• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for September 2024

Noli, The Albanian Orthodox Church In America, Dielli  and VATRA

September 13, 2024 by s p

Nicholas C. Pano/

It is important in the context of Fan Noli’s   numerous  and multi-faceted contributions to the Albanian National Renaissance both to acknowledge and emphasize the significant roles he played in the organization and activities of the three institutions that comprise the historic pillars of the Albanian-American community. The institutions are: the Albanian Orthodox Church in America(1908),  the newspaper Dielli (1909),  and the Pan-Albanian Federation of America(VATRA)(1912). Both individually and collectively, these institutions have made singular contributions  to Albanian culture, life and politics not only within the Albanian-American community but also within the Albanian nation. Indeed, one can argue, that the emergence of these entities and the activities in which they engaged served to elevate the Albanian colony in the United States to a position of leadership   within the Albanian National Movement during one of the most critical periods in the history of the homeland. And, it is appropriate to observe that  all three organizations, whose fortunes have at times varied over the past century, have nevertheless  continued to pursue their respective missions both within and beyond the confines of the Albanian-American community.    

The establishment of the Albanian Orthodox Church(1908) with the ordination of Fan Noli enabled the Albanians of this faith to worship in their own language  and to refute Greek church and government  claims that  all Orthodox  Albanian Christians were Greek . This initiative also spurred efforts by homeland Orthodox  Albanians  to obtain autocephalous status for their church, a goal finally realized in 1937. In this sense, the Albanian Orthodox Church in America can be considered as the “mother church” of its homeland counterpart. 

Although Noli was less directly involved in his ecclesiastic mission during his period of intensive political engagement and exile, 1920-1932, he resumed his active and constructive role in church affairs upon his return to the United States during the latter year. Noli, during the final 33 years of his life, focused much of his effort on providing Albanian and English translations of liturgical works for use in church services and catechesis. He also took the requisite measures to regularize   the administrative structure of the Church as well as to provide for a well  trained  clergy. And, in a final gesture to safeguard the independence of  the Church, Noli arranged for the episcopal ordination of Father Stephan Lasko as his designated successor.

Although the Church would experience a period of turmoil following Noli’s death in 1965, it has entered into a period of relative stability since 1971  as the Abanian Archdiocese (with 13 parishes)  of the Orthodox Church of America under the leadership of the most recent of Noli’s successors, Bishop Nikodhim.  In respect to the Noli legacy, it should also be noted that the Fan Noli Library and Archives established on the premises of St. George Cathedral by the late Father Arthur Liolin and curated by Neka Doko has over the past half century emerged as a major repository of Noliana.  

Fan Noli was instrumental in founding Dielli  in 1909. He served as its first editor and resumed that position on several other occasions.   Both under his own name  or a variety of pseudonyms Noli continued to contribute articles, poems, literary translations and other materials  to the newspaper throughout  his lifetime.  In the course of its lengthy history as the oldest   continuously  published Albanian-language newspaper in the world, Dielli on numerous occasions has served to mobilize the Albanian-American community during critical periods in the history of Albania and the Albanian  Nation.  Noli, I suspect, would  be as delighted, as those of us long-time readers  of Delli,  by the ongoing qualitative improvements to this historic newspaper and its website over the past two decades.

Noli and Faik Konica were the prime movers in the establishment of VATRA(The Pan-Albanian Federaton of America) in April 1912 following an agreement on the part of a majority of the leaders  of the Albanian patriotic societies in the United States to merge the existing groups into a national organization that could more effectively advocate in behalf of Albanian interests both in the United States and abroad. In this connection,   VATRA assumed responsibility for printing Diell, which by 1915 was being published on a daily basis and  also produced and circulated between 1918-19 an English language publication, the  Adriatic  Review to sensitize U. S. and European opinion elites to Albanian  concerns.  During the World War I era VATRA raised some $200,000(c. $4 million)  to finance its public relations and lobbying efforts and to support  an Albanian delegation at the Paris Peace Conference.  And following the end of the war, VATRA continued to provide a modest, but welcome, degree of economic and moral support to Albania until 1924. 

VATRA’s contributions to Albania between 1912-24 alone underscore the fact that it was the most important and impactful of the organizations established  by Noli, Konica and their contemporaries.  Although Noli ‘s  anti-Zog stance alienated him from VATRA and Konica between 1924-34, when this rift was healed. Following his reconciliation with VATRA, Noli once again made common cause with the organization in combating challenges to the homeland, his Church and VATRA itself. In his declining  years  Noli assumed the status of a respected elder statesman within the organization until his passing in 1965.

In sum, in order to appreciate the full dimensions of Noli’s roles in the Albanian National Renaissance, it is important to recognize  his contributions that  transformed the Albanian-American community into the leading external center of this movement during the first two  decades of the 20th century.

Filed Under: Analiza

JUL VARIBOBA NË 300-VJETORIN E LINDJES (1724–1788)

September 13, 2024 by s p

Klara KODRA – studiuese, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, AShSh, Tiranë

Vilma PROKO, – studiuese, Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët, Tiranë

(Version i përmbledhur i kumtesës“Origjinaliteti i Jul Varibobës (1724–1788). Me rastin e 300-vjetorit të lindjes“,mbajtur më 29 gusht 2024, në Seminarin XVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Prishtinë, me rastin e përvjetorit të 50-të të themelimit të këtij Seminari).

Poema e Varibobës “Gjella e Shën Mërisë së Virgjërë” në një këndvështrim të ri, përgatitur nga studiuesja e letërsisë shqipe e asaj arbëreshe, profesoreshë Klara Kodra, do të përbëjë pjesën e parë të kësaj trajtese, ndërsa në pjesën e dytë studiuesja Vilma Proko na njeh me pikëpamjet e Maximilian Lambertz-it për Varibobën si njeri e si poet, e sidomos, me fjalorine poetit arbëresh, të cilin Lambertz e ka pajisur me shënime e shpjegime të shumta, të shtjelluara gjerësisht nëlibrin “Studime arbëreshe”, botim i Qendrës së Studimeve dhe Publikeve për Arbëreshët, SHB”Onufri”, Tiranë 2021, 350 faqe.

  1.  Jul Variboba qe ndër ata poetë të rrallë që me veprën e tyre shënojnë një kthesë në letërsinë e kohës dhe të vendit të vet: ai arriti ta shndërronte letërsinë shqiptare nga një letërsi qëllimore, didaskalike në letërsi artistike.

Ai u frymëzua nga Bibla, po u ngrit më lart nga sivëllezërit arbëreshë dhe shqiptarë që u ushqyen nga i njëjti burim. Këta autorë qenë më tepër mjeshtra në zanatin e të shkruarit si Budi dhe Bogdani, ose këngëtarë të nivelit popullor si NikollëBrankati, NikollëFilja dhe NikollëKeta.

Variboba e pasuron letërsinë shqipe për të parën herë me përmasën e humorit të shëndetshëm popullor. Ai shkriu frymën popullore me një prirje elitare. Qe i pajisur me një talent të lindur, po dhe i ushqyer me letërsinë e rafinuar italiane të Mesjetës, të Barokut ose Arkadisë. Kështu që mundi t’i falë letërsisë arbëreshe dhe asaj shqiptare poemën e parë lirike me elemente rrëfimtare “Gjellën e Shën Mërisë Virgjërë” (1762), me personazhet e parë të gjallë.

Ka studiues që e quajnë këtëvepërtë tij një përmbledhje këngësh lirike, të cilat i bashkon e njëjta temë qendrore. Këta studiues mund të jenë ndikuar edhe nga gabimi i botuesit Vincenzo Librandi që e ndan veprën artificialisht në dy pjesë, të cilat nuk ekzistonin në botimin origjinal.

Ne jemi të mendimit (që e ndajmë me studiues të tjerë si Giuseppe Ferrari[1], Italo Costante Fortino[2], Zeqirja Neziri, Robert Elsie) që është fjala për një poemë.

Për të mbështetur mendimin tonë për unitetin e veprës, në dukje fragmentare, parashtrojmë një tezë që hidhet për herë të parë në studimet për Varibobën dhe që është mbrojtur në monografinë e autores Klara Kodra“Jul Variboba në kontekstin e letërsisë shqiptare”, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 2011.

Sipas nesh poema spikat për një strukturë origjinale unazore që realizohet për herë të parë në letërsinë arbëreshe. Poema hapet dhe mbyllet me konvencionin e dialogut me një engjëll, i cili në fillim e paralajmëron Shën Mërinë se do të lindë Mesinë, kurse në fund i jep lajmin për ngjitjen në qiell. Gjithashtu, fillimi dhe fundi i veprës bashkohen nga dy lutje të poetit, i cili në fillim i drejtohet Marisë për frymëzim, kurse në fund i kërkon ndihmë për bashkësinë arbëreshe. Kështu krijohen dy rrathë koncentrikë. Në mes të tyre qëndrojnë si dy shtylla dy makrodialogë që e përshkojnë të tërën, dialogun e rrëfimtarit autor (që është edhe hero lirik) me protagonisten, Shën Mërinë dhe dialogun e kësaj të fundit me të Birin, Krishtin.

Variboba, në dallim nga sivëllezërit e përtej detit, të cilët, ndonëse lirikë, ndërthurnin synimin fetar me synimin patriotik, lëvrimin e gjuhës shqipe dhe zbulimin e mundësive të saj në fushën e artit, vuri në plan të parë synimin fetar. Ai pohon vetë se e ka shkruar poemën e vet të kushtuar Shën Mërisë që lavdia e emrit të saj të shkëlqente edhe midis arbëreshëve (në plan të gjerë, shqiptarëve). Madje poeti, në dallim nga bashkatdhetarët e përtej detit, mban një qëndrim disi kritik dhe pak ironik ndaj gjuhës shqipe, të cilën nuk e quan të përshtatshme për të trajtuar çështje të larta shpirtërore. Kur krijoi veprën e vet poetike, Variboba pati si synim fillestar të vinte çështjet universale shpirtërore mbi çështjen kombëtare. Madje ai s’u kujdes as për pastërtinë e gjuhës së përdorur ku mbizotërojnë italianizmat. E megjithatë, në mënyrë të pavetëdijshme, ky poet që në dukje  nuk ka synime patriotike, duke vizatuar personazhe të një kohe dhe vendi të largët, figurat më të shquara të fesë së krishterë, Shën Mërisë, Jozefin, Krishtin, – pa dashur, u jep atyre veçori të karakterit arbëresh dhe shqiptar. Shën Mëria, Jozefi dhe pjesërisht Krishti kanë tërë tiparet e fshatarëve arbëreshë, veçanërisht Shën Mëria që është e para e një galerie heroinash femërore shumë tërheqëse që mishërojnë bukurinë fizike dhe shpirtërore të shqiptareve dhe që ndeshen te shkrimtarë të ndryshëm arbëreshë të mëvonshëm.

Poeti përjetëson figura dhe zakone arbëreshe që kishin qëndruar të ngulitura në nënvetëdijen e tij. Ai e përshkruan mjedisin në poemë pa ngjyra historike duke rënë në anakronizëm dhe shkelje të besnikërisë historike. Variboba është një poet me një lirizëm të ëmbël dhe të çiltër dhe me një humor të këndshëm popullor që i alternon shfrimet e kulluara lirike të dashurisë për Virgjëreshën apo Krishtin e vogël me karakterizimin psikologjik të personazheve. Qe i pari që u thellua në psikologjinë e gruas përmes figurës së Shën Mërisë, të cilën e sheh më tepër si grua se sa si shenjtore dhe i fal mjaft tipare të gruas arbëreshe, ndërsa Krishti në poemë shfaq tipare të fëmijëve arbëreshë në vitet e para të jetës.

Poema e Varibobës, e shkruar në shekullin skeptik të 18-të ka paradoksalisht një çiltëri besimi fetar që e afron me poemat fetare mesjetare. Megjithatë prej tyre e dallon kulti i gëzimit dhe i bukurisë së jetës, shumë i ndryshëm nga pesimizmi mesjetar, nga i cili s’ishte shkëputur edhe poeti fetar Budi në anën tjetër të Adriatikut. Ky kult lidhet nga njëra anë me ndikimin e ideve të Rinashimentos që ishin me vonesë në letërsinë arbëreshe, nga ana tjetër me ndikimin e shëndetshëm të poezisë popullore arbëreshe. Variboba vë gurin e parë në një traditë që do të bëhej mbizotëruese në letërsinë e Rilindjes, lidhjes me folklorin.

Poeti i Mbuzatit (San Giorgio Albanese) e pasuron për herë të parë letërsinë shqipe me përmasën e humorit të shëndetshëm popullor, i cili shfaqet, jo aq në situata dhe personazhe komike se sa me indulgjencën plot buzëqeshje, me të cilën poeti vështron dobësitë njerëzore. Po vlerën më të lartë të poemës e përbën lirizmi i ngrohtë dhe i vetvetishëm me të cilin rrëfimtari poet komunikon me lexuesin e disa niveleve, lexuesin e thjeshtë që e recepton natyrshëm si një bashkëbisedues të sinqertë dhe lexuesin e kultivuar që vlerëson te kjo dukuri çiltërinë fëmijërore dhe mungesën e letrarizmit, lirizëm që përbën vokacionin e vërtetë të Varibobës.

Variboba ka në bazë të veprës së vet poetizimin e amësisë dhe tëfamiljes. Me këtë poetizim ai u printe autorëve sentimentalistë.

Siç është pranuar nga studiuesit, poeti sjell elementet e parë të realizmit, po ne do t’i shihnim ato, jo aq në pasurinë e detajeve nga jeta apo pasqyrimi i zakoneve arbëreshe, sesa në ndërtimin e karaktereve psikologjikisht dhe shoqërisht të besueshëm.

Është diskutuar nga studiuesit nëse poeti ka qenë iluminist. Ne i jemi përgjigjur me “jo” kësaj hipoteze, duke pasur parasysh antiklerikalizmin e theksuar të iluministëve dhe racionalizmin e tyre që binin plotësisht në kundërshtim me besimin fetar të sinqertë të Varibobës dhe mbizotërimin e ndjenjave të çiltra, gati fëmijërore të heroit lirik rrëfimtar, poetit. Megjithatë poeti ka disa tipare të përbashkëta me iluministët, kultin e punës dhe të dijes.

Ky autor do t’i sillte gjithashtu poezisë shqiptare një larmi të veçantë metrike, duke ndërthurur me shkathtësi dhe rrjedhshmëri vargje dhe strofa nga më të ndryshmet. Këtu tregohet sa poet i frymëzuar, ashtu edhe artist, ndonëse nuk e karakterizon puna e limës. Me këtë larmi metrike poeti do të mbetet për një kohë të gjatë i veçantë, meqenëse De Rada dhe Dara do t’i drejtohen vargut të bardhë tetërrokësh trokaik të baladave popullore arbëreshe. Larmimë e vargjeve dhe të strofave si edhe përdorimin e rimës do ta gjemë më vonë te Serembja dhe Santori.

Variboba shkon nga vargu i shkurtër pesërrokësh te vargu i gjatë katërmbëdhjetërrokësh i dyzuar. Në pjesën rrëfimtare të poemës ky autor përdor në mënyrë konstante tetërrokshin popullor, po jo të bardhë si në folklor, përkundrazi të rimuar. Rima e brendshme dhe rimimi i vargut të parë me gjysmën e vargut të dytë është një zgjedhje ritmike që nuk do të ndeshet në poetë arbëreshë të mëvonshëm. Variboba e përdor për të nënvizuar fjalët me ngarkesë të veçantë semantike dhe emocionale. Në vjershat lirike që gjejmë te “intermexot” poeti përdor me zotësi të veçantë strofën tetëshe, e cila ishte karakteristikë për letërsinë e kultivuar italiane, po edhe për poezinë popullore italiane kalabreze dhe arbëreshe të dashurisë. Poeti madje i dha letërsisë arbëreshe sonetin e vet të parë, po të përjashtojmë sonetin e Nikollë Ketës, i cili u njoh mjaft vonë.

Variboba dallohet edhe për pasurinë e veçantë të figuracionit ku ndërthuret freskia e figurave të marra nga bota e natyrës me befasinë e disa figurave që duket se sjellin ndikimin e poezisë baroke italiane të shek. XVII. Ky kombinim interesant freskie dhe vetvetishmërie me ndërlikimin përbën një nga veçoritë më sugjestive të veprës së Varibobës.

Në botën poetike të këtij autori hasim një pasuri të veçantë të florës dhe faunës që e lartëson gjuhën artistike të Varibobës dhe përbën një veçori të rëndësishme të individualitetit të tij krijues, si edhe një thesar gjuhësor të arbërishtes.

Për mendimin tonë, Variboba nuk është vetëm një nismëtar, po një poet i vërtetë që ndikon me hovet e tij lirike dhe dramatike edhe sot. Është karakteristikë që askush nuk e imitoi këtë poet si ka vënë re edhe shkenca letrare dhe madje vepra e tij nuk ishte e imitueshme.Për lirizmin e spikatur dhe dramatizmin spontan Variboba mund të matet me poetin e njohur fetar italian Jakopone da Todi. Si çdo poet vërtet origjinal, Variboba përballoi një stuhi me lavdërime dhe qortime, të sakta ose jo, si nga bashkëkohësit ashtu edhe nga studiuesit e mëvonshëm deri në ditët tona.

Poezia e Varibobës mund të lexohet sot në një vështrim të ri, përveç atij fetar të dashurisë hyjnore, në dritën e dashurisë vëllazërore të njerëzve ndaj njëri-tjetrit, të lartësimit të virtyteve të njerëzve të thjeshtë nga populli, të rizbulimit të vlerave etike që rrezikojnë të humbasin si kulti i punës dhe i familjes.

II. Studiuesi dhe përkthyesi Genc Lafe në kumtesën me titull “Studimet arbëreshe të Maximilian Lambertz-it dhe vlera e tyre”, mbajtur në Seminarin XV Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Prishtinë, në gushtin e vitit 2022, trajton në vija të përgjithshme vëllimin “Studime arbëreshe” të Maximilian Lambertz-it, sjellë në shqip nga gjermanishtja përmes përkthimit të tij mjeshtëror, botuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët.

Lambertz trajton me hollësi të folmet arbëreshe në këtë studim, i pari i llojit të vet, mbi “Gjella e Shën Mërijs Virgjër” e Varibobës, ndër të tjera në fushën e dialekteve dhe të letërsisë arbëreshe gjatë një udhëtimi studimor në ngulimet arbëreshe të bregut adriatik të Italisë së Jugut (në rajonet e Puljes veriore dhe Molise-s) në vitet 1913–1914, duke u bërë i pari albanolog që u mor me studimin e hollësishëm të këtyre të folmeve arbëreshe (përfshirë edhe të folmen e katundit arbëresh Villa Badessa në Abruzzo, të themeluar më 1744), të cilat, për shkak të vendndodhjes së tyre disi të veçuar në krahasim me pjesën më të madhe të ngulimeve arbëreshe në Kalabri dhe Sicili, ku është zhvilluar një jetë e gjallë kulturore dhe kërkimore, kanë mbetur disi jashtë vëmendjes së studiuesve të albanologjisë.

Ky studim i të folmeve arbëreshe në punimin për Jul Varibobën (1724–1788) dhe për veprën e tij të njohur, ku përshkruan jetën e Shën Mërisë u botua në vitin 1956[3]. Sipas prof. Emil Lafes, Lambertz-i, pasi kishte mësuar mirë shqipen pranë prof. Gjergj Pekmezit në Vjenë dhe ishte njohur me studimet për gjuhën shqipe të gjuhëtarëve austriakë, gjermanë e të tjerë, ndërmori më 1913–1914 një udhëtim studimor në Itali, gjatë të cilit bëri vëzhgime dhe mblodhi lëndë gjuhësore në terren.

Lambertz-i e trajton me hollësi përmbajtjen e kësaj vepre, rrethanat e krijimit, veçoritë gjuhësore të së folmes së Mbuzatit (San Giorgio Albanese) sipas botimit të parë të vitit 1762 dhe dy ribotimet nga V. Librandi (1897, 1928), me mjaft ndërhyrje gjuhësore nga ana e këtij të fundit, për ta përshtatur në të folmen e fshatit të vet Vakaric (Vaccarizzo Albanese), zbulon figurën e Varibobës si njeri e si poet dhe e vështron me simpati këtë prift të thjeshtë, që i blatoi Zonjës Shënmëri një poemë të tërë me lutjen e sinqertë që t’ia falte mëkatet e rinisë.

Përmes zbulimit të figurës së Varibobës si njeri e si poet, Lambertz na la një pasuri të vyer: fjalorin e këtij autori arbëresh, të cilin e ka pajisur me shënime e shpjegime të shumta për kuptimet e përdorimet e fjalëve. Fjalori është paraqitur sipas burimit të fjalëve, duke u ndarë në: 1. Elemente të shqipes; 2. Elemente të greqishtes; 3. Elemente të italishtes. Ashtu si edhe në punimet e tjera, bien në sy, nga njëra anë, njohuritë e thella që ka Lambertz edhe për arbërishten në përgjithësi dhe për gjuhën e autorëve arbëreshë dhe, nga ana tjetër, njohja aq e gjerë e dialekteve italiane të jugut dhe e literaturës shkencore rreth tyre. Lambertz-i e vlerëson shumë këtë poemë dhe shpreh dëshirën që ajo të përkthehet në të paktën njërën nga gjuhët europiane të kulturës.

Jul Variboba ka qenë prift dhe poet në Mbuzat në provincën e Kozencës në Italinë e Jugut. Ky fshat më 1931 kishte 1445 banorë. Ai jetoi në shekullin e 18-të. Më 1762 u botua përmbledhja e tij poetike Gjella e Shën Mërisë së Virgjërë. Sipas kopjeve të botimit të parë, të cilat gjenden në ngulimet arbëreshe, A. Chinigò filloi të botonte në revistën Arbri i Ri më 1887 veprën dhe një përkthim të saj, por kjo punë nuk vijoi më tej. Më pas V. Librandi i botoi tekstet e Varibobës në manualet Hoepli 1897 dhe 1928, në botimin e dytë shtoi edhe përkthimin italisht[4].

Gjella e Shën Mërisë së Virgjërë të Varibobës është një vepër e veçantë e letërsisë sublime. Nga këndvështrimi gjuhësor ajo është e rëndësishme, sepse Variboba vjershëron në të folmen e vet amtare, dialektin arbëresh të S. Giorgio-s – Mbuzatit, i cili ka marrë shumë fjalë nga italishtja dhe pikërisht nga dialekti kalabrez i zonës së Kozencës. Në radhë të parë është fjalori i tij, i cili me ndajfoljet, emrat, mbiemrat dhe foljet e panumërta të kalabrishtes paraqet një tablo shumëngjyrëshe. Ai është një dialekt i përzier. Pra, gjuha e Varibobës është një dialekt i përzier prej toskërishtes dhe italishtes së Kalabrisë. Në përdorimin e elementeve të italishtes ai shkon më tej se gjuha e folur, duke u përpjekur t’i japë gjuhës së vet më tepër plotësi dhe gjerësi. Për të shprehur të njëjtin koncept Variboba parapëlqen përdorimin e dy sinonimeve bashkë, prej të cilëve njëri është arbërisht, ndërsa tjetri italisht., p.sh. na bân drit, na illuminar ‘na ndriço’, i ljimon, i karicar ‘i përkëdhel’, mal e zilji ‘mall’, ti ndighen e t’ubbëdir ‘të bindet’, kur u ngarnarte, u bare njeri ‘kur u bëre njeri’ etj.

E folmja arbëreshe e S. Giorgio Albanese-s, ose Mbuzatit, i përket shqipes së jugut ose toskërishtes. Edhe emri i poetit tonë Variboba dëshmon për mërgimin e të parëve të tij nga Shqipëria e Jugut. Atje ndodhet fshati Varibob, në krahinën e Mallakastrës, në jugperëndim të Beratit, në bregun e djathtë të Vjosës, në verilindje të Vlorës, në perëndim të qafës së Vishit, 537 metra të lartë dhe jo larg saj. Siç është e zakonshme edhe sot në mëmëdhe, poeti ynë mban për mbiemër emrin e fshatit të prejardhjes.

Një tipar i rëndësishëm në veprën e Varibobës është gërshetimi i motivit ballkanik të legjendës së kështjellës, siç tregohet për kështjellat e Elbasanit, Beratit, Shkodrës etj., dhe të qumështit çudibërës të nënës së muruar, i cili edhe sot është një ilaç i mirë për të sëmurët. Këtu Variboba ynë shfaqet si shqiptar (M. L.)

Po veçojmë nga libri këto paragrafe:

Shënime nga faqja e parë

1) A. Straticò (“Letteratura albanese, 203 = Manuali Hoepli” 212/213) zotëronte dy kopje të veprës së Varibobës, njërën nga pronësia e Camillo Mendicino-s nga S. Giorgio, fshati i Varibobës, dhe tjetrën nga pronësia e Guglielmo Ippolito-s nga S. Caterina Albanese. Edhe Guglielmo Tocci nga S. Cosmo Albanese (Strighari), një i afërm i Varibobës, duhet të ketë pasur një kopje të veprës. Ky i fundit kishte ndërmend edhe ta botonte, por nuk u bë e mundur. E njëjta gjë ndodhi me Angelo Nociti-n nga Spezzano Albanese. Përveç Straticò-it, Chinigò-it dhe De Radës me Gjellën e Shën Mërisë së Virgjërëtë poetit tonë janë marrë edhe P. E. Pavolini në “Lingua e Letteratura Albanese” (s.v.) dhe G. Petrotta në “Popolo, Lingua e Letteratura Albanese”, f. 59-64. Këngët e Varibobës për Shën Josefin (Josifin) dhe Shën Vinçencin i kam përkthyer dhe botuar unë në Indogerm. Jahrbuch 1 (1918), f. 20 e vijim – Me rastin e qëndrimit tim në Shqipëri në pranverë dhe verë 1954 munda të konstatoj se atje gjenden dy kopje të editio princeps të Varibobës në Bibliotekën Kombëtare të Shkodrës dhe në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës. Të parin e lexova, të dytin e krahasova me tekstet e Librandi-t. Librandi, në botimet e tij të viteve 1896 dhe 1928 (“Manuale Hoepli, Grammatica albanese con le poesie rare di Variboba”, 1896, botimi i dytë 1928, Milano) e ka ndryshuar shumë tekstin origjinal të Varibobës. Së pari, ai nuk ka kuptuar disa fjalë dhe shprehje dhe i ka interpretuar gabimisht sipas gjykimit të tij e, së dyti, Librandi ishte nga Vaccarizzo Albanese, ndërsa Variboba nga S. Giorgio (Mbuzati) dhe të folmet e këtyre dy fshatrave dallohen shumë si nga ana fonetike, ashtu edhe nga leksiku. Librandi ka ndryshuar disa fjalë dhe aspekte fonetike të Varibobës duke i përshtatur sipas së folmes së fshatit të vet. Këto ndryshime arbitrare duhet të fshihen nga tekstet e Varibobës. Do të ishte i nevojshëm një botim i ri i veprës së tij. Nëse këtë do ta ndërmerrte Shaban Demiraj në Tiranë, ai do t’i bënte një shërbim të madh albanologjisë. Në botimin e dytë Librandi shton edhe një përkthim në italisht të veprës, i cili ka shumë gabime. Për këtë arsye edhe një përkthim në italisht i kësaj vepre është i ngutshëm. Imprimatur i botimit të parë mban datën 24 maj 1762 dhe është dhënë në Romë, nga Sacerdote Tomaso Nicolò[5] Massaracchi Albanese di Sicilia (mbiemri Mazreku gjendet edhe sot në Shqipërinë e Veriut), lettore di lingua Greca del Collegio Urbano di Propaganda Fide (në vend të kryepeshkopit), vepra karakterizohet si “lingua Epirotica conscriptum, regionibus Epiri profuturum censeo (Epiri, mëmëdheu arbër në bregun lindor të Adriatikut) haud tantum pro ejusedm nationis existentibus in Italia”. Është nënshkruar nga F. Ferdinandus a Burgocarresio Minor Reformatus (atë minorit) ish-misionar apostolik në Maqedoni, më 12 qershor 1762 (edhe ky me siguri e njihte shqipen nga veprimtaria e tij misionare në Maqedoni). Edhe një klerik i tretë e ka recensuar këtë vepër, Pater Joseph Stassi Italograecus (Stassi është Anastassios) Congr. Oratorii Planensis (Piana dei Greci, katund arbëresh në Sicilinë e brendshme, i quajtur kështu për shkak të ritit kishtar grek të banorëve, sot Piana degli Albanesi i Urdhrit të Oratorianëve), “plena amnia suavitate et spirituali referta dulcedine ac ad animarum profectum singula piissime digesta perlegi. At utrisque Sicilia Albanensium aedificationem luce dignissimum”.

Në përgjithësi gjuha e Varibobës është një toskërishte arkaike me lidhje më të ngushta me të folmet e Çamërisë dhe Gjirokastrës. Dialekti i Varibobës si edhe të folmet e arbërishtes në Itali dhe të shqipes së Greqisë janë faza të lashta të rëndësishme gjuhësore, të cilat ndihmojnë për të ndriçuar historinë e gjuhës shqipe.

Përfundime:

Siç u përmend në pjesën e parë të kësaj trajtese, me këtë poemë Variboba mund të qëndronte pranë përfaqësuesve më të mirë të letërsisë fetare italiane dhe kështu të zinte një vend, sado të vogël, në rrafsh europian, edhe pse nuk ndodhi për shkak të barrierës së gjuhës si dhe të shqipes arkaike në një nga nëndialektet e saj që mbështjell si guackë margaritarin e një poezie origjinale.

E përmbyllim me këtë paragraf të prof. Emil Lafes, marrë nga Pasthënia[6]e librit.

“Studimet dialektologjike të M. Lambertz-it kanë një vlerë të madhe për gjuhësinë shqiptare. M. Lambertz-i ka bërë një punë pionieri si në studimet për të folmet e Arbëreshëve në Itali, ashtu edhe për vëzhgimet dialektologjike në gjuhën shqipe të këtushme. Përveç trajtimit dhe shpjegimit mjeshtëror të dukurive gjuhësore, ato sjellin edhe një lëndë të pasur gjuhësore, të panjohur më parë. Deri tani studimet e M. Lambertz-it për të folmet arbëreshe kishin mbetur fort pak të njohura e të shfrytëzuara nga studiuesit tanë, po edhe nga studiuesit arbëreshë. Duke u përkthyer shqip të përmbledhura në një vëllim, ato mbushin një zbrazëti të ndjeshme në bibliotekën e dialektologjisë shqiptare. Vlerat e shumanshme të studimeve arbëreshe të M. Lambertz-it janë vënë në dukje në raste të ndryshme nga njohësi më i thelluar i tyre, prof. Eqrem Çabej, gjykimet e të cilit më kanë shërbyer për këtë paraqitje të shkurtër të tyre. Duke i lexuar tani të plota këto studime në një përkthim shqip të përpiktë e profesional, mund të them se kam ndjekur me shumë përfitim një shkollë të vërtetë për dialektologjinë arbëreshe”.


[1] G. Ferrari, Giulio Variboba e la sua opera poetica albanese, Bari, 1961.

[2] Fortino, Italo Costante (1984), »Prolegomeni«: Giulio Varibobba, La vita di Maria, Cosenza.

[3] Giulio Variboba. Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen. Band 74 (1956) f. 45-122; 185-224.

[4] Shih në fund të këtij kreu: Shënime nga faqja e parë.

[5] Lambertz-i e jep këtë emër në këtë formë, ndoshta i ndikuar nga forma e tij në gjermanisht. Në italisht forma e zakonshme e shkruar është Tommaso Niccolò. (Shën. i përkth.)

[6]Shih për më gjerë Pasthënie, E. Lafe në Studime Arbëreshe, QSPA. ShB “Onufri”, Tiranë 2021, f. 349-350.

Filed Under: Kulture

Vuçiq në koordinim me Rusinë, mbi varrezat masive, po përgatit kërcënime dhe ultimatume të reja ndaj Kosovës

September 13, 2024 by s p

Albin Kurti/

25 vjet pas gjenocidit në Kosovë, me 186 masakra, rreth 500 varreza masive në Kosovë, 5 varreza masive në Serbi, ku mbetën të vrarë mbi 13 mijë njerëz (1392 fëmijë; 1739 gra; 1882 të moshuar), rreth 20 mijë gra e vajza të dhunuara dhe keqtrajtuara, dhjetëra mijëra qytetarë të persekutuar, mbi 860 mijë të dëbuar nga Kosova dhe qindra mijëra të tjerë që nga malet shihnin qysh po ju plaçkiten e digjen shtëpitë (gjithsej 119,855 sosh), dhe ende 1595 persona të zhdukur me dhunë, qindra familje që jetojnë me ankth e dhembje, ndërsa i mbanë të fshehura informacionet për vendndodhjen e të paktën 11 varrezave masive brenda territorit të saj, Serbia e drejtuar nga ministri i Millosheviqit, në bashkëpunim me Rusinë, po përgatitin kërcënime dhe ultimatume të reja në drejtim të Kosovës.

Serbia flenë mbi varreza masive nga gjenocidi i kryer në Kosovë. 950 civilë të paarmatosur u masakruan, ua rrëmbyen kufomat dhe i futën në varreza masive në Serbi, përfshirë këtu kamionë frigoriferë që dolën nga fundi i liqeneve atje. Dëshmitë e gjenocidit janë të freskëta gjithandej në Kosovë e Serbi, por kjo nuk po e pengon Presidentin e Serbisë për të kërcënuar sërish.

Në vend që Serbia:

▪️të pendohet për krimet, të kërkojë falje për to dhe të mos i mohojë ato;

▪️t’i hapë arkivat e luftës të policisë dhe ushtrisë jugosllave, sidomos të brigadës së motorizuar 37;

▪️të paguajë dëmshpërblimet;

▪️të bashkëpunojë për të vendosur drejtësi për viktimat e gjenocidit;

▪️të angazhohet për pajtim e paqe duke reflektuar mbi përgjegjësinë që ka;

ajo ka zgjedhur anën e kundërt, duke përsëritur kërcënimet dhe ultimatumet, ndaj Kosovës dhe qytetarëve të saj, në bashkëpunim dhe koordinim të afërt me Rusinë. Krimet makabre që Serbia para 25 vjetëve i kreu në Kosovë, sot po përsëriten nga Rusia në Ukrainë dhe po synohen që të kthehen prapë në rajonin e Ballkanit.

Qasja e pushtetit në Serbi ndaj Kosovës është tejet dëshpëruese. Fillimisht u normalizua pandëshkueshmëria dhe fushatat propaganduese. E tash po synohen të normalizohen sulmet paramilitare dhe terroriste (Banjska, 24 shtator 2023), kërcënimet dhe ultimatumet, të cilat arsyetohen me lajme të rrejshme dhe fushata dezinformuese, para syve të botës demokratike.

Sot, Kosova është më e fortë se kurrë më parë, nuk trembet nga kërcënimet. Ne mbrojmë të gjithë qytetarët tanë dhe liritë e të drejtat e tyre, integritetin territorial dhe sovranitetin shtetëror të vendit tonë, progresin demokratik e socio-ekonomik të popullit dhe institucioneve tona. Mirëpo, kjo që po ndodhë aktualisht, tregon se sa larg është Serbia nga vlerat demokratike dhe njerëzore dhe sa e mishëruar mbetet me gjenocidin e kryer në vitet e ‘90-ta.

Filed Under: Rajon

Njoftim nga shkolla shqipe në Boston

September 13, 2024 by s p

Klubi social shqiptar në Peabody, “Çunat e Bostonit,” edhe këtë vit ftojnë prindërit që jetojnë në veri të Bostonit të regjistrojnë fëmijët për të mësuar gjuhën shqipe 🇦🇱

Për anëtarët e klubit, shkolla është pa pagesë dhe fillon nesër me dy orare:

Çdo të shtunë: 10:00am – 12:00pm dhe 12:00pm – 2:00pm

Detajet janë në foto 🇺🇸🇦🇱🇽🇰

Shumë suksese

Filed Under: Analiza

Fundi i Farsës Beleri, patrioti Rama e liroi “grekun” kur s’i duhej më 

September 13, 2024 by s p

beleri burg

Satirë nga Rafael Floqi

Gjykata e shkallës së parë të Fierit më në fund vendosi të mbyllë sagën 15-mujore të burgosjes së kryetarit të zgjedhur të bashkisë Himarë, Fredi Beleri. Ky kalvar filloi me mesazhet politike të Edi Ramës për goditjen e tij para zgjedhjeve të 14 majit, vijoi me pagesën e një provokatori fallco nga policia, dhe u pasua nga prova, dokumenta zyrtare dhe çertifikata penaliteti të falsifikuara. Proceset alla KGB, ku nuk u lejua ballafaqimi i dëshmitarëve, ishin vetëm qershia mbi tortë.

Por, çfarë ndodhi? Ish kryetari i zgjedhur i Bashkisë Himarë u lirua me kusht 6 javë para afatit. Zemërgjerësia e drejtësisë shqiptare nuk u ndikua as nga akuzat se ai ka qenë pjesëtar në vrasjen e Peshkëpisë, as nga ato se ka djegur flamurin shqiptar, as nga frika se do të rrëmbejë Vorio Epirin dhe helenizojë Himarën. Ai u trajtua si çdo qytetar tjetër i këtij vendi që për “sjellje të mirë” lirohet përpara përfundimit të dënimit.

Ai nuk u lirua per tu zgjedhur në Himarw por u lejua për t’u zgjedhur në Strasburg . Në Athinë Fredi Beleri nuk u prit si një hajdut votash, i liruar përkohësisht, por si një hero i helenizmit. Që në daljen nga burgu i Fierit, ai u rrethua nga mikrofonët e gazetarëve të ardhur posaçërisht, u shoqërua nga një makinë me tagra CD e ambasadës, u ndoq nga dhjetra media në aeroportin Elefteros Venizellos dhe pati një takim special me kryeministrin Mitsotakis, të cilit i’u dhanë notat e mbrojtjes minoritetit grek në vendin tonë.

Përmasat e këtij manifestimi, sa të bujshëm aq edhe pompoz, nuk janë të pafajshme. Ato janë menduar si një lloj karshillëku ndaj Tiranës zyrtare dhe si një lloj demostrimi force përkundrejt Edi Ramës, që preferoi të zgjidhte karrigen e shtrenjtë të kryebashkiakut të Himarës, përpara marëdhënies që kishte ndërtuar prej vitesh me homologun e tij të djathtë grek.

Natyrisht, të konceptuara si të tilla, ato mund të kenë prekur në tela sedrën nacionaliste të asaj pjese të shqiptarëve që mëkohen prej muajsh me portretin e pjesëmarrësit në masakrën e Peshkëpisë, me atë të dhunuesit të flamurit tonë kombëtar, apo atë të idhtarit të Vorio Epirit. Por, historia e deputetit europian Fredi Beleri, i bardhë për disa e zi për të tjerë, i zgjedhur tashmë me votat e një vendi tjetër, nuk është një çështje shqiptare. Ne mund të na vijë keq që ai do të shkojë drejt Strazburgut, mund të mos jemi fare dakord me arsyet që e shpunë atje, mund të rrudhim buzët me karshillëkun që na bëhet nga Athina, por në fund të fundit, këto janë aspekte që, së pari, i interesojnë një qeverie, dhe një populli tjetër. Ekzagjerimi i fqnjëve me “Fredy-n grek”, as nuk duhet të na errësojë sytë, as nuk duhet të na ulë ndjeshmërinë për atë që kemi parë këto 14 muaj, me Belerin, qytetar shqiptar.

Pikërisht në këto momente që zyrtarët grekë po celebronin “heroizmin” e tij, ne duhet ta shohim atë si lakmuesin e demokracisë sonë të çalë. Ish kryebashkiaku i zgjedhur i Himarës, është prova më ulëritëse për drejtësinë tonë të kapur politikisht. Administrata shqiptare nuk e lejoi atë, të marrë detyrën për të cilin e votuan zgjedhësit e 14 majit. Një zinxhir militantësh të infiltruar në “drejtësinë e re”, nuk e liruan as gjysmë ore për t’u betuar.

Interesant është fakti se ky aplikim elastik i ligjit nuk ishte i tillë për më shumë se një vit. Pasi u zgjodh kryebashkiak nga qytetarët e Himarës, ndonëse i burgosur prej dy ditësh me akuzën e vjedhjes së votave, Beleri kërkoi vetëm pak minuta për t’u betuar dhe sërish të kthehej në burg. Por një sërë institucionesh dhe mbarë sistemi i drejtësisë ia refuzuan këtë mundësi që vinte në vend vullnetin e sovranit.

Refuzimi i parë erdhi nga Drejtoria e Burgjeve. Në kërkesën e parë, Beleri kërkoi 4 orë leje për t’u betuar. Përgjigjia ishte negative. Justifikimi? Leja jepet për sëmundje, ceremoni mortore ose provime për të ndjekur studimet. Beleri s’plotësonte asnjë nga këto kushte.

Në shtator 2023, ai u ankua në gjykatën e Durrësit. Kërkesa ishte e njëjtë: disa orë leje për t’u betuar si kryetar bashkie i Himarës. Por gjykata e Durrësit filloi ta sorrollasë, duke e çuar kërkesën për interpretim në Gjykatën e Lartë. Në nëntor 2023, Gjykata e Lartë e pasoi vendimin tek Gjykata e Posaçme (GJKKO). Në dhjetor 2023, Gjykata e Posaçme e rrëzoi kërkesën e Belerit për lejen e betimit. Edhe prokurori i SPAK ishte kundër idesë së Fredi Belerit për t’u betuar.

Në janar 2024, Apeli i Gjykatës së Posaçme sërish ia mohoi Belerit të drejtën për t’u betuar si kryetar bashkie. Në mars 2024, Gjykata Kushtetuese nuk i dha të drejtë Belerit për lejen për t’u betuar, duke argumentuar se “kufizimi i lirisë personale të Belerit është bërë për një qëllim të ligjshëm dhe se kufizimi është proporcional”.

Kështu, për një vit Beleri nuk arriti ta ushtrojë detyrën për të cilën ishte votuar, ndonëse bashkinë e drejtonte ish kryetari humbës Jorgo Goro dhe pas burgosjes së tij disa kukulla të Ramës njëra pas tjetrës.

E bukura ndodhi kur politikanit shqiptaro-grek iu dha leja në 15 korrik për të shkuar në Strasburg në parlamentin Evropian pasi qytetarët grekë e kishin votuar për ta përfaqësuar aty. Përse kjo tolerancë për ta nxjerrë nga qelia? Vallë mos vota e fqinjëve tanë qenkësh më e rëndësishme se ajo e qytetarëve shqiptarë? Jo! Arsyeja është tjetër.

Në Himarë ishin shpallur zgjedhjet e reja dhe Fredi Beleri nuk përbënte më rrezik. Ai nuk mund të betohej më për të marrë detyrën që qytetarët i dhanë në 2023. Nga ky moment, edhe Drejtoria e Burgjeve u bë më tolerante. Me një justifikim që i bënte të qeshte edhe më naivët, administrata e qeverisë ia hodhi fajin drejtësisë: përpara nuk na lejonin prokurorët e SPAK ta lironim, tani që e kemi në dorë ne mund të marrë leje 5-ditore. Por nuk qe se drejtësia ishte më e ashpër se politika. Tani së fundi, edhe Gjykata e Fierit u tregua zemërgjerë duke e liruar 6 javë para kohe, atë që për një vit e kishin penguar të merrte 6 orë për t’u betuar.

Pavarësisht nga të gjitha justifikimet, një gjë është e qartë: gjithçka u bë me urdhrin politik që Rama e artikulloi publikisht: “mos më detyroni mua të ulem me atë gagaç të flas për projekte”. Administrata, SPAK dhe gjykatat e zbatuan gati-tu. Prandaj një nga fjalët e para që tha Beleri sapo doli nga burgu ishte: “edhe lirimi i sotëm qe politik”.

Fredi Beleri është liruar nga burgu pas 16 muajsh, dhe tani mund të kthehet në Parlamentin Evropian. 

Duket se ai ka kaluar nga “burgosja” në “eurodeputet” më shpejt se sa mund të thuash “mund të blihet një votë “

Filed Under: Fejton

  • « Previous Page
  • 1
  • …
  • 25
  • 26
  • 27
  • 28
  • 29
  • …
  • 48
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • Kontributi shumëdimensional i Klerit Katolik dhe i Elitave Shqiptare në Pavarësinë e Shqipërisë 
  • Takimi i përvitshëm i Malësorëve të New Yorkut – Mbrëmje fondmbledhëse për Shoqatën “Malësia e Madhe”
  • Edi Rama, Belinda Balluku, SPAK, kur drejtësia troket, pushteti zbulohet!
  • “Strategjia Trump, ShBA më e fortë, Interesat Amerikane mbi gjithçka”
  • Pse leku shqiptar duket i fortë ndërsa ekonomia ndihet e dobët
  • IMAM ISA HOXHA (1918–2001), NJË JETË NË SHËRBIM TË FESË, DIJES, KULTURËS DHE ÇËSHTJES KOMBËTARE SHQIPTARE
  • UGSH ndan çmimet vjetore për gazetarët shqiptarë dhe për fituesit e konkursit “Vangjush Gambeta”
  • Fjala përshëndetëse e kryetarit të Federatës Vatra Dr. Elmi Berisha për Akademinë e Shkencave të Shqipërisë në Seancën Akademike kushtuar 100 vjetorit të lindjes së Peter Priftit
  • Shqipëria u bë pjesë e Lidhjes së Kombeve (17 dhjetor 1920)
  • NJЁ SURPRIZЁ XHENTЁLMENЁSH E GJON MILIT   
  • Format jo standarde të pullave në Filatelinë Shqiptare
  • Avokati i kujt?
  • MËSIMI I GJUHËS SHQIPE SI MJET PËR FORMIMIN E VETEDIJES KOMBËTARE TE SHQIPTARËT  
  • MES KULTURES DHE HIJEVE TE ANTIKULTURES
  • Historia dhe braktisja e Kullës së Elez Murrës – Një apel për të shpëtuar trashëgiminë historike

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT