetizues:

“Për shekuj me radhë gjithë historia juaj ka qenë një rrokopujë. Gjithnjë jeni qeverisur për faqe të zezё, ose nuk keni pasur asnjë lloj dëshire për t’u qeverisur…Të jesh mëse i sigurt se ky popull e ka një mallkim dhe do të arrijë të jetojë një kohë të zezë nën thundrën e atij lloj sundimtari! … Perëndi e plotfuqishme! Kush do të ketë fatin e tmerrshëm që të jetojë i shtypur nga njeriu më i poshtër dhe më i pabesë që do të nxjerrë ky vend? Ata që do tё arrijnë atë ditë do të mallkojnë fatin që kanë lindur shqiptarë..!

Une mendoj që edhe receptuesi i sotëm sikur edhe ai i kohëve që do të vijnë do të mund të gjej në veprën trebeshiniane historinë e dhimshme të shqiptarve në diktaturën komuniste dhe fatin e tyre të egër përgjatë atyre viteve. Ndërkohë kritikët do të vazhdojnë të analizojnë formën trebeshiniane të të shkruarit që jo vetëm për atë kohë , por edhe sot mbetet shumë e avancuar dhe orrigjinale.

Mekami vepër klasike apo moderne ?

“Por tashti unë nuk kam rrugë tjetër dhe do t’jua tregoj historinë nga fìllimi në fund. . Se urat janë djegur pas meje. Ne po jetojmë në kohë shumë të vështira, në kohë kur njeriu ha njeriun!.. Ashtu siç u tregova…Pikërisht atë ditë, në agim të parë, ata erdhën dhe më thirrën. Pastaj ne të gjithё u mblodhёm tek shkolla e fshatit. Mbledhja që bëmë atje qe e shkurtër, urdhrat ishin shumë të qartё dhe të prerë: partia . . Nuk ua them cila parti, por ju e kuptoni vetë cila!. . Ajo parti na urdhëronte që ta rrëzonim Mekamin e Shenjtë se feja ishte opium për popullin.Kasem Trebeshina-Mekami

Autori na flet për një realitet të regjimit Hoxha ku histeritë dhe narcisizmat kolektive i kishin zhdukur turmave arsyen. E gjithë historia e rrëfyer ka lidhje me prishjen e tyrbeve, kishave dhe xhamive në kohën e komunizmit kur Shqipëria u shpall i vetmi vend ateist në botë.

Mekamin e Shenjtë, autori e vesh sa me tragjizëm, aq edhe me grotesk. E shfaq sa hyjnor aq edhe tokësor, sa madhështor dhe të besueshëm. Kjo i shërben karakterit që quhet Turku, të shpërthejë si më poshtë:

“Ju e prishët Mekamin e Shenjtë, se ju nuk keni forcën e domosdoshme për të jetuar jetën tuaj, atë jetë që ju ka dhënë i madhi Zot. Tashti ti nuk ke as durimin e domosdoshëm për të jetuar historinë tënde, historinë e fisit tënd …”.

Trebeshina luan me kohën dhe hapësirën, duke e degdisur pёrfytyrimin tonë në një botë që është sa e jona aq dhe e paraardhësve tanë. Kjo formë estetike e rrit se tepërmi imagjinatёn e lexuesit duke krijuar vegime si tek Komedia Hyjnore e Dantes. Dhe ashtu si dhe tek Dantja, vegimi shërben për të na shpënë tek mё e vërteta nëpërmjet shkallës më të lartë të përfytyrimit.

Në një intervistë dhënë nё shtypin shqiptar, Kasëm Trebeshina shprehet: “Unë jam me Sofokliun”, pasi ai e konsideron veprën e tij si klasike. Në të vërtetë, shpesh, mendimet e shkrimtarёve për veprën e tyre janë në kundërshtim me atë të kritikës për të. Në rastin e Trebeshinës vihet re një ndarje si e prerë midis mendimit të kritikës dhe atij të shkrimtarit. Kështu, nëse mendimin e autorit për veprën e tij e njohim më shumë si klasike, gjykimi i kritikës është se kemi të bëjmë me një krijmtari moderne, bile e kanë e quajtur edhe absurde. Nuk është rasti të ndalemi gjerësisht në këto dallime, por është rasti t’i bëjmë pyetjen vetes: “A është Mekami, edhe një vepër moderne apo klasike?

Sikur në përgjithësi krijmtaria e Trebeshinës edhe vepra Mekami ka përqasje sa klasike aq edhe moderne. Klasikja në këtë vepër është njëherësh pjesë e estetikës dhe etikës, duke e bërë edhe më komplekse tezën që thamë.

E gjithë vepra është ndërtuar nga dialogё që të kujtojnë tragjikёt e vjetёr. Duke qenë një shkrimtar që aplikon edhe gjininë dramatike, Trebeshina·e njeh shumë mirë forcën e dialogut, që, i lidhur me monologun e shkurtër, krijon një linjë të vetme, aq sa receptuesi e ka të vështirë të dallojë ku fillon njëri dhe ku mbaron tjetri. Kjo shfaqje është e vështirë të konceptohet si klasike, pasi duke filluar me tragjikёt e vjetër dhe duke shkuar tek ndër më të mëdhenjtë autorë klasikë si Shakespeare, e kemi gati të pamundur të dallojmë qoftë edhe një rast të vetëm ku dialogёt dhe monologёt ndërthuren natyrshëm për t’u bërë “një”.

“Nuk jam në gjendje të them se kush fìlloi i pari të gërmonte në atë varr të rrethuar me tyrbe. Gjithashtu, nuk di sa shumë zgjati ai gërmim, sepse e kisha humbur fare kuptimin e kohës dhe hapësirës dhe tё gjitha gjërat kishin marrë formën e një varri që nuk merrej vesh pse duhej të prishej, që nuk dihej për çfarë po e akuzonin të vdekurin që ishte zhdukur aty brenda në dhe!

Kështu arrestohen dhe njerёzit e gjallë dhe asnjëri nuk di se çfarё ka bërë! Të tjerëve u hapen varret nga dy dhe tri herë..”. Shohim gjithashtu këtu si Trebeshina është shprehur edhe më sinqerisht se vetë thellёsia e ndërgjegjes njerzore tё asaj kohe, pasi edhe ajo ndikohej drejpërsëdrejti nga censura, autocensura dhe terrori.

Hyrja e Mekamit të kujton një realitet aktual për kohën kur u shkrua vepra dhe në të njëjtën kohë të parapërgatit për një të ardhme artistike. Me këtë duhet të kuptojmë se vërtet ajo që do të vijë është një e ardhme artistike, por mbështetur në historinё e Shqipërisë, pjesë nga e cila autori ka marrë përsipёr të tregojë, ajo kohë për të cilën do të flasë Trebeshina më vonë, është tashmё e shkuar. Në fakt kjo disonancë mes kohëve, në letërsi është shumë e lashtë. Funksioni dhe efekti që ajo mban është se receptuesin gjithmonë e tërheq një tekst që zgjedh të shtjellohet nё një realitet tё njohur, tё pёrjetuar, ekzistues. Kjo shërben edhe si një parapërgatitje për historinë që do të pasojë, që është sa reale e imagjinueshme apo joreale/e paimagjinueshme, për të plotësuar kështu egon artistike të receptuesit: të besohet si e vërtetë. Është ky moment që na bën të theksojmë edhe një herë se sa moderne shfaqet proza e Trebeshinёs, që çuditërisht e gjejmё kaq pranё e kaq tё ngjashme me atё tё Franz Kafka-ёs.

Nga ana tjetër e gjithё struktura e kësaj vepre është e ndërtuar në mënyrë të tillë, që të kujton korin e tragjedive antike dhe skenat që vinin menjëherë pas tij dhe kjo e bën veprën të duket klasike. Tek Mekami rolin e korit e luajnë ato fragmente që autori i ka quajtur “kapituj”, ndërsa rolin e ngjarjes që paralajmëron kori në tragjedinë antike e titullon “prokapitull”. Janë pikërisht kapitujt ata që paralajmërojnë në mënyrë filozofike ç’do të tregojë prokapitulli. Në të gjitha rastet kapitulli shpreh në mënyre lakonike ngjarjen që do të tregojë prokapitulli, duke na përgatitur emocionalisht për të shkuar tek ajo. Ka dhe raste kur fundin e ngjarjes prokapitulli nuk e jep, pasi atë e ka thënë qartë ose në mënyrё filozofike kapitulli, (që herë pas here më ngjan me prologun e tragjedive antike). Struktura ku ngrihet si kapitulli dhe prokapitulli, është dialogu. Aq harmoni ka midis dialogёve në kapituj dhe prokapituj, sa e ke gati të vështirë t’i veçosh ata në dy linja. Megjithatë, nёse tek kapitujt personazhet janë të paidentifikuar, tek prokapitujt identifikohen disi. Dhe kur themi disi, kuptojmë që receptuesi e ka sërish të vështirë të përcaktojë kush po flet. “Ashtu·ndodhi në një moment tek hapej varri …Ndërsa të gjithë po gërmonin si të tërbuar për të hyrë sa më thellë në një varr të kohës së shkuar, ne pamё të thyhen kockat e dy skeleteve prej njeriu dhe, për habinë e të gjithë atyre që ishin aty, pranë dy skeleteve prej njeriu ishte skeleti i një kali!”.

Tek Mekami qartazi vihen re dy shtjellime, që na fusin në botë sa të ndryshme aq edhe të njëjta të një situate, që nga reale bëhet joreale, per t’u bërë sërish reale.

Duket se Trebeshinës i pëlqen kjo fshehtёsi.

Kapitulli i shtatë

– Dashuria është një pemë e madhe që rritet në qiell, por mbështjellë në Tokën tonë merr formën e një shpendre.

– E donin ata të dy njëri-tjetrin?

-Nga ta di unë? Ata u takuan në qiell dhe u nisën Kashtës së Kumtrit për në Kopshtet e Paradizit!

Prokapitulli i shtatë

” … Ka kalur një kohë shumё e gjatë ..Vite dhe shekuj kanë rënë në humnerën e kohëve dhe unë gjer më sot e kësaj dite nuk arrij të kuptoj dashurinë, atë dashurinë e tyre. Ata nuk kishin folur kurrë një fjalë mes tyre, por e donin njëri-tjetrin me një dashuri që nuk ishte e kësaj toke dhe kalimi i kohës e tregoi se ajo ishte tërësisht e vërtetë”.

Është për t’u theksuar se Trebeshinës i pëlqen të sjellë në veprën e tij edhe imazhet e subjekteve klasike. Kështu, dashuria midis vëllait të Turkut dhe vajzёs së Spiro Gozos, të kujton pasazhet romantike tek Eposi i Kreshnikëve, apo platonizmin tek Romeo dhe Zhuljeta.

Ndërkohë, filozofime të tilla: “… Shumë keq! … …. Shumë keq! …. Nuk është e njerëzishme t’u prishësh gjumin dhe paqen e përjetshme të vdekurve. Gjithë popujt e qytetёruar nuk guxojnё të ndërmarrin një veprim të tillë të urryer…”, të kujtojnë klithmat e Antigonës në tragjedinë e Sofokliut. Megjithëse Trebeshinën nga Sofokliu e ndajnë mijёra vjet, tek të dy gjejmë të njëjtin problem: atë të së drejtës hyjnore të të vdekurve për t’u prehur në paqe si dhe pamoralin e diktaturave që shkelin edhe mbi ligjet supreme dhe të pashkruara njerёzore.

Dihet se kori në teatrin e lashtësisë hyri si një element skenik, pasi në amfiteatret e antikitetit, mbushur me mijёra spektatorё, nuk mund të dëgjohej zëri i vetëm i një aktori. Në atë kohë autorёt tragjikё i njohën korit elemente të tjera estetike dhe etike, midis tё cilave ishte roli prezantues i tij. Duke marrё nga kori antik këtë element prezantues, shohim se kapitujt tek Mekami, shfaqen si pёrsiatje filozofike e që të gjithё së bashku do të përbënin një mendim të vetëm filozofik. Këtu Trebeshina do të ishte sërish pranë modernëve të shekullit të 20-të, që nuk i shqetësojnë problemet e moralit, por ato metafizike.

T’i pranosh kësaj vepre këto shtjellime, do të thotë të pranosh një strukturё të re për Mekamin, ku s’do të mund të flitnim më për dy realitete, por për njëmbëdhjetë të tilla, të gjitha me njëmbëdhjetë shtjellime (që janë kapitujt) dhe njëmbëdhjetë zhvillime filozofike dhe pika kulminante që i gjejmë tek prokapitujt. Edhe tek pjesa e fundit, “Antihistoria” na ngjason me epilogun e veprave të antikitetit. Ndërkohë do të kishim përsëri letërsi të tipit fiction,tipike për prozën moderne dhe post -moderne, por që këtë herë është shumë afër edhe për nga struktura me aktet në tragjeditë antike.

Si përfundim, mund të thonim se të pranosh qё Kasëm Trebeshina është shkrimtar modern nuk do të thotë se përjashton faktin se ai shfaqet edhe si klasik, sidomos po të kihet parasysh se modernët e kanë prezantuar veten gjithmonë nёpёrmjet eksperimentimeve të formave dhe subjekteve klasike. Këtë bën në fakt Kasem Trebeshina në gjithë krijmtarinё e tij, duke qënë kështu klasik dhe modern njëherёsh. Avantgardë dhe disident deri në frymë të fundit!

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur

July 25, 2024 by s p

Luan Rama/

Kur shkon në Izrael, një nga habitë e mëdha veç tempujve të vjetër, si Muri i Lotëve, Kopështi i Ullinjve, Via Dolorosa, Varri i Krishtit apo Portat e Jeruzalemit, është dhe Deti i Vdekur, një det dikur i lundrueshëm, por që prej dymijë vjetësh quhet «Deti i Kripur». Ky det, që izraelitët e sotëm e quajnë «Yam ha Melakh», është një det i mbyllur dhe i mbytur nga kripa, duke u shterur nga viti në vit. Kur futesh të lahesh në «Detin e Vdekur» të duket sikur futesh në një det vaji dhe sapo del, rrezet e para të diellit e përthajnë kripën dhe ti shpejt mbulohesh nga një cipë kripe e bardhë. Ky është Deti i Vdekur, të cilin e përshkruan në kronikat e tij dhe ish gjenerali hebre Flavius Jozef, i cili u kap rob romakët dhe pranoi, në shkëmbim të jetës, të rrinte me kamandantët romakë Vespanien dhe Titius dhe të shkruante kronikat e shekullit të I të Jeruzalemit dhe të Krishtërimit. Në një nga përshkrimet e tij, ai tregon dhe se si romakët, që nuk e njihnin Detin e Vdekur, hodhën nga anija një turmë robërish çifutë të lidhur, me idenë që t’i mbysnin, por ata kishin shpëtuar, meqë uji i kripur i kishte mbajtur gjithnjë lart.

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur nuk janë thjesht një kuriozitet shkencor. As historia e shkrimit të Biblës, apo e përkthimit dhe e botimit të saj në shekujt e mëvonshëm, nuk është thjesht një dëshmi historike, e largët për botën tonë. Në fakt, të interesohesh sot për ato do të thotë të interesohesh për rrënjët dhe burimet e një kulture të vjetër ku është mbrujtur ndërgjegja e popujve tanë; popujt e një zone të gjërë gjeografike, që kapërcen Mesdheun dhe Evropën, ku në më shumë se dy mijë vjet, konstitucioni shpirtëror, letërsia dhe bota shpirtërore me ritet e saj, artet e historia e mendimit, janë ngjizur me profecitë e vjetra të Detit të Vdekur dhe tregimet e mëpasme biblike. Mjafton të përmëndësh faktin se nga shkolla pikturale italiane e «Quatrocentos», nga Rembrandt-i e deri tek Marc Chagall në shekullin e XX, tema biblike ka qënë nga më të fuqishmet dhe mbresëlënëset.

Pikërisht buzë Detit të Vdekur, pasi kalon kështjellën e famshme dhe një nga kështjellat më heroike të rezistencës hebraike ndaj romakëve, Masada, (ku janë dhe pallatet e «nderura» të mbretit Herod të ndërtuara më parë), tutje, ku fillojnë shkëmbenjtë e thepisur dhe shkretëtirat, në Kumran, janë gjetur dorëshkrimet më të vjetra hebraike që ekzistojnë deri më sot. Zbulimet e tyre përbëjnë padyshim aventurat më të mëdha në fushën e dorëshkrimeve të vjetra gjatë shekullit XX. Çfarë ishin ato dhe kush i kishte shkruar? Si u zbuluan dhe si u deshifruan e u bënë të njohura për gjithë njerëzimin? Vallë ishin ato një pjesë e bibliotekës hebraike të Antikitetit?

Beduinët dhe aventura e pergamenëve

——-

Në dimrin e viteve 1946-1947, tre barinj të tribusë Ta’amre, ruanin dhitë në afërsi të vëndit të quajtur Khirbet Qumran, jo larg nga gjurmët e një qytetërimi të vjetër hebraik. Pikërisht në ato rrëpira marramëndëse, një çast dhitë u zhdukën dhe duke i kërkuar e kacavjerrë, barinjtë gjetën dy vrima jo të mëdha. Ata hodhën gurë në to dhe menjëherë e kuptuan se ishin shpella të vjetra. Hodhën litarët dhe zbritën. Habia e tyre ishte e madhe kur në atë mjedis të thatë, u shfaqën para tyre qypa të panumurt si dhe dorëshkrime që ishin lënë rrëzë shkëmbinjve që prej njëmijë vjetësh. Që atëherë askush nuk kishte mundur t’i prekte ato dorëshkrime. Sigurisht gjuha e këtyre kodikëve të vjetër ishte e panjohur për ta, por idea se mund t’i shisnin tek ndonjë antikuar, i bëri t’i merrnin disa prej tyre. Por ata nuk e dinin se në duart e tyre kishin marrë me vete dorëshkrimet më të vjetra të shkruara nga hebrenjtë: Rrodhanin e Isakut, Manualin e Dishepullit dhe Komentuesin Habacue.

Disa javë më vonë ata u kthyen dhe veç asaj shpelle filluan të kontrollojnë dhe në shpellat pranë. Më së fundi, rrodhanët e mbledhur, të futur nëpër thasë, ata i çuan në Bethlehem, në dyqanin e një tregëtari antikuarësh i quajtur Ibrahim Ijha. Atëherë Bethlehemi ishte në zonën palestineze. Tregëtari dyshoi se ata i kishin vjedhur diku dhe nuk deshi të ngatërrohej me këtë histori, duke u thënë se ato nuk i interesonin, por se mund të shkonin tek një arab kristian, i quajtur Kando. Dhe ashtu ndodhi. Arabi Kando ua bleu për 5 livra palestineze dhe menjëherë mendoi të fitonte dhjetëfishin e tyre. Duke menduar fillimthi se ato ishin shkruar në gjuhën siriake, ai iu drejtuar metropolitit Athanas Josué Samuel në manastirin e Shën Markut. Për habinë e metropolitit, dokumentet e ardhur nga Kumrani ishin shumë të vjetër dhe të shkruar në parshëmen, mbi lëkurë dhie apo delesh, dhe të mbledhur në rrodhan. Ai e kuptoi se kishte në duar një thesar të rrallë. Kështu filloi dhe aventura e dorëshkrimeve të Detit të Vdekur që për një kohë të gjatë mbetën në duart e metropolitit dhe antikuarëve, të shpërndarë në disa vënde gjersa më së fundi ranë në duart e paleografëve dhe ekipeve të specializuara. Meqë atëherë bëhej luftë, nga frika se mos digjeshin bashkë me manastirin, metropoliti Samuel, i dërgoi në Liban dhe që andej, me njerëzit e tij i nisi në Amerikë. Meqë studjuesit amerikanë treguan interes të veçantë, ai e rriti çmimin e 7 rrodhanëve, edhe pse një epigrafist hebre, Eleazar Sukenik, kërkonte me ngulm t’ia blinte. Vite më vonë, kur Jordania kërkoi t’i fuste në dorë këta rrodhanë, duke e akuzuar metropolitin si hajdut të pasurisë kulturore, përmes një lajmërimi të botuar në Wall Street Journal, metropoliti i shiti ato për 250 mijë dollarë. Por ai që i bleu, nuk ishte tjetër veçse i biri i epigrafistit izraelit Sukenik, që kishte kohë që ishte vënë në gjurmë të tyre.

Shpejt, në rrënojat e qytetërimit të vjetër Khirbet-Qumran filluan punën ekspeditat e arkeologëve. Rrodhanët e parë ngjallën interesimin e veçantë, veçanërisht të izraelitëve. Deri në fund të vitit 1947 ishin zbuluar 7 rrodhanë, por gjatë viteve 1952-1956, u zbuluan dhe 10 shpella të tjera të Wadi-së, po në Kumran, ku u gjetën shumë materiale e mbishkrime me një vlerë të jashtëzakonëshme. Beduinët, që e mësuan se dorëshkrimet e shpellave mund të shiteshin shtrenjtë, filluan të gjurmojnë në shpella të tjera në zonën përreth dhe nuk vonoi që gjetje të tjera u shfaqën në pazaret e Palestinës. Ndërkohë historianë të shumtë në qëndrat më të mëdha historike të botës filluan të hedhin hipotezat e tyre: vallë këto dorëshkrime ishin pjesa që kishte mbetur nga biblioteka e pasur e Jeruzalemit? Apo kishin të bënin me bibliotekën e «esenianëve» të tërhequr nga Jeruzalemi, meqë atëherë ataishin në kundërshtim me judaizmin zyrtar të Jeruzalemit? Kur ishin shkruar ato? Nga kush? Vallë ishin shkruar vërtet në periudhën e viteve 250 p.e.s. deri në vitin 60 të erës sonë, që është dhe data e largimit të banorëve «esenianë», pasi Kumrani u shkatërrua plotësisht nga romakët? Shumë pyetje lidheshin me dorëshkrimet për të cilat filloi një konkurrencë e madhe se kush t’i vinte në dorë, jo vetëm midis institucioneve, dhe në rradhë të parë studjuesve izraelitë dhe studjuesve katolikë të mesazhit biblik, por edhe midis shteteve, pasi më parë Kumrani ishte nën juridiksionin e Jordanisë, por pas «Luftës së 6 ditëve» më 1967, zona kaloi nën kontrollin Izraelit, dhe si përfundim edhe dorëshkrimet e gjetura në Kumran. Sigurisht, Vatikanit i interesonin së tepërmi këto dorëshkrime, meqë lidheshin me Testamentin e Vjetër, para Krishtit, të integruar siç dihet më pas në Biblën zyrtare.

Zbulimi i Kumranit ishte për paleografët, arkeologët dhe historianët një parajsë e vërtetë shkencore. Tashmë, përmes «karbonit 14» mund të saktësohej me ekzaktësi vjetërsia e tyre. Dorëshkrimet e Kumranit ishin të dy llojeve: të natyrës biblike dhe jo biblike, pra të llojit të tregimeve historike. Në këta rrodhanë kishte dhe pjesë nga Libri i Jakobit, nga Pentateque apo Eksodi, nga Deuteronome, etj. Disa kodikë ishin dhe në gjuhën e vjetër aramene, (para hebraishte), si Apokrifi i Gjenezës, Testamenti i Levit, fragmente nga Henoch Targun, etj. Autori anonim apokrif i Gjenezës kishte një gjuhë të bukur. Ai i këndonte veç të tjerash dhe bukurisë së Sarës, gruas së patriarkut Abraham, atit të hebrenjve: «Sa e bukur është fytyra e saj, sa të admirueshme e të buta i ka flokët. Të ëmbla janë sytë e saj, të hijshme janë gjinjtë me bardhësinë e tyre. Po krahët, sa të bukur janë! Dhe këmbët po ashtu, të përsosura. Asnjë virgjëreshë apo nuse që hyn në dhomën e saj natën e parë të martesës, nuk është aq e bukur sa ajo…»

Ndërkohë, një ekip i kryesuar nga prifti domenikan, biblisti i njohur dhe studjuesi i Shkollës Biblike dhe Arkeologjike të Jeruzalemit, Roland de Vaux, nisi hulumtimet dhe bëri studimin shkencor të teksteve të Kumranit. Në 200 dorëshkrimet e Shkrime hebraike, gjënden pothuaj gjithë librat e Biblës hebraike, përveç Librit të Esther-it dhe Libri i Nehemie-s. Në «bibliotekën» e Kumranit, ku u gjetën dhe plot psallme liturgjike (himnet pseudo-davidike), apo tekste të vjetra me një gjuhë paleo-hebraike me 22 shkronja, (që siç duket është huazuar nga fenikasit), janë dhe librat e parë si Libri i Tobit apo Ben Sira, si dhe Letra e Jeremisë, të cilat nuk janë përfshirë në Testamentin e Vjetër të integruar në Bibël, siç ekziston ajo dhe sot. Përveç rrodhanit të Himneve, Këngës për Holokaustin e Sabbat, në shpellat e Kumranit u gjet dhe një dorëshkrim i shkruar në fleta të mëdha bakri, me gdhëndje dhe në gjuhën hebraishte, ku studjuesit deshifruan se në të shkruhej për vëndet e fshehta nëpër Jude, ku ishte fshehur thesari i Tempullit të shkatërruar gjatë revoltave çifute në vitin 66 dhe 70 të erës sonë.

Që në fillim rezultoi se dorëshkrimet e shpellës numër 4 ishin dorëshkrimet më të pasura, pasi ato përmblidhnin 500 dorëshkrime. Dhe meqë ishte zbuluar nga beduinët, vite me rradhë qëndroi enigma nëse dhe dorëshkrime të tjera ishin shitur andej këndej nga beduinët dhe që i përkisnin pikërisht shpellave të Kumranit.

Pas bashkimit të fragmenteve të shumta të gjetura në Kumran, filloi puna e deshifrimit dhe e përgatitjes së tyre për botim. Eleazar Sukenik deshifroi rrodhanin e shpellës numur 1; rrodhanet e Samuelit u deshifruan dhe u përgatitën për botim nga J. Trever, M. Burrow dhe W. Browie të «Shkollës Amerikane të Kërkimeve Orientale». Një sensacion më vete bëri në atë kohë deklarata e profesorit të njohur të Sorbonës, në Paris, André-Dupont Sommer, i cili pohoi se në tekstet e vjetra të Kumranit dhe në ato të krishterëve të parë të Krishterimit, kishte gjetur përngjasime të mëdha. Deri në atë kohë, ishte një lloj herezie të konsideroje një lidhje midis kristianizmit dhe judaizmit, por profesori Sommer, vërtetoi përmes teksteve se atë që kërkonte prijësi shpirtëror i esenienëve, të njëjtën gjë kërkonte dhe Zoti i Galileut, Jezu Krishti, pra predikimi i pendesës, përuljes, varfërisë, ndihmës dhe dashurisë për tjetrin, besnikërisë bashkëshortore.

Koleksioni Schechter

——

Në fakt, që në vitin 1897, anglezi me origjinë çifute, Solomon Schechter, ishte informuar nga dy mikesha të tij që vinin nga Kajro, (të cilat i dhanë dhe ca fletë të vjetra të çuditshme), për ekzistencën e disa librave të vjetër në sinagogën mijëvjeçare të Kajros të quajtur Ben-Ezra. Pasi dalloi në to disa gjurmë tepër të vjetra të librave hebraikë, Schechter u nis t’i kërkonte vetë ato. Ai u fut në depon plot pluhur që hebrenjtë e quanin «gueniza», dhe duke rrëmuar në atë grumbull të çrregullt e të paprekur për shekujsh nga dora e njeriut, kishte shtënë në duar Shkrimet e Damasit. Ky ishte rrodhani i parë i dokumenteve të Kumranit, i quajtur Ekleziastik, të gjetur nga dijetarët. Ai quhej kështu sepse «esenianët» që kishin banuar në Kumran, kur kishin ikur, i kishin marrë me vete shumë nga librat e shenjtë dhe ishin vendosur në Damaskun e Sirisë, që t’i shpëtonin persekutimeve nga romakët. Schechter e çoi këtë rrodhan në universitetin e Kembrixhit dhe filloi të punonte për deshifrimin e tij. Ai e dinte se prej njëmijë vjetësh ky tekst në versionin hebraik kishte humbur, por katolikët e kishin integruar të marrë nga Bibla e shkruar në greqisht, e quajtur ndryshe «Septante». Zbulimi ishte i madh, pasi dokumentet më të vjetra hebraike deri atëherë ishin ato të shekullit II të erës sonë, (Mishna, ishte dokumenti më i vjetër i judaizmit rabinik, i vitit 200 e.s.). Kështu, «Koleksioni i Schechter», i përbërë prej 140 mijë fletësh, u quajt me termin shkencor “Cario-Damasus”, apo «Kodiku Damasus», dhe studjuesit e mëvonshëm të shekullit XX, gjetën në atë tekst judeo-kristian një ungjill më të hershëm se ungjillet e katër evangjelistëve të parë.

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur, (në total 900 dorëshkrime, ku ndër më kryesorët janë 11 libra), janë padyshim me një vlerë të paçmuar jo vetëm për historikun e teksteve biblike, por edhe për plotësimin e disa pasazheve që sot janë në Bibël. Disa studjues thonë se komuniteti hebre i «esenianëve» të Kumranit, (atëherë ndër sektet hebraike ishin dhe «farisejtë», sadysienët, hasidienët, etj), ky komunitet ishte ai i Shën Gjon Pagëzorit, (Jean Baptiste), i cili ishte nga më të afërtit e Jezusë. Ishte pikërisht ai që shkoi në shkretëtirë, në zonën e Kumranit, duke u thënë pasuesve të tij: «Përgatisni udhën e Zotit dhe bëjini të drejta shtigjet e tij.»

Rrodhani më i gjatë i dorëshkrimeve të Detit të Vdekur që ishte ruajtur më mirë dhe që ishte më i gjati mes të tjerëve, 8,75 m, është «Rrodhani i Tempullit» që ishte Torah e hebrenjve, i cili, siç pohojnë disa studjues, është shkruar në periudhën e viteve 150-125 p.e.s. Ai na ndihmon të kuptojmë më mirë tekstet e kristianizmit të hershëm primitiv.

NJE VEPЁR E VYER PASBIZANTINE SHQIPTARE

July 25, 2024 by s p

Nga Kristaq BALLI/

Kostandin dhe Athanas Zografi (Vako), piktorët e njohur pasbizantinë të shek. XVIII me origjinë nga treva e Korçës, kanë lënë një trashëgimi të vyer në artin e atëhershëm zyrtar të krishtërimit lindor jo vetëm për numurin e madh të veprave të tyre, por edhe për repertorin, regjistrin tematik, përmbajtjen, stilin, si dhe për nivelin e tyre artistik. Të inkuadruar në mënyrë virtuale në një grupim piktorësh, të clësuar nga disa studiues të sotëm si atelieja e Korçës (ku rreshtohen edhe D. Selenicasi, K. Jeromonaku, vëllezërit Çetiri (Katro), Nikollë Guga( Th. Popa: Shkolla e Korçës dhe tradita e saj në pikturën kishtare: Konfereca II e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 1969; K.Naslazi: Ndikimi i shkollës ionografike të Korçës tek piktorët…” Revista Tempulli, Nr.7, 2003, f.5,22, 24) Mësues Kostandini, etj., ata janë, në fakt, përfaqësues të një arti fresko dhe ikonografik të një territori më të gjerë gjeografik e artistik që përfshin disa vende të Ballkanit Perëndimor ku inkuadrohej edhe pjesa jugore të Shqipërisë, Greqia, Kreta, Epiri i Veriut, Maqedonia dhe sigurisht kryeqendra e artit ikonografik të kësaj periudhe – Mali i Shenjtë. Edhe pse në një kontekst konceptual kanunor e skematik biblik të paracaktuar, si shumë artistë të tjerë, këta piktorë sollën gjithashtu shumë tipare e elementë të rinj origjinalë evolucionistë në mënyrën se si e mbrujtën dhe e paraqitën artin e tyre. Për arsye të ndryshme historike, gjeopolitike e kulturore, shekulli XVIII shënon fazën e mbrame të artit pasbizantin lindor në trojet mesdhetare. Pasojat e rënies së Kostandinopojës dhe trysnia e pushtimit otoman, nga njera anë dhe zotërimet venedikase në jug të gadishulit Ballkanik ishin ndjerë edhe në prodhimtarinë e fizionominë e artit pasbizantin. Po t’i shtojmë këtyre edhe faktin që influencat e lëvrimit të artit të Rilindjes italiane e perëndimore kishte kapërxyer tashmë edhe Adriatikun e ishujt jonianë, veçmas Kretën, si dhe buisjen e një lëvizjeje të gjerë humaniste e iluministe, është krejt e natyrshme të përligjen “shartimet”, ndryshimet, modifikimet, elementët realistë me risi kompozicionale, stilistikore, trendi për një art ku idealistja e transhendentalja ndërthuret me realisten, arti kishtar bëhet më “konkret” e jetësor, më social, më dekorativ, më dinamik, më ornamental, më estetik, më solemn në paraqitje, me këndvështrimet, teknikat e teknologjitë kontemporane të kohës. Difuzioni i principeve të hershme biblike romane e bizantine, i artit paleolog maqedonas, i Kretës, i rilindjes italiane, i Malit të Shenjtë dhe territoreve të tjera ortodokse të Lindjes ishin një traditë e përvojë shumë e gjerë dhe e thellë që përcaktoi përkatësinë e K. e A. Zografit si produkt artistik në sinkron të kohës dhe vendit kur dhe ku jetuan e punuan. Zhvillimi e lulëzimi ekonomik e kulturor i disa qendrave shqiptare si Voskopoja, Vithkuqi, Llënga, Shipska, Grabova, Nikolica, Korça, ku gjatë shek. XVIII u ndëtuan shumë kisha, bazilika e manastire krijoi gjithashtu premisa që ato t’i dekoronin mjeshtrat provincialë më në zë të asaj kohe. Në këtë aspekt mund të thuhet pa mëdyshje se ata karakterizohen nga një art ku lëvroheshin tiparet e përbashkëta të një morie të madhe ikonografësh të huaj apo edhe shqiptarë, aq sa ndonjëherë ata edhe nuk dallojnë shumë nga njeri-tjetri, nëse nuk do të kishin edhe disa detaje autentike e individuale, apo mbishkrimet dhe emrat në pikurat, apo kishat ku ata kishin lënë pikturat e tyre.

Dhjetra ansamble, qindra tablo afreskesh dhe ikonash të K.& A. Zografit zenë një hapësirë të gjerë gjeografike (Shqipëri, Maqedoni, Mali i Shenjtë) e kohore (rreth 1730-1784) (K.Balli: Të dhëna të reja mbi veprimtarinë e K. dhe A.Zografit…Simpoziumi Ndërkobëtar Shkencor 2000 Vjet Krishtërim, Tiranë 2000) sidomos në qytetin e Korçës (Burimi Jetëdhënës), në Ardenicë (“Fjetja e Shën Marisë”,1744), ikonat në kishën e Libofshës, Voskopojë ( “Shën Thanasi” 1744 dhe hajati i “Shën Kollit” 1750, “Shën Apostujt”, 1765), Vithkuq (“Shën Kozma e Damjanoi”, 1750, ikonat e “Shën Pjetri e Pavli, 1764”), Mali Athos (katedralen “Ungjillëzimi” të Manastirit Filotheu, 1752, 1765, “Shën Ana”, skiti i manasirit Laura e Madhe, 1755), skitin bullgar Bogodorica të Manastirit Pandelimon, Manastiri Ksiropotam (Kisha 40 Shenjtorët, 1783), etj. Bashkë edhe me krijimtarinë e djemve të tyre respektivë Terpo dhe Evthim, arti fresko dhe ikonografik i kësaj shpure familjare përbën një kontribut të posaçëm sasior e cilësor në rajonin e Ballkanit.

Një prej veprave madhore, që pasqyron shprehjen e botëkuptimit të moderuar teologjik, artistik e estetik të krijimtarisë së tyre pikturale është ikona e madhe me dy skena: “Sinodhi i Parë Ekumenik” dhe “Aleksandri me Imazhin e Kryqit në Betejën e Lumit Tibër”. Performanca kompozicionale e kësaj ikone është e përveçme, përfaqësuese, unikale dhe e palëvruar në progamin ikonografik të autorëve të tjerë më të vjetër, apo më të rinj. Zakonisht, arti bizantin dhe pasbizantin i hershëm ishte më skematik, më hermetik dhe më konservator në paraqitjen tematiko-kompozicionale dhe subjektin e ikonave, apo afreskut, duke i qëndruar më besnik programit biblik të Dhjatës së Vjetër, apo asaj të Re (Ungjijve). Ikona e mësipërme është një nga shembujt e rrallë e domethënës në disa pikpamje kryesore të shprehjes e të shfaqjes së elementëve historikë, jetësorë, etnoklturorë, e artistikë, të cilat, të marra së bashku, konfirmojnë zbehjen e misticizmit eklisiastik të artit bizantin e pasbizantin dhe promovimin e disa aspekteve më jetësorë, më racionalë e humanë, me personazhe, ngjarje, peizazhe, arkitekturë më të afërta me realitetin dhe raportin historik kundrejt narrativave simbolike dydimensionale të Testamenteve. Këtë liri shprehjeje e vërteton edhe fakti që në krijimtarinë e tyre pikturale në afresk apo ikona ne ndeshim edhe ngjarje, personazhe të njohur nga jeta si shenjtorë e prelatë provincialë, ktitorë (dhurues), mirëbërës, arkondë, (veçanërisht tek piktori David Selenica, si Joan Klimaksi, Shën Nikodhim Vithkuqari, farëhedhësi, Joan Kukuzeli, Karl Topia, Shën Gjon Vladimirin, etj.)

Ikona e dyfishtë “Sinodhi I Ekumenik” dhe “Beteja në Urën Milvian” (me dimensione 183cm x 73cm x 4cm), konceptohet e realizohet nëpërmjet një modeli të rrallë autentik, pra i paraqitjes së dy skenave komplementare në të njëjtën ikonë që, së bashku pasqyrojnë promovimin e pranimin e gjerë të një feje të re, krishtërimit, nëpërmjet faktesh historike të njohura botërisht e që i lidh bashkë prezenca e perandorit romak Kostandini I me origjinë nga Iliria. Por, si?

Kronologjikisht, pjesa e poshtme e ikonës, merr shkas nga beteja e njohur mbi Urën Milvian të Lumit Tibër, në luftën civile midis ushtrive të perandorëve pretetendentë romakë Kostandini I (272 – 337) dhe Maxentius (278 – 312) më 28-29 Tetor të vitit 312. Ura shërbente si porta e hyrëse veriore gjatë rrugës për në Romë. Fati i kësaj beteje tashmë njihet historikisht si një fitore madhore e Kostandinit ndaj Maxentius. Ai u bë perandori suprem i Perandorisë Romake dhe e sundoi atë gjatë viteve 312-337. Por në këtë fitore është futur edhe konteksti spiritual nga historia eklisiastike dhe mrekullibërëse e besimit të krishterë. Sipas kronikanëve të asaj kohe Eusebius i Caesareas dhe Lactantius, beteja shënon fillimin e konvertimit të Kostandinit në Krishtërim. Kronikanët dëshmojnë që Kostandini dhe ushtarët e tij ndeshën në qiell një vizion të dërguar nga Zoti i Krishterë. Ishte vizioni i kryqit dhe fjalët “Me këtë shenjë ju do t’i mposhtni”. Kjo u interpretua si një premtim për fitore, nqs kryqi dhe simbolet e dy shkronjave të para të emrit Krisht në gjuhën greke, pra “XP” do të vendoseshin në mburojat e ushtarëve, veprim i cili u plotësua një ditë para betejës. Kjo merr kuptimin doktrinor se Kostandini dhe ushtarët e tij hynë në Romë si “të krishterë”, pra duke krijuar terrenin e favorshëm për legjitimimin e një feje të re që për më se 3 shekuj ishte përndjekur deri në Katakombet e Romës. Edhe pse një pjesë njerëzish laikë nuk mund ta perceptojnë këtë koincidencë, duhet theksuar se krishtërimi është një besim hyjnor, një besim i mrekullive, i Trinisë së Shenjtë, i mistereve universale, por edhe tokësore, edhe me prirje për t’u kuptuar e asimiluar nga besimtarët me ngjarje, fenomene e personazhe konkrete (psh. Papa Gjon Pali (Si shenjtor), Shën (Nënë) Tereza, të cilët janë shenjtorët më të rinj e që të gjithë i kanë njohur.

Fragmenti i poshtëm i ikonës me dy skena, pra, Beteja në Urën Milvan ka një mbishkrim KΩNSTANTINE EN TOYTΩNIKA (Kostandini në këtë pushtim) që shpjegon përmbajtjen e skenës. Duhet ta kundrosh bashkë me pjesën e sipërme që të kuptosh se kjo pamje është një “fragment” ikone, sepse jo vetëm që është subjekt shumë i rrallë ikonografik, por thuajse të gjithë elementët e shprehjes pamore duket se i takojnë një pikture me përmbajtje laike e jetësore. Piktura ikonografike e Betejës mbi Urën Milvian të ikonës sonë ka një gërshetim surprizues të stilit të realizmit rilindas me elementët figurativë mrekullibërës të doktrinës kristiane dhe artit pasbizantin. Skena të fut në amosferën e luftës. Në qendër Kostandini me kurorën mbretërore dhe breroren e shenjtorit hipur në kalë të kuq dhe prapa tij kavaleria e komandantëve militarë. Përpara – formacionet luftarake me hushta e shigjeta të prirë nga flamuj. Ndërkaq Kostandinit i është shfaqur në qiellin blu vegimi i kryqit që i jep ogurin e fitores mbi Maxentius, në se ai do të përmbushë paradigmën e kryqit në qiell. Marrëdhënia midis betejës dhe shfaqjes së kryqit krijon lidhjen midis realitetit dhe doktrinës së krishterë si një binom spiritual, i pranueshëm për të përligjur përhapjen e fesë së krishterë nëpërmjet një ngjarje me natyrë njerëzore. Mos është stisur konteksti spiritual i kësaj beteje të madhe ushtarake pas përfundimit ngadhnjimtar të saj? Doktrina e krishterë nuk e parashtron këtë version. Asaj i nevojitej të zbulonte brenda ngjarjeve që ndryshuan perandorinë aspektin e botëkuptimit shpirtëror dhe elementët mrekullibërës që duhej ta bënin hyjnore nën këndvështrimin e besimit të ri të krishterë këtë ngjarje vendimtare. Dhe e ka gjetur me detaje të përligjura si mesazhe mesianike që i dërgonte Zoti i krishterë nga kubeja e qiellit dhe që ishin të sinkronizuara me realitetin në tokë.

Nga pikpamja pikturale ky fragment dallohet për frymën e theksuar perëndimore. Një tablo kompozicionale e zgjidhur me mjeshtëri artistike e racionalizëm, ku dominon dinamizmi, guximi, optimizmi, komunikimi, besimi dhe besnikëria tek Kostandini që, nga ana e vet është i befasuar nga imazhi i kryqit që i del para syve dhe që e bën atë të vendosur në betejen e tij edhe pse ushtria e armikut të tij është më e madhe. Një tablo impresionuese për nga saktësia e vizatimit, nga paleta shumë e pasur e ngjyrave pikante, brilante, thuajse të gjalla, e një regjistër grafik e të mprehtë në silhuetë, e në kontrast të fortë me njera tjetrën. Ky mozaik i ndezur ngjyrash tregon, gjithashtu, pasurinë e veshjeve dhe rekuizitën e larmishme ushtarake, por edhe natyrën, qiellin, tokën, peizazhin. Por, mbi të gjitha, ajo është një tablo pikturale e fantazuar në teknikën e temperas (me vezë) që pasqyron nivelin e lartë mjeshtëror, teologjik, profesional, artistik të K. dhe A. Zografit.

Menjëherë, pas shpalljes si “Perandori më i Madh”, midis të tjerash, politika fetare e Kostantinit e vendos atë si autoritetin e parë që ndaloi persekutimet ndaj të krishterëve dhe legalizimin e Krishtërimit njëlloj si besimet dhe kultet e tjera në Perandorinë Romake me anën e shpalljes së një dekreti të quajtur “Edikti i Milanos”, në vitin 313.

Pa dyshim që tabloja e mësipërme do të mbetej disi partikulare, nëse intuita teologjike e kozmopolite e piktorëve K. dhe A. Zografi nuk do t’i kish bashkëngjitur ikonës skenën e “Këshillit të Parë të Nikeas”, një ngjarje po aq madhore eklisiastike për triumfin e doktrinës së krishterë që i lidh të dyja pikturat me të njëjtin personazh qendror, Perandorin Kostandin I. “Këshilli i Parë i Nikeas” në vitin 325, pra 13 vjet më vonë se “Beteja mbi Urën Milvian”, quhet ndryshe edhe “Sinodi i Parë Ekumenik”; ai u thirr dhe u vëzhgua nga Kostandini. Kjo ngjarje mblodhi për herë të parë në historinë e deriatëhershme të krishtërimit 318 etër të shenjtë të kishës, prelatëve dhe peshkopëve nga e gjithë perandoria në qytetin metropolitan kishtar të Nikeas të Azisë së Vogël. Një ndër arsyet kryesore të këtij takimi ishte demaskimi i herezisë dhe teorisë arianiste të përfaqësuar nga prifti Arius i Aleksandrisë (Egjipt) (shek. IV) dhe pasuesve të tij, sipas të cilëve Krishti nuk është i barabartë me Perëndinë Atë, duke cënuar kështu doktrinën e ekuivalencës së trinitetit të shenjtë, traditën dhe harmoninë e Kishës. “Me të njëjtin besim, me të njëjtën frymë e me unanimitet, Sinodi hartoi Simbolin e Besimit dhe rikonfirmoi doktrinën e Trinisë së Shenjtë”. ( Wikipedia: First Council of Nicaea.). Simboli i Besimit, në fakt, u bë simboli i unitetit rreth Traditës së shenjtë të Kishës dhe hodhi themelet e konsolidimit të krishtërimit si një doktrinë shpirtërore zyrtare e perandorisë që do të sanksionohej përfundimisht me të ashtuquajturin Dekret i Selanikut (“Edict of Thessalonika”) në vitin 380.

Pikërisht këtë mesazh mesianik transmeton fragmenti i sipërm i ikonës. Në këtë rast autori(ët) ka preferuar të përzgjedhë një tjetër rrymë e stil pikturimi. Për t’i dhënë asaj një kuptim të thellë transhendental dhe për ta futur në një atmosferë më eklisiastike e më sugjestionuese, piktura i afrohet nga pikpamja kompozicionale dhe e përmbajtjes skenave standarte të ikonografisë bizantine, por duke ndërkallur tipare të reja tipike të artit të vonë pasbizantin, veçanërisht elementëve të artit barok (shek. XVII-XVIII), që i japin pikturës një një pamje të pasur dekorative e shumë impresionuese ndaj shikuesit. Subjekti i saj është thjeshtësisht i kuptueshëm. Në qendër të tablosë është skena e frustimit të Ariusit nga Shën Kolli për shkak të mospranimit të herezisë së tij ndaj doktrinës së krishterë, si rezultat i së cilës ai dhe pasuesit e tij do të përjashtoheshin nga kisha e do të dënoheshin nga Kostandini me ekzil në Iliri. Kjo skenë zhvillohet në praninë e të gjithë etërve të kishës në krye të të cilëve dominon Perandori Kostandin, të cilit i është kushtuar një vëmendje e posaçme. Me kurorën dhe skeptrin mbretëror, si dhe breroren shenjtërore, ai qëndron ulur në thronin e vendosur mbi një piedestal plot breza rrethorë dhe i shoqëruar nga katër ushtarë të armatosur romakë, që përfaqësojnë statusin e tij publik. Në krye të ikonës ndodhet mbishkrimi H AΓIA ΠΡΟΤΝ CYNOΔOC (Këshilli i Parë i shenjtë). Për të vlerësuar rëndësinë e madhe të kësaj ngjarjeje në historinë e krishtërimit, por edhe në rolin vendimtar ndaj tij të perandorit Kostandin I, pikturës i është kushtuar një kujdes i veçantë artistik brenda kuadrit të zhvillimeve më të denja ikonografike të shek. XVIII. Së pari piktura është e një niveli të lartë aristokratik dhe kjo i dedikohet temës e subjektit, por jo më pak edhe mjeshtërisë dhe eksperiencës së piktorit. Jo çdo artist mund të pikturonte skena të tilla. Ngjyra dhe veshja me ar, si dhe drita që rrezaton ai në pjesën e epërme synojnë të të futin në një situatë transhendente e devotshmërie hyjnore. Përkundër, sfondi i errët prapa figurës së Ariusit të fut në botën e mëkatit e herezisë. Fytyrat e personazheve me kontraste dhe sfumatura të errëta i aviten artit të rilindjes, ndërsa veshjet luksoze, veçanërisht ato të Kostandinit dhe etërve, ngjyrat e tyre të theksuara, draperitë e larmishme me motive të shumëllojshme gjeometrike e floreale, janë elementë ekzotikë dekorativë të artit barok e etno-folklorik që theksojnë rëndësinë dhe solemnitetin e kësaj ngjarjeje madhore për krishtërimin.

Vezullues në purpur dhe ar, Kostandini bëri një hyrje ceremonale gjatë çeljes së Këshillit, por u ul duke respektuar që peshkopët të ishin para tij. Sipas Eusebius, Kostandini qëndroi në mes të kuvendit, si lajmëtar hyjnor i Zotit, i veshur me rroba që shkëlqenin me rrezëllim drite dhe reflektonin rrezatimin e ndezur të mantelit të purpurt të stolisur me shkëlqimin brilant të arit dhe stolive të çmuara. Perandori ishte i pranishëm si një dëshmitar e mbikqyrës dhe nuk kishte te drejtë për votë zyrtare. Ai e organizoi Sinodin sipas linjës së Senatit Romak.

Pra, në dallim nga skena e “Betejës në Urën Milvan”, në “Këshillin e Parë në Nikea” Perandori Kostandin, në aparencë, nuk është protagonisti kryesor i ngjarjes, por, sidoqoftë, pas kuintash, roli i tij është i një rëndësie substanciale kundrejt besimit kristian. Ishte roli i liderit dhe autoritetit suprem civil të perandorisë. Si i tillë, përgjegjësia për ruajtjen e rregullit e rendit publik ishte ekskluzivisht e tij dhe të kujdesej që edhe Kisha të ishte harmonike e në paqe. Kur u vu në dijeni të debateve ariane në Aleksandri (Egjipt), ai u shqetësua dhe këshilloi Ariusin e ndjekësit e tij si shkakun e fillimit të trazirave. Por meqë situata diverse nuk u qetësua, ai vendosi të thërrasë Sinodin në Nikea, ku ftoi pjesëmarrjen e njerëzve më të shquar të kishave të çdo vendi. Kostandini ndihmoi për realizimin e takimit duke bërë të mundur shpenzimet e udhëtimit të peshkopëve me anë të fondeve publike, siguroi një sallë të madhe komode në pallat ku të dëgjohej e ndiqej gjithçka me dinjitet. Gjatë fjalës hapëse të Sinodit, ai iu sugjeroi peshkopëve dakordësi e mirëkuptim dhe iu përmendi atyre të ndiqnin mësimet e drejta të Shkrimeve të Shenjta. Perandori iu kushtoi kujdes të veçantë fjalimeve të të dy kampeve dhe u tërhoq të dëgjojë vendimin e peshkopëve. Ata i thanë se teoria e Ariusit ishte një anatemë (mallkim) dhe formuluan një dokument besimi për korrigjimin e kësaj doktrine. Kur Ariusi dhe pasuesit e tij refuzuan të binin dakord, një gjyq peshkopal vendosi përjashtimin e tyre nga kisha. Duke respektuar vendimin klerikal dhe rrezikun e një trazire të mundshme, Kostandini organizoi edhe një gjyq civil, i cili vendosi dëbimin e tyre në ekzil. Ky ishte fillimi i praktikës së përdorimit të fuqisë laike (sekulare), shembëll, i cili u ndoq nga të gjithë perandorët e mëvonshëm.

Ikona e dyfishtë “Beteja mbi Urën Milvian” dhe “Këshilli i Parë i Nikeas” përbën një shembull të rrallë e autentik të vyer eklisiastik, historik e artistik. Ajo është një kompozim e sintezë e vyer e rinovimit të artit pasbizantin sidomos drejt ngërthimit të steriotipeve, traditës e kanuneve biblike me ngjarje dhe personazhe historike realë që, së bashku, do ta bënin më të besueshme e më konsistente jetën sociale e shpirtërore dhe universializimin e saj në një pjesë të madhe të Botës, por edhe demokratizimin e lirinë e artit e të artistëve të talentuar për t’iu shmangur klisheve të konsumuara dhe për të shfaqur edhe preferencat, vlerat e individualitetin e tyre artistik në një realitet të ri kohor, historik, gjeopolitik e shoqëror.

Ikona e mësipërme shpërfaq edhe një fenomen shumë interesant që lidhet me organizimin e jetës ekonomike e qytetare të Korçës në mes të shek. XVIII. Gjatë këtij shekulli Qyteti i Korçës ishte rritur dhe funksiononte ekonomikisht si një qendër urbane paraindustriale, kryesisht zejtare e tregtare që plotësonin nevojat e jetës, por edhe që shkëmbenin mallrat apo prodhimet e përpunuara me krahinat përreth. Mjeshtëritë dhe profesionet ekzistuese ishin organizuar në bashkësi të quajtura “rufete”, të cilat ishin disa organizime që mblidhnin rreth tyre zejtarë, profesionistë dhe tregtarë të të njëjtave zeje (rufetet e papuçinjve, tabakëve, gëzofpunuesit, terzinjve, kasapëve, opingarëve, bakejve, lëkurëregjësve, hanxhijve, samarxhinjve, kujunxhinjve, bakërxhinjve, etj.) dhe kishin si qëllim nëpërmjet kanunoreve apo statuteve të tyre mbrojtjen e të drejtave dhe konkurencën e tyre, por edhe detyrime kontributesh financiare në favor të bamirësisë, zhvillimit e përmirësimit të jetës urbane, të sponsorizimeve ndaj institucioneve fetare, publike, sociale,etj. Këtë funksion e konfirmon edhe ikona e mësipërme. Në mesin e ikonës është vendosur përkushtimi ΔEHSIS TΩN ΘΕOY POYΦETIOY TOY AΓIOY KΩNCTANTINOU (Lutje e shërbëtorit të Zotit të rufetit të Shën Kostandinit), 1765. Zakonisht rufetet kishin nga një shenjt mbrojtës të cilin e festonin dhe e lusnin në ditën e celebrimit të tij kishtar, madje atë ditë ata nuk punonin. Ikona e financuar prej tyre ishte e destinuar për ikonostasin e katedrales “Burimi Jetëdhenës”(Ndërtuar rreth vitit 1725), që do të thotë se ajo prestonte një vepër të vlerë dhe për mjeshtra të denjë. Ajo qëndroi aty për më se 200 vjet, deri më 1967, vit kur kishat metropolitane u prishën. Por ikona, për fat, i rezistoi kohës, ajo është restauruar dhe ekspozuar në Muzeun e Artit Mesjetar Korçë dhe përbën pa dyshim një prej veprave madhore pasbizantine jo vetëm të autorëve të saj K. & A. Zografit, por të mbarë artit pasbizantin shqiptar e më gjerë.

■■■■■

DIALOGU I BRUKSELIT PO SHNDËRROHET NË PUNË SIZIFI

July 25, 2024 by s p

Prof. Xhelal Zejneli/

BE-ja i heq vizat për serbët e Kosovës që posedojnë pasaporta të Serbisë – Për të udhëtuar në zonën e lëvizjes së lirë, Shengen (Schengen), serbëve të Kosovës u nevojiteshin viza. Këshilli i BE-së mori vendim për t’ia hequr regjimin e vizave qytetarëve të Kosovës që posedojnë pasaporta serbe të lëshuara nga Drejtoria Bashkërenduese e Serbisë. Ministrat e Jashtëm të BE-së, vendimin e lartpërmendur e morën më 22 korrik të vitit në vazhdim. Autoritetet e Kosovës i inkurajojnë qytetarët serbë që të pajisen me pasaporta të Republikës së Kosovës. Qytetarët me pasaporta biometrike të Kosovës gëzojnë liberalizimin e vizave nga 1 janari i vitiт 2024. Kosova nuk i njeh pasaportat që i lëshon e ashtuquajtura Drejtori Bashkërenduese e Serbisë e cila vepron në kuadër të Ministrisë së Punëve të Brendshme të Serbisë. Mbajtësit e pasaportave të tilla nuk mund të fluturojnë nga aeroporti i Prishtinës.

* * *

Vendimi i sipërthënë i Këshillit të BE-së cenon tërësinë tokësore të Kosovës dhe sovranitetin e saj.

Për çfarë dialogu të Brukselit mund të flitet? Cili është qëndrimi i udhëheqjes së përtashme serbe ndaj Kosovës?

– Në Kushtetutën e Serbisë, Kosova figuron si pjesë e pandarë e saj;

– Me rastin e betimit solemn, udhëheqësit serbë, përkatësisht serbomëdhenj betohen se do ta mbrojnë tërësinë tokësore të Serbisë, me Kosovës si pjesë të pandarë të saj;

– Serbia e quan Kosovën “Kosovë dhe Metohi”;

– Kryekrimineli i gadishullit, Aleksandar Vuçiqi, pareshtur deklaron se Serbia kurrë s’ka për ta njohur pavarësinë e Kosovës;

– Serbia armatoset duke blerë armë kryesisht nga Rusia dhe nga Kina;

– Lloje të caktuara armësh Serbia i prodhon edhe vetë;

– Serbia armatoset kundër shteteve ndaj të cilave ka pretendime territoriale, siç janë Kosova, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kroacia;

– Serbia ndaj Kosovës dhe rajonit ndjek politikë luftënxitëse;

– Serbia ndaj Kosovës dhe rajonit ndjek politikë destabilizuese;

– Serbia ndaj Kosovës dhe rajonit ndjekë luftë psikologjike;

– Serbia pranë kufirit të Kosovës ka përqendruar forca të mëdha ushtarake dhe policore;

– Në Serbi veprojnë haptazi shërbimet sekrete ruse, me qëllim destabilizimin e Kosovës dhe të rajonit;

– Për ta destabilizuar Kosovën, Serbia organizon dhe mbështet grupe paramilitare, përkatësisht grupe terroriste;

– Më 26 korrik 2011, në Albanik, afër pikës kufitare në Bërnjak, gjatë aksionit për të shtrirë kontrollin e shtetit të Kosovës në veri të vendit, u qëllua nga strukturat paralele serbe polici Enver Zymberi (3 prill 1979 – 26 korrik 2011). Është polici i 14-të i rënë në detyrë;

– Më 24 shtator 2023, terroristët serbë, të mbështetur nga Beogradi dhe Moska, në fshatin Banjskë të veriut të Kosovës ndërmorën sulm kundër njësive speciale të Kosovës. Me këtë rast mbeti i vrarë rreshteri i policisë së Kosovës Afrim Bunjaku (15.04.1973 – 24.09.2023). BE-ja e cilësoi si sulm terrorist, ndërsa ShBA-ja e dënoi sulmin;

– Beogradi nuk e dorëzon kreun grupit terrorist që e udhëhoqi sulmin, Milan Radoiçiqin;

– Më 14 qershor 2023, gjatë një patrullimi në vijën kufitare në veri të Kosovës, në vendin e quajtur Tresavë/Bare, tre pjesëtarë të Policisë së Kosovës, u rrëmbyen nga forcat serbe. Ishte një rrëmbim klasik i kryer brenda territorit të Kosovës;

– Më 5 nëntor 2022 serbët i braktisin të gjitha institucionet e Kosovës: Qeverinë ku e kanë një ministër; Kuvendin ku i kanë dhjetë deputetë; katër komunat në veri, të administruar nga kryetarë serbë dhe nga stafi administrativ serb; organet e gjyqësisë; organet e policisë etj.;

– Braktisja e institucioneve të Kosovës nga serbët në veri, pa asnjë arsye të bazuar, flet për bojkotimin e tyre, përkatësisht për zbatimin e mosbindjes civile, pasive apo vepruese,

– Më 29 maj 2023 grupet paramilitare, terroriste serbe, të mbështetur nga Beogradi dhe Moska, në Zveçan të veriut të Kosovës sulmuan ushtarët e KFOR-it. Me këtë rast u plagosën 90 ushtarë të misionit paqeruajtës të NATO-s në Kosovë. Midis të plagosurve ishin edhe ushtarët e kontingjentit italian dhe hungarez të KFOR-it. Sulmi i serbëve ndaj paqeruajtësve ishte i paprovokuar;

– Më 18 mars 2023, Kosova dhe Serbia duhej të nënshkruanin në Ohër shtojcën e marrëveshjes për normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet dy vendeve. Kryetari i Serbisë, Vuçiqi nuk e nënshkroi dokumentin. Me ironi tha: “Nuk e nënshkruaj ngase më dhemb dora”. Në nenin 4 të Marrëveshjes së Ohrit thuhet: “Serbia nuk do ta kundërshtojë anëtarësimin e Kosovës në asnjë organizatë ndërkombëtare”. Ndërkohë, Serbia ngriti një grup pune për ta parandaluar anëtarësimin e Kosovës në Këshillin e Evropës;

– Mosnënshkrimi i Marrëveshjes së Ohrit tregon qartë se Vuçiqi dhe Putini nuk do ta njohin pavarësinë Kosovës edhe asociacion sikur t’u japësh serbëve në veri;

– Vuçiqi dhe Putini nuk kërkojnë të drejta për serbët në veri. Serbët në Kosovë, përfshi edhe bashkësitë etnike të tjera, i kanë të gjitha të drejtat, si në asnjë vend të BE-së;

– Serbia e Vuçiqit kërkon në Kosovë territor. Me fjalë të tjera, këtu s’kemi të bëjmë me kurrfarë kërkesash për të drejta. Këtu kemi të bëjmë me synim dhe aspiratë serbomadhe për territor. Aspirata serbomadhe ndaj Kosovës dhe mbarë rajonit është hegjemoniste, kolonialiste, ekspansioniste dhe fashiste;

– Kisha Ortodokse – fashiste – Serbe nuk merret me çështje fetare. Preokupim i saj është rimëkëmbja e perandorisë së car Dushanit;

– Politika e sotme serbe është vazhdim i politikës ekspansioniste dhe pushtuese të zjarrvënësit të Ballkanit, Milosheviqit;

– Që nga viti 1999 e këndej Serbia udhëhiqet nga njerëz që e kanë vendin në Gjykatën Ndërkombëtare për Krime Kundër Njerëzimit, siç janë: Aleksandar Vuçiqi, Ivica Daçiqi etj. Pas tyre qëndrojnë kriminelët e luftës Vojislav Shesheli, Tomislav Nikoliqi.

– Dy ministra të qeverisë së përtashme të Serbisë janë nën sanksione të ShBA-së, Aleksandar Vulini (1972- ) dhe Nenad Popoviqi (1966- );

– Beogradi sot ka pretendime territoriale ndaj Kosovës, Bosnjës dhe Hercegovinës, Malit të Zi, Kroacisë. Kur u shpërbë Jugosllavia, Shesheli deklaroi: “Maqedoninë e marrim me pesë tanke”;

– Që se është shpërbërë amalgama jugosllave, Serbia ndjek politikën e forcës;

– Ndaj shqiptarëve të Kosovës lindore (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë) Serbia ushtron gjenocid të heshtur;

– Serbia është shtet gjenocidal. Politika e ndjekur prej saj ka qenë politikë gjenocidi. Këtë e dëshmon edhe Rezoluta për gjenocidin në Srebrenicë, e Asamblesë së Përgjithshme të KB-ve, e miratuar më 23 maj 2024;

– Serbia nuk arrin të organizojë zgjedhje të lira. Kjo tregon se ajo ka shkallë të ulët të demokracisë;

– Serbia është pothuajse i vetmi shtet në Evropë që nuk i ka vënë sanksione Rusisë për agresionin e saj ndaj Ukrainës;

– Politika e sotme e Beogradit sjell në rajon Rusinë dhe Kinën, ndikimin rus dhe kinez;

– Serbia është përçuese e interesit rus në rajon;

– Serbia i takon zonës ruse të interesit, përkatësisht sferës ruse të ndikimit;

– Më 8 qershor 2024, me nismën e kryetarit të Serbisë, Vuçiqit dhe të kryetarit të Republikës Serbe, Milorad Dodikut, u mbajt në Beograd i ashtuquajturi “Kuvend Gjithëserb”. Parulla ishte “Një popull, një kuvend – Serbia dhe Sërpska” (Republika Serbe). Dy qeveritë miratuan “Deklaratën për mbrojtjen e të drejtave kombëtare dhe politike dhe për të ardhmen e përbashkët të popullit serb”. Këtë farë kuvendi dikush e quajti “ditë historike” për popullin serb.

– Nga mesi i vitit 2020, disa intelektualë dhe politikanë serbomëdhenj e vunë në përdorim termin “Bota Serbe”. Me këtë farë ideje synojnë të vënë në veprim lidhjen e serbëve të Serbisë me serbët në shtetet përreth. Disa mbështetës të kësaj ideje flasin për lidhjen shtetërore të serbëve në një bashkësi shtetërore, ndërsa disa të tjerë – për lidhjen kulturore, ekonomike dhe lidhje të tjera të serbëve në shtetet fqinje, me Serbinë.

– Udhëheqja e Republikës Serbe vazhdimisht deklaron se një ditë, këtë entitet do ta shkëpusin nga BH-ja;

– Serbia në vend që të kërkojë falje për krimet e kryera dhe të paguajë reparacion lufte, ajo kërkon territor.

* * *

A thua vallë mund të ketë dialog në Bruksel me një Serbi të këtillë, që ndërton dhe ndjek një filozofi politike retrograde dhe anakronike. Ideologjia politike serbe e dhjetëvjeçarëve të fundit është në kundërshti të plotë me parimet demokratike të BE-së.

* * *

Qëndrimi i BE-së dhe i Uashingtonit ndaj Serbisë – Një Serbi e sipërthënë meriton ndëshkimin e Perëndimit, të Uashingtonit dhe të fuqive evropiane – Berlinit, Parisit dhe Londrës. Serbia jo vetëm që nuk po ndëshkohet nga fuqitë perëndimore, përkundrazi ajo edhe shpërblehet. Ajo është e përkëdhelura e fuqive perëndimore, e ledhatuara e tyre. Në vend të saj ka kush ndëshkohet. E dhimbshme!

* * *

Kosova është shteti më demokratik i rajonit. Në të mbizotëron rendi dhe rregulli, luftohet korrupsioni dhe nepotizmi. Zgjedhjet vendore apo të përgjithshme organizohen dhe realizohen si në asnjë vend tjetër të Evropës. Liritë dhe të drejtat e bashkësive etnike respektohen me kushtetutë, si në asnjë vend të BE-së. Për katër për qind serbë kërkohet asociacion!! Rast i paparë në historinë e botës. Në BE nuk bëhet luftë për territore, por për vlera demokratike. Asociacioni nuk u siguron serbëve më shumë të drejta se që i kanë sot, e s’duan t’i shfrytëzojnë, ose duan por s’i lë Beogradi.

Mos vallë mëkati i Kosovës është synimi i saj për t’u integruar në organizmat euroatlantikë?!

Kosovën e sulmojnë ngase nuk i jep territor Serbisë. T’i falë tokë Vuçiqit që të bëhet e mirë me qendrat politike ndërkombëtare të vendosjes. Po cili shqiptar do ta kishte bërë një gjë të tillë?! Cili shqiptar pranon të hyjë në histori si Esat Pashë Toptani?! Të tillë nuk ka dhe s’ka për të pasur.

Nga ta kthesh kokën, mercenarë. Studio televizive mercenare, TV-programe mercenare, analistë politikë mercenarë, debate televizive mercenare, udhëheqës apo moderatorë debatesh televizive – mercenarë, mediume të shkruara dhe elektronike – mercenare; gazeta, revista, artikuj, të ashtuquajtura kollumne – mercenare. Të shitur dhe të blerë katërçipërisht.

Mercenarë! Historinë s’e bëni dot ju, jo!

Historia e botës nuk njeh rast që atë ta kenë bërë të shiturit dhe të blerët.

* * *

Evropë! Kosova meriton mbështetje dhe shpërblim dhe jo ndëshkim! Amerikë! Mos pandeh se interes yti është Serbia proruse e dishepujve dhe e pinjollëve të Garashaninit! Janë bijtë e Gjergjit ata që janë dëshmuar si populli më properëndimor i rajonit!

* * *

Kosovë, Ti zemër e shqiptarisë! Për Ty flasin shpesh edhe ata që mezi e dinë se ku ndodhesh, që s’të kanë parë kurrë, çakej që pak dinë për qëndresën Tënde epike përballë kuçedrave sllave. Flasin edhe të tillët që të kanë parë vetëm në hartë gjeografike, të tillët që mezi kanë dëgjuar për Ty. Kosovë, Ti digë e pamposhtur që mbron alpet e Arbërisë dhe brigjet e Adriatikut e të Jonit, ngrihesh mbi të drejtën historike, të drejtën e bashkëkohësisë dhe të drejtën hipotetike. Midis të madhërishmes dhe ligësisë, je përcaktuar për shkëlqimin e dritës.