Archives for August 2024

Viola Isufaj/

Në gjysmën e dytë të një shekulli plot pështjellime politike, të cilat nuk lanë pa prekur e dëmtuar trungun e letërsisë shqipe, bën jetë në errësi për t’u shfaqur më pas, në dritë, ky poet, i cili sjell një nga modelet më të pangjashme të shkrimit të poezisë moderne shqipe.

Pastërtia e pabesueshme në përdorimin e teknikave në realizimin e virtuoziteteve të tij poetike, e bën atë një klasik modern. Së bashku me: Camajn, Reshpjen, Podrimjen, Shkrelin, e të tjerë autorë të poezisë shqipe, ndonëse pa kontakte të drejtpërdrejta me ta, ai, po ashtu, përcakton modernitetin e vargut shqip bashkëkohor.

-Për poetin Zef Zorba, i cili është bërë i njohur për lexuesin pas vdekjes, është shkruar shumë pak.

Ismail Kadare (i cili ka shkruar edhe parathënien e vëllimit poetik Buzë të ngrira në gaz), hedh dritë mbi formacionin poetik të Zef Zorbës. Ai shprehet se Zef Zorba, duke qenë më i pashquari i poetëve, më i mbështjelli nga heshtja dhe nga terri, na shfaqet në të vërtetën, pamjen dhe përmasat e tij të tjera.

Këtu rri enigma e kulturës shqiptare për gjysmë shekulli-do të shkruante një tjetër figurë e letrave dhe studimeve shqiptare. Zbulimi nuk lidhet vetëm me vlerën, por më tepër me fenomenin: si është e mundur që një autor: poet, kaq i veçantë të krijojë për në gjysmë shekulli, i panjohur dhe i fshehur? –shpërfaqet habia e këndshme e studiuesit Sabri Hamiti. Zbulimi i Zef Zorbës poet, lëkund, sipas tij, kaq shumë evidenca, si shenja kolektive të sjelljes dhe kaq shumë kërkime personale, si krijime individuale në shqip. Studiues të tjerë e kanë konsideruar të errët e të mbyllur, hermetik e profetik poetin që nuk shkroi për lexuesin e kohës së tij, por për atë të së ardhmes.

-Poezia e Zorbës gjithnjë do të ngrejë një çështje të parë thelbësore: këtu kemi të bëjmë me një mekanizëm të hollë të thurimës poetike. Si funksionon ai mekanizëm? Me shqetësimin e vazhdueshëm për t’u kujdesur për të mos ta lënë esencën krijuese unike të këtij autori të humbë në konstatime e analiza, marrim përsipër ta shqyrtojmë nga afër, në mënyrë thellësore shkrimin e tij.

-Përmes zbulimit të lidhjes me Idromenot dhe në veçanti me Kolë Idromenon, i cili bëhet udhëheqës shpirtëror i Zef Zorbës, jemi orvatur të shpjegojmë njohjen dhe afeksionin e tij për artet figurative dhe krijimin e imazheve kryesisht ekspresioniste në poezi (imazhe, të cilat kemi menduar gjithmonë se meritojnë një studim të veçantë).

Zorba përfytyron e mendon harmonikisht në bazë të harmonisë së ngjyrave dhe imazheve, pikërisht falë prirjeve të lindura dhe rrethanave favorizuese: mësimeve të Kolë Idromenos. Pa asnjë dyshim, kjo është vepër shumë komplekse. Zef Zorba punoi për t’i shtuar poezisë, pikturës dhe muzikës saktësinë, hijeshinë, lakimin, ngjyrimin e përkryer të frazave. Moderniteti i tij lidhet me përthyerjet e dritës, ngjyrat, po aq me tingullin dhe modulimin, prandaj atë mund ta kuptojmë më mirë përmes një prerjeje muzikore dhe përmes një takimi me artet pamore. Në këtë studim jemi ndalur në mënyrë specifike te relacionet e veprës së tij me muzikën.

Pjesët e Fugave të fundit -cikli i katërt- do të emërtohen sipas tempit: Allegro, Andante Mosso, Lento, Largo dhe Alegro Furioso. Sakaq, edhe cikli i pestë që është poema Mbresat e rrugëve,

konceptohet me këto pjesë: Introduksion, Tema e fagotit, Tema e Ksilofon -kumbonëve, Tema e Instrumentave me perkusion, Tema e Violës, Parte concertante, Kadenca e Ksilofon –kumbonëve, Kadenca e fagotit, Kadenca e Violës, Kadenca e Instrumentave me perkusion, Ripressa, Stretta Finale.

I jemi afruar kështu lidhjes me artet figurative e cila duket se është sa genuine, e trashëguar aq dhe e kultivuar gjatë jetës, derisa dhe nëpër vargje pluskojnë nominalisht: një Idromeno, Van Gog, Shagal, Matis, ca Pikaso e Dali, e shumë akuaforte. Tituj të poezive së Zorbës në vëllimin Buzë të ngrira në gaz

shpalosen pikërisht në këtë mënyrë.

Madje edhe te cikli i fundit “Në zgrip”, ndiejmë takimin me muzikën; sidomos ai është i dukshëm në poezinë Një gozhdë, me ritëm rock, bazuar mbi aliteracionet vështrimore thik, thellë, thatë, -siç shpjegon autori, – e, së fundmi, pjesa Natën kur bie shi, – e konceptuar alla Ravel. Tituj të tillë janë domethënës, por natyra e domethënies së tyre lipset të tregohet. Kjo prirje për kërkim është veçanërisht e brishtë pasi ekzistojnë

rreziqet e analogjive të paarsyeshme midis arteve. Është plotësisht e vërtetë se pjesa dërrmuese e analogjive sipërfaqësore janë të çoroditura apo spekulative. Shumica e këtyre qasjeve konsiston në një përkthim të termave nga një art në një tjetër. Dhe të përshkruash një art me terma të artit tjetër është një trill retorik pa ndonjë rëndësi të veçantë. Mirëpo në këtë hulumtim nuk do jetë fjala për një përkthim të

tillë, as për muzikalitetin a harmoninë në vetvete, e cila mund të studiohet në çdo krijim artistik. Bëhet fjalë për një poezi tek e cila Muzika është cilësi fundamentale. Analogjitë këtu nuk janë të sipërfaqshme, po substanciale. Qysh në krye të herës mund të hetohen qartë ide muzikore-që janë aty për të formatuar një art-i cili aspiron kushtet e muzikës. Kemi punuar në këtë terren shumë të rrëshqitshëm për të bërë një analizë të hollë dhe konkrete të relacioneve muzikore në veprën e Zef Zorbës.

-Zorba konstituon një formë të veçantë të dijes në botën njerëzore. Në vargjet e vëllimit Buzë të ngrira në gaz do të evokohen: Monradi, El Greco, kanonet Mozartiane; aty do të citohen vargje të Alkeut, të Oscar Wild-it, -dhe do të ndihet një ritëm i ngjashëm me ritmin e Horacit: nuno est bibendum, nuno. Në fushë të filozofisë do të përmendet Kanti, teksa do të thirret Shekspiri te Merimangë me vargjet e tij turn back, dull earth/an find thy center out. Zorba do të përmendë gjithashtu, Martinin (i deleguar i Propaganda Fide) te Largo duke e shoqëruar me shënime etj. Ne jemi ndalur, prandaj, në mënyrën e përthithjes dhe shndërrimit të ndikimeve të huaja në tekstin e tij.

– Që nga thellësitë e shpirtit inteligjent, lind një poezi e re, që kullon traditën e truallit të vet dhe duke thirrur me pasion elemente nga tradita hermetike, sjell në dritë formulime thelbësore të papritura, fjalë të dala nga heshtja, nga thellësia e meditimeve. Këto fjalë, të zbuluara e të risuara në dimensionin e tyre semantik,

dëshirojnë të japin esencën e një pështjellimi sentimental. Zorba është i dashuruar me gramatikën esenciale të hermetistëve. Zhvendosjet analogjike dhe esencialiteti i fjalës janë aty për të shprehur të pashprehshmen. Përdorimi i shpeshtë i analogjisë, eliminon termin e përafërt (similitudën) për t’i dhënë imazhit efektin- rrufe. Na ka interesuar të studiojmë ato që mund të quhen: tkurrja e sintaksës, eliminimi total ose i pjesshëm i shenjave të pikësimit, zbërthimi shumë i fortë i pauzave, strukturat tipike të hermetistëve me pleonazmat tipike dhe metaforat e befta si dhe të tjera aspekte.

-Kujtesa në korpusin e Zorbës duket se del kryesisht në dy modele të dallueshme, të cilat shpesh ekzistojnë edhe njëkohësisht në të njëjtin tekst: si një mjet për të ngulitur një ndjenjë nostalgjie; dhe, nga ana tjetër, dhe më universalisht, si një mënyrë për ndërtimin e identitetit individual, historik dhe kulturor. Për këtë arsye, kur flasim për këtë personalitet, kujtesa shërben si një temë letrare me rëndësi jo të vogël, së cilës i kemi kushtuar një çështje më vete.

-Zorba është një personalitet poliedrik. Dashuria e tij e parë ka qenë teatri. Ai studion teknikat muzikore, vijon punën si llogaritar, gdhend, lexon, shkruan poezi, përkthen. Zorba ka sjellë përkthime të një cilësie shumë të lartë. Pasi ta paraqesim këtë kontribut shumë të vlershëm të Zorbës në përqafimin e kulturave të ndryshme, ndalemi në analizë të perimetuar të tekstit të përkthyer, deri në shtresat më të

pak të depërtueshme të tij. La pioggia nel pineto p.sh. është një simfoni poetike që përkthen në

fjalë tingujt e shiut. Shembujt dygjuhësh janë vënë përballë njëri- tjetrit, për të parë sesi imazhet pamore dhe tingëllimore, bashkëshoqërimi me ngjyra të freskëta e të pastra dhe tingujt, poema i krijon po aq “të ujshëm” edhe në gjuhën shqipe.

Kemi vijuar, prandaj, me simetritë sintaksore dhe marrëveshjet për asonancat dhe konsonancat për të cilat janë gjetur në shqipe fjalë jo vetëm më të njëjtin ritëm (numër rrokjesh e theksash) por mundësisht me të njëjtët tinguj. Më pas jemi thelluar me çështjen: metri dhe figurat retorike, duke u ndalur në marrëveshjet për vargjet trerrokësh, 6,7,8 dhe 9 rrokësh dhe me pesë llojet e rimave të përdorura, të transmetuara të gjitha në gjuhën shqipe.

– Veçimi, i lidhur pashmangshmërisht me poetikën e Zorbës, është dhe thelbi i fortë i letërsisë. Izolimi është gjithashtu mjeti themelor i leximit dhe i të shkruarit, i cili mund të gjurmohet në veprat e fshehura, ato që u krijuan për sirtarët,- gjithçka që nuk do të lexonim dot kurrë, por që rrezatojnë jashtë në botë, sot, gjithë bukuri. Jo thjesht veçimi ashtu sikurse vetmia është një nga temat themelore të gjendjes dhe të letërsisë së tij, por vepra e tij poetike është shkruar dhe lexuar në izolim për të mos u shtrirë në një audiencë përtej krijuesit të saj. Në këtë studim ndjekim me vëmendje sesi në vetmi ndodh udhëtimi në qendër të qenies, përmes së cilit ai është në gjendje të zbulojë disa aspekte të karakterit, personalitetit dhe ekzistencës. Zbulojmë disa prej formave të veçimit dhe i analizojmë me kujdes ato duke nxjerrë përmes sintezës koordinata të rëndësishme të kësaj vepre të cilat bëjnë jetën e tyre të pafundme, paradoksalisht, pikërisht prej izolimit.

-Çështja tjetër do të ishte në kuptimin më të gjerë, një çështje etike, morale: çfarë lloj njeriu banon poemën? Cili është nocioni i tij i jetës së mirë apo i vendit të mirë? Nocioni i tij i së keqes? Çfarë mban ai të fshehtë nga lexuesi? Çfarë fsheh madje dhe nga vetja e tij?

Zorba do të shikohet patjetër edhe si një personalitet etik, sikurse ishte. Për fat të keq, shkrimet për të janë të pakta ende. Ka një papërputhshmëri, një hendek të ftohtë midis rëndësisë së veprës së tij për sistemin tonë letrar dhe shkrimeve të pamjafta që gjenden për të. Duke qenë se nuk ka një libwr studimor deri më tani për veprën e tij, do të dëshironim dhe guxonim me kënaqësi dhe me drojë t’i kushtoheshim kësaj sprove të parë.

-Këtu do të ndërtohet njëkohësisht me analizat e tekstit edhe një jetëshkrim e Zef Zorbës dhe ndonëse asaj do t’i referohemi për aq sa hedh dritë mbi veprën e autorit, nuk do të mungojë interesi i brendshëm për biografinë e poetit në fjalë, pasi dëshmitë jetësore deri tashmë nuk kanë qenë të bollshme. Jeta e tij, e pa rënë aq shumë në sy, tashmë na tërheq e na thërret. Në disa shenja të tekstit të Zorbës, pikërisht aty ku duket se elementi i shprehësisë personale del mjaft i zbehtë, është zhytur thellë dhe ndërlikueshëm përvoja e tij jetësore. Ne do të hetojmë këto shenja të tekstit letrar që kondensojnë përvojën e tij jetësore dhe personalitetin e tij. Do të vëzhgojmë sesi ngjashmëritë opake dhe pasqyrat shformuese ristrukturojnë, transformojnë dhe integrojnë realitete të jetuara, dhe sesi në këtë integrim humbasin kuptimet ngushtësisht personale për të përftuar një material gjithënjerëzor.

Do të vëzhgojmë gjithastu, sesi, i zënë në pasionin eternal për dije dhe arte, artisti Zorba, ristrukturon dhe integron mendimet e tij, ndjesitë dhe sensualitetin në një formë poetike të veçantë e të mbresëlënëse, të brishtë dhe të ndjeshme, multivalente dhe të bukur në vetvete, në një vepër që rilind nga hiri i vet.