Archives for October 2024

Namik Selmani

Boston/

Tetorin e vitit 2017 në qëndrimin tim në Boston e prita më një trishtim të madh njerëzor. Nuk ishte ajo “sëmundje dhe ankth” që e zë mërgimtarin e çdo moshe qoftë. Në mundësinë e madhe të komunikimit që e ka bërë botën mjaft të vogël, mësova për vdekjen e studiuesit, albanalogut, përkthyesit, fotografit Robert Elsiesë. E kisha pak a shumë afër Vankuverin kur në vitin 1950 kishte lindur një nga emblemat e albanologët më të shquar të kohëve moderne, por edhe të të gjithë kohërave Robert Elsie. Në atë urë vigane të lidhjes së Shqipërisë me të huaj historia, folklori të dhënat gojore filmat pikturat e sa e sa burime të tjera në kanë dhënë mjaft informacion. A nuk i kemi parë etnografinë tonë nëpërmjet pikturave dhe etnografëve të të huajve? Po ato thëniet gati lapidarë monumentale të të huajve për Shqipërinë vështirë që mund të kishte njeri që do të konkurronte me thëniet që ai i bëri vetëm pak kohë para vdekjes së parakohshme për Shqipërinë, shqiptarët e sidmos për gjuhën shqipe: “Shqipëria më mahnit, më lodh!” Si shqiptarë, të gjithë me e pa shkollë duhet të kemi fytyrëskuqjen e madhe para tij për atë që ka bërë ai dhe që duhet të bënim më mire.

“Shqipëria më çmend, por ky vend nuk është kurrë i mërzitshëm. Gjithmonë ka diçka për të zbuluar, diçka që të habit, të gëzon, të tmerron…

-Ka sigurisht një mijë gjëra që nuk më pëlqejnë në Shqipëri –Mbase jam bërë shqiptar! Por nuk imagjinoj se mund të jetoj pa Shqipërinë”.

Pa koment edhe kur e lexojmë këtë thënie-testament disa herë. Edhe kur ua themi nxënësve fëmijëve. Sa bukur! Sa mençurore janë fjalët e tij! Ato nuk kanë as ekzaltimin ndaj kulturës sonë, por as dhe atë pozë, shpesh edhe dashakeqe që marrin mjaft gazetarë, artistë politikanë ndaj vendit tonë. Një thënie që duhet ta lexosh shumëe shumë herë për mesazhin që ajo ka për krenarinë që na ngjall ne, si shqiptarë por edhe atë fytyrëskuqjen që kemi para asaj që duhet të bënim më mirë.

E, si për të vënë një kryekurorë më të artë për ato që ai ka thënë ishte edhe amanet i tij i veçantë, i befasishëm, i çuditshëm, por edhe shumë human për vendin tonë, e thënë me vetëm pak fjalë: “DUA TË VARROSEM NË SHQIPËRI!” Gjëja më e thjeshtë kur dëgjon këto dy thënie është që të rrish pak në heshtje të heshtësh e të meditosh. Të përballosh goditjen që të vjen në mendësinë tënde, në atë që ne quajmë patriotizëm. Të meditosh e të skuqesh me vete. Brenda asaj terrnaje ku futet fati i intelektualit të sotëm shqiptar që nuk e gjen veten në mjedisin social shqiptar, të atyre që plotësojnë çdo vit që në ditët e para llotarinë amerikane, kanadeze (për ironi ta fatit dhe për të shkuar në atë vend ku ka lindur vetë Monumenti Robert Elsitit.

Ndodhi 40 vite më parë. Jo rastësisht që i ndryshoi kahjen jetës së kanadezit dhe evropianit të mencur Robert, por dhe botimeve albanalogjikë të kombit tonë. Dhe sot që ai nuk jeton më dhe sot ku kemi në palcën e dheut tnë trupin e tij, themi me plot gojë se ndryshoi dhe kahja e botimeve tona. Po rizgjohej Norbert Jokli, vlerësimi i Edit Durhani, Eduard Lear. Që në ditën e parë ai do të projektonte një jetë të dyfishtë mes Shqipërisë dhe Evropës. Ajo thënia e parë e tij ishte ndryshimi i kursit të jetës. “Mësova shqip, sepse isha shumë i interesuar për Shqipërinë dhe për shqiptarët, që nga vizita e parë në vitin 1978. Them se nuk mund të kuptosh asgjë nga një popull pa kuptuar gjuhën e tij. E sigurt është gjithashtu që nuk mund të veprosh në fushën e albanologjisë pa ditur gjuhën. Është vështirë ta krahasosh gjuhët e botës. Çdo gjuhë ka bukurinë apo forcën e vet. Për shqipen mund të them vetëm se ishte shumë e vështirë për ta mësuar. Jam lodhur shumë. Por çfarë kënaqësie kur e kupton dhe e flet!

Erdha me një profesor nga Gjermania. Ai siguroi një vizë në vitin 1978 dhe erdhi me studentët. Erdhëm si turistë. Bëmë plazh në Durrës, për ne ishte shumë bukur, diell, ngrohtë, u kënaqëm. Rrethuar nga parrullat propagandistike të partisë, rroftë kështu, rroftë ashtu… ishte bukur. Nuk e mora shumë seriozisht, sepse nuk jam shumë i interesuar për politikën dhe veç vëzhgoj dhe thashë: “Uh, më duket vetja si në një film Hollivudi.”

Janë dy yje të kulturës dhe letërsisë botërore që kanë patur pak a shumë një simbolikë të përbashkët të vdekjes së tyre ose më saktë, të varrimit të tyre. 200 vjet më parë Bajroni ndihmonte revolucionin grek. Të gjithë paratë që kishte marrë në baulet e tij në ato ditë ai u rëndua dhe nga shëndeti që i mori më tej dhe jetën E natyrisht edhe kishte po atë sakrificë për kulturën shqiptare.

Kohë më parë kur jepja mësimi në shkollat e mesme të Beratit, gjeja përherë mundësi që ta promovoja veprën e tij madhore, një nga kryveprat e tij “Histori e letërsisë shqipe”, edhe pse botime të tilla ishin të pakta dhe nuk kishte libra të mjaftueshëm për nxënësit që kishin pasion që të studionin më thellë. Mendoj se është e pakonkurrueshme dhe sot jo vetëm për saktësinë, dimensionet që jepen në të, por edhe për gjithëpërfshirjen e letërsisë sonë kombëtare gjë që nuk është bërë sa e si duhet nga fakulteti përkatës apo edhe nga Akademia e Shkencave.

Studiuesja dhe shkrimtarja Flutur Açka do të shkruante për të se ai ishte dhe mbeti “Akademia në lëvizje”. Koha do ta shtojë do ta shenjtërojë edhe më shumë dritën e mendjes dhe të veprës së tij. Dhe ishte vetëm 67 vjeç dhe ishte kaq shumë për të thënë për të shkruar për të studiuar Dhe gjithë majaja e mendjes së tij e mundit të tij, e sakrificës së tij, lidhej vetëm e vetëm me Shqipërinë. Dhe e gjithë pundashja e tij lidhej me Shqipërinë, me kulturën e saj, me traditën e saj, me gjuhën e saj. Po ai na tregoi dhe mëkatet tona. Mëkatin e Kohës së Humbur. Në atë mëkat që bota perëndimore e ka kaluar prej kohësh. Flet për epideminë e kafes ku njerëzit rrinë me orë të tëra në kafe. Pijnë kafe e flasin si në kafe. E ndërsa duke krahasuar Shqipërinë e komunizmit me atë të demokracisë ai na thënë: “Nuk është diçka që varet vetëm nga partia, është më tepër qëndrimi i popullit.

Pra, që të marrësh diçka që do, duhet të njohësh dikë në Ministri, të pish kafe me të, pastaj të pish prapë kafe javën tjetër me të, edhe një herë të tretë, e më pas ai të lidh më personin që ty të intereson.

D.m.th është njësoj si në kohën osmane, nuk është si një shtet normal.” Si mund ta gjykojmë sot që s’e kemi më Robertin ose edhe Shën Robertin shqiptar, do të thoja unë? Asnjë pikë dhe presje nuk i heqim dot atij gjykimim e Robert Elsiesë nuk ishte dashakeqi i Shqipërisë sonë, po ishte më mirëdashësi i këtij kombi. Që na la pasuri sa njëmijë kafexhi dhe njerëz që masin veten me tribunat e jo me punën e tyre: Formimi i tij akademik ishte mëse i merituar Një unversitet në Kolumbinë britanike, një specializim në Gjermani për gramatikën krahasimtare e bëjnë atë një nga shkencëtarët më seriozë të ditëve tona. E kur sheh se ai merr në fokus të punës së tij të gjithë albanalogët e të gjithë kohërave, atëherë mirënjohja shumëfishohet për atë që bëri për atë që na la. Po le të nisim një çast udhëtimin në atë korpus të madhe veprash të tij. Pas librit “Fjalori i letërsisë shqiptare”, “Historinë e letërsisë shqiptare” dhe shumë antologji të shquara për letërsinë, ndër të cilat “Antologji e poetëve modernë shqiptarë”, “Vargjet e lira”, “Veprat poetike të Migjenit” Më tej kemi atë korpus të madh veprash të tij. Ai shkroi “Fjalorin e fesë, mitologjisë dhe kulturës popullore shqiptare”, që u përkthye në shumë gjuhë të botës. Botoi Kanunin e Lekë Dukagjinit në gjermanisht e shumë vepra të tjera. Botoi ditarin e poetit dhe piktorit anglez Eduart Lear dhe një përmbledhje tekstesh të hershme historike për Shqipërinë, përkthyer në gjuhë të ndryshme “Early Albania”. Duke qenë se Shqipëria dhe Kosova ishin të panjohur për masat e lexuesve perëndimorë, ai botoi dy libra për këto vende. Projekti më ambicioz letrar i Robert Elsisëe është përkthimi në anglisht nga gegnishtja i eposit të madh letrar të Atw Gjergj Fishtës, një vepër me 30 këngë.

Botoi dy albume të mëdha me fotografi të hershme nga Shqipëria dhe Ballkani. Sipas tij, fotografia e vjetër është një pasqyrimi saktë të së vërtetës. Ndërkohë që kishte gjetur një album fotosh të Edit Durhanit të papublikuara deri tani. Ai njohu me rrënjë të folmen e shqiptarëve të Kroacisë, të arbëreshëve të Italisë të arvanitasve të Greqisë, të Kosovës, të Camërisë. Kishte shkuar në Bullgari, Turqi, Greqi, Ukrainë, ku kishte shqiptarë. Kishte bërë sa e sa inçizime që edhe sot nuk janë të njohur publikisht. Çdo gjë që kalonte në jetën e tij në penën e tij, në mendjen e tij, në gojën e tij, ishte një BETEJË e bukur, e fituar para se ajo të niste.

Dhe rrallë mund ta konkurronin dje dhe sot, sot dhe nesër, për këtë kurajo Secila prej tyre ishte një kulm që e tregonte forcën e tij intelektuale. Për 12 vjet në Hagë punoi si përkthyes në gjyqin e Millosheviçit që ishte me shumë interes. Ishte në mes të sallës, 2 metër larg Millosheviçit, po ishte me shumë stres. Kujton për këtë ditë: “Nuk mund të bënim gabim sepse ishin mediat – por kuptohet që kemi bërë edhe gabime se edhe ne, përkthyesit, jemi njerëz. Por veçse shumë stres, ishte edhe shumë vuajtje herë pas here. Kishe rrëfime të tmerrshme. Gjëra që më kanë prekur. Disa herë kam filluar të qaj në mikrofon kur përktheja. Një shembull: Diku afër Prizrenit, në Hoxhë të madhe apo diku përreth, forcat serbe kanë marrë të gjithë burrat shqiparë, i kanë rreshtuar buzë një lumi dhe i kanë urdhëruar të bëjnë simbolet serbe dhe të këndojnë këngë nacionaliste serbe. Njëri nuk e bëri! Serbët e qëlluan. Ai ra në ujë dhe u mbyt. Të tjerët nuk guxonin që ta nxirrnin. Arsyeja? Ky burrë nga Kosova ishte shurdh – memec dhe nuk e dëgjoi urdhwrin e forcave serbe. Kur e ka dëgjuar këtë rrëfim, fillova të qaja! E tmerrshme! Nuk arrija të punoja. Mikrofoni ishte i hapur. Ia dhashë atë kolegut dhe vetë qava me zë në sallë. Tmerr! Tmerr! Ka ndodhur shpesh, por në rrëfime të tjera duket se u mësova. Por në muajt e parë ishte shumë e vështirë.” Ia vlen që të bëhet një koment për këtë.

Vetëm një shqiptar i mirë mund të derdhte lotë të tillë. Dhe Roberti e kishte kaluar dhjetra herë testin e shqiptarit. E në këtë thesar librash, shkrimesh më vjen shumë mirë që ai të ketë punuar edhe për Çamërinë. Në një intervistë me gazetaren Anisa Ymeri vetëm një vit para vdekjes kur e pyesin për këtë kontribut ai thotë: “Kush kërkon në botë një libër për Çamërinë, për çamët ose nuk gjen asgjë, ose gjen libra të botuar në Greqi, që kanë një parim tjetër, një interes tjetër. Libra që nuk tregojnë historinë historinë e çamëve nga ana e çamëve. Tani ka disa libra në tregun shqiptar, edhe në anglisht ka disa botime. Unë vetë kam botuar një libër para 2 vitesh me dokumente për Çamërinë. Por besoj që ka shumë kapituj të historisë së çamëve që nuk njihen, sepse nuk është marrë memoria kolektive e çamëve. Ka edhe sot në Shqipëri çamë që e kanë përjetuar dëbimin, nga Çamëria, nga Greqia që ishin të rinj në atë kohë, por që kanë memorie. Janë pleqtë dhe plakat sot…e këta njerëz duhet të inçizohen, duhet të filmohen, të kenë mundësi të rrëfejnë, të tregojnë atë që kanë jetuar dhe me disa filmime, mund t’i bashkojmë në një histori të çamëve.” Sa këshilla të vyera. Po, për fat të keq, me përjashtim të disa filmimeve që u bënë në vitet 90, nuk vazhdohet që të bëhet kjo punë që do të thotë me plot gojë VRASJA E KUJTESËS. Prapë për të kuptuar karakterin dhe vlerësimin për Shqipërinë në 40 vite jetë dhe në dy kohëra të sistemeve politikë thotë: “Unë nuk mund të jetoj këtu. Është një vend pak i egër për mua, marrëdhëniet midis njerëzve janë pak të egra. E di që është vetëm një fasadë se brenda e kanë shpirtin e mirë, por kanë një egërsi në marrëdhëniet njerëzore. Ju dini të mbroheni këtu, ndërsa unë këtu jam si lepur, nuk di të mbrohem. Unë vij këtu me shumë kënaqësi, por nuk besoj se mund ta përballoj të vij të jetoj përgjithmonë këtu. Ka shumë frustracion të jetës së përditshme. Ngrihej fort për prishjen e gjuhës letarre kudo.

Mjaft vepra të tij janë një lloj beteje e fituar me Akademinë serbe. Ka bërë atë që nganjëherë për shumë arsye nuk e kanë bërë akademikët shqiptarë “Nuk imagjinoj se mund të jetoj pa Shqipërinë.- thoshte në të gjallë ai Shoqata “Bytyçi” në Tiranë dhe në prizren kohët e fundit ka marrë një nismë të bukur Kryetari i saj, Agron Gjedia, na thotë se në kuadër të çmimeve të shumta që ai ka caktuar për vlerësimin e figurave të kulturës shqiptare të japë dhe cmimin “Robert Elsie” Ndërkohë që me të drejtë ata propozojnë që të ketë sa më shumë kujtesë për ta vënë atë në insitucione shkollore akademike, kulturore, rrugë, sheshesh etj. E këtë mund ta bëjë fare mirë edhe Prishtina edhe Ulqini, edhe Tirana. Robert Elsie shkroi për kulturën tonë kur e deshëm aq shumë. Ai ishte dhe mbeti deri në fund të jetës një avokat i fuqishëm i kulturës shqiptare, Ambasadori i kësaj kulture në botë.

Ai mbeti shqiptar i mençur që shkruante me një klithmë te brendshme para Evropës për ato vlera që kishte krijuar kombi ynë në shekuj. Përballë një Evrope që jo gjithmonë na i ka njohur këto vlera. Dhe shpesh na hedh në sy disa mëkate të pabëra. Ai e bëri punën e vet. E bëri si jo më mire. E bëri si dinte ai. Tani e kemi radhën ne. Jo vetëm ta lartësojme emrin e tij në ato maja që ai i meriton në shekuj, por edhe për të ulur kokën me një këmbëngulje të madhe për të njohur ata që ai ka shkruar. E përsërisim, janë 60 libra studimorë të shkruar nga ai. E të ecim përtej krenarisë së shtirur të një njeriu që mburret kur nuk ka lexuar asgjë. Robert Elsie ka njohur lahutën e lahutarët. Ka njohur fyellin dhe fyelltarët. Ka njohur ciftelinë dhe rapsodët e Veriut. Njohu profesorë, gjuhëtarë, etnografë, historianë përkthyes, por dhe njerëz të thjeshtë. Ka njohur poetë dhe artistë. Shpesh i largohej zhurmës së qyteteve si një rilindas modern për t’i dhënë udhë meditimit të tij gati shenjtëror. Jetonte brenda një qënieje që fliste shqip, që mendonte shqip, që këndonte shqip, që vishej shqip (shikoni disa foto të tij me kostume popullore shqiptare të krahinave të ndryshme) Mund ta gjente këtë majë intelektuale edhe në çdo vend të Evropës se i kishte të gjithë mundësitë. Ndoshta dhe në Amerikë apo dhe në Kanada, por ai zgjodhi Shqipërinë dhe shqiptarët. Dhe tani kur shkojnë te varri i tij në Theth të Dukagjinit, pak larg Shkodrës, një djep i kulturës shqiptare, sikur dëgjojmë monologun e tij të shenjtë pas vdekjes: “Unë nuk mund të jetoj pa dheun e tokës shqiptare.” Një kreshnik shkronjash shqip flladitet me flladin e bjeshkës. Është pak afër frymës së Gjergj Fishtës veprën e të cilit ia dha mbarë botës në anglisht.

Do të bien këmbanat e nderimit e kishës që është vetëm pak metra larg varrit, agimeve, muzgjeve për Robert Elsienë, djalin e talentuar kanadez, të mençurin e madh dhe shqiptarin e papërkulur deri në ditët e fundit të një jete kaq të shkurtër për një studiues por edhe për kombin tonë që kishte gjetur te puna e tij të sotmen e të ardhmen.

Dhe këtë mund ta thotë vetëm një njeri-monument.