Archives for November 2024

Gëzim Puka – Gjovalin Çuni/

Qysh në hyrje të këtij shkrimi do të kërkohej mirëkuptimi juaj, për vetë natyrën e temës së përzgjedhur dhe bashkëkohësisë, që e ka vënë albanologjinë në mes sfidash të mëdha në këto kohë globalizmash, që paradoksalisht ngjajnë më kohët rilindjes së kombit tonë, kur ishte në përballje të vazhdueshme ardhmëria e gjuhës dhe kulturës sonë. Autorët e vjetër, rilindësit dhe vijuesit e rrugëtim të tyre, ndër të cilët spikat Gjergj Fishta, nuk mund të kuptohen pa rendjen drejt horizontit të idealit kombëtar i kuptuar, së pari, si një mision për një gjuhë dhe shkollë shqipe. “…En seh dasunit seh botesse saneh…”. Nga ana tjetër citojmë: “Nuk ka asnjë të kaluar, nga e cila duhet të përmallohemi, ka vetëm diçka të re dhe të përjetshme, e cila formohet nga elemente e përzgjedhur të së kaluarës..” është shprehje e Goethe-s, gjeniut gjerman, i vlerësuar nga Fishta, “për mendje fort të hollë e kthelltë – skjyrtuese, e me kulturë të haptë” .

Nëse e vërejmë me kujdes situatën, në pjesën më të madhe, shoqëria e sotme, së bashku me atë edhe shkencat filologjike kanë ngelur më tepër tek “përmallimi”. Edhe atëherë kur duam të përcaktojmë të renë dhe të zgjedhim elementet mbështetëse nga e kaluara, në shumicën e rasteve nuk gjejmë dakordësime, apo më keq, shpesh ka edhe manipulime. Kështu ndodh edhe me Fishtën, vijojmë të jemi të përmalluar dhe akoma nuk e kemi të përcaktuar “të renë e përjetshme”, që do të na shërbejë. Nisur nga ky këndvështrim, studimi i misionit të tij për shkollën shqipe, mendojmë se përbën së paku një ngjarje.

Historik i shkurtër i shkollave qytetëse parafishtjane

Roli i Fishtës, në arsimin shqip filloi më 1902, vit në të cilin “Fishta u emërua drejtor i shkollës françeskane”. Eshtë gabim nëse vlerësojmë që historia e edukimit françeskan fillon me Fishtën. Ai veproi mbi një terren arsimor të kultivuar në ambientin shkodran.

E vështirë të përcaktosh saktësisht kufirin kohor dhe vendin kur e ku u hap shkolla e parë në Shkodër. Duhet theksuar që në Shkodër si qendër vilajeti ekzistonin që nga shekulli XVII, një rrjet shkollash, kryesisht private, por edhe pranë institucioneve fetare. Hapja e këtyre shkollave, sado që mund të cilësoheshin fillestare, ndihmuan sadopak në zhvillimin kulturor, por edhe në nevojat praktike, sidomos të “shtresave të pasura të qytetit”që kërkonin edukimin e fëmijëve për t’ju përshtatur “zhvillimit të tregtisë dhe të komunikimit me botën”, thënë ndryshe, të dinin sadopak gjuhën amtare, gjuhë të huaja dhe veprime të thjeshta matematikore.

Historianët e arsimit theksojnë që shkollimi i fëmijëve myslimanë në nivele të ndryshme bëhej pranë xhamive të qytetit dhe të pazarit, “ku për shumë e shumë vjet kan mësue e i kan lanë naam vedit edhe kta msuesa, d.m.th. Daud Efendi Boriçi, Musa Efendi Boriçi, Jusuf Efendi Kraja, Mulla Medja”, ndërsa ai i katolikëve ishte bazuar kryesisht në shkollat private të administruara nga të huaj e shqiptarë, mësues dhe mësuese, që shpeshherë populli bazuar në cilësitë e karakterit i shoqëronte me nofka. Të tilla ishin: shkolla e Gegë Kodhelit i quajtur Bushiqi; Gaspër Benussit (italian); Jaku i Tushit të Mark Krajës apo Jak Specit; Gjon Shkrumit; Zef Kamsit; Shor Markja (shkurtim i titullit, “Signore” nga shkodranët) etj. Ndërsa për vajza që në vitin 1862 “…hapet një qendër mësimore shqipe (private) nga Kushe Mica e Terezina Bërdica, e më vonë shkolla e Tina Nikës”. Deri në vitin 1861 në Shkodër kishte 8 shkolla për djem dhe 4 për vajza.

Në analizën e Karl Gurakuqit në fletët e revistës “Dituria”, më 1929, këto shkolla bënin “.. nji shërbim të madh, pse, në mos paçin bâm tjetër gjâ, mjaft âsht që luftuen analfabetizmin tue mbajtë gjallë shkrimin dhe këndimin e gjuhës shqipe. Këtë gjâ na e provojnë pleqt dhe plakat, që dijnë të shkruejnë dhe të këndojnë gjuhën amtare”.

Viti 1861, i cilësuar si vit i themelimit të shkollës françeskane, përmendet nga shumë autorë, mes të cilëve edhe prof. Vehbi Bala, në monografinë e parë për At Gjergj Fishtën në periudhën komuniste.

Karl Gurakuqi më 1929, Kolec Çefa, më 2003, Prof. Njazi Kazazi më 2014, bashkohen në mendimin që fillimet e shkollës fretnore duhet t’i gjejmë gjatë viteve 1854-1855, kur Ipeshkvi i Shkodrës Ivan Topič, i ftonte françeskanët të zinin vend në Shkodër dhe “.. të mujshin me marrë përsipër edhe mësimin e kalamajve”.

Ekzistenca e kësaj shkolle evidentohet edhe në raportin me shpjegime që Konsullata Austriake e Shkodrës i dërgonte Ministrisë së Punëve të Jashtme, më 4 korrik 1863, mbi shkollën e re, që populli e quante, “Shkolla Fretnore”.

Në të vërtetë argumentet rreth hapjes së shkollës françeskane më 1861, të sjella nga Pal Duka-Gjini (Daniel Gjeçaj) dhe Njazi Kazazi, sqarojnë jo vetëm arsyen pse shumë autorë mbajnë për fillim të arsimit françeskan, vitin 1861, por edhe karakterin e kësaj shkolle. Krahas datës, një tjetër problem që ka ngjallë diskutime është edhe përcaktimi i saktë i emërtesës: “shkollë fetare”, “shkollë klerikale”, “shkollë popullore” apo “publike”, që shpesh përdoren edhe gabim. Shkollat fetare janë institucione të përgatitjes së kuadrit fetar, ndërsa “shkollat popullore” (publike) janë shkolla private jofetare, të cilat janë të administruara si në të kaluarën, ashtu dhe në të sotmen nga entet e ndryshme fetare.

Shkolla Fretnore, “.. e cila ma vonë do të bâhej shkolla “për antonomazi” shqiptare” u mbështet dhe u përkrah nga hierarkët kishtar të kohës, mes të cilëve edhe ipeshkvi françekan Pal Çiurçia dhe imzot Karl Poten (Arqipeshkëv i Shkodrës, më 1867).

Që nga viti 1857 Austro-Hungaria jepte një ndihmë të përvitshme prej 1200 fiorintash, që më 1867 arriti në 1560 të tilla.

“Kështu qëndrou puna deri në vjetin 1902, d.m.th. deri sa u êmnue si drejtuer i shkollës At Gjergj Fishta. Mbasi deri atëherë drejtorët e shkollës qén gjithmonë franciskanë të komit te huaj”.

Shkollat françeskane nën drejtimin e Fishtës

Fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX, shënojnë “shumimin” e fretërve shqiptarë në Provincë. Të përgatitur në shkollat më të mira të kohës, kryesisht në Bosnjë e në Austri, si dhe të kthyer në Atdhe, u pa e arsyeshme që shkolla t’u lihej atyre në drejtim “për me u bâ,- siç shtonte At D. Kurti,- voter kulturet për vendin tonë e pishtar të dashurisë për Atdhe”.

Detyrën e Drejtorit të shkollës Fishta do ta merret në dhjetor të vitit 1902, nga P. Justin Girardi, “ma i mbrami Drejtuer shkollet i huej, mbas 41 vjet, që ishte shkolla ..”

Vendosja e Fishtës në krye të Shkollës fretnore do të pritej me shumë entuziazëm nga françeskanët shqiptarë, të cilët nuk ngurruan ta cilësonin “një datë me rëndësi”. Duhet të pranohet se Fishta në fushën e arsimit ishte vijues i punës së fretërve të huaj.

Një element tjetër i rëndësishëm i së kaluarës, që vjen në ditët tona si kujtesë për zhvillimin e arsimit, është edhe publikimi i arritjeve, por edhe i prespektivave përmes botimeve të veçanta. Françekanët e huaj u larguan nga drejtimi i shkollës duke publikuar çdo gjë të arritur.

Mendimi pedagogjik i Fishtës, reformat e sjella nga ai në sistemin arsimor edhe pse të trajtura nga autorë të ndryshëm dhe në forma të ndryshme, si: kumtesa e referate, analiza të pjesshme apo monografi të plota, vijojnë të jenë të vlefshme, pasi siç shprehej studiuesi Aurel Plasari: “…Botimi (dhe ribotimi)“, i mendimit fishtjan bëhet sot kusht i domosdoshëm për rishtënien në dorë të vlerave të fshehura”.

Studiuesi Mark Vuji që ishte njohës i thellë i veprimtarisë së Fishtës në fushën e mendimit pedagogjik dhe të reformës arsimore, e periodizon veprimtarinë e tij në dy periudha.

E para “… fillon më 1902, kur emërohet drejtor i shkollave françeskane dhe shkon deri sa zgjidhet deputet në parlamentin e parë shqiptar. Gjatë kësaj kohe mbrojti gjuhën dhe shkollën shqipe[…] krijoi kompleksin e tij arsimor, që përfshinte filloren dhe kursin e ulët dhe të lartë të shkollës së mesme” .

E dyta në vlerësimin e autorit “…nis me fillimin e veprimtarisë si parlamentar dhe shkon deri në fund të jetës së tij duke përgatitë për këtë qëllim, në vitin 1921 një platforme të plotë, për të bërë reformën e parë arsimore”.

Bashkëkohësit e tij, por më vonë edhe studiues të ndryshëm ishin krenarë dhe vlerësonin veprimet e para të Fishtës, që sipas D. Kurtit (njohësit dhe shkruesit të historisë së Provincës Franceskane Shqiptare), “ … i dha Shkollës një drejtim të ri: Vuni porsi gjuhë mësimi nder të gjitha landët gjuhën shqype; shtini në veprim ndër të gjitha lëndët programin e Shkollave t’Austrisë, që ishte i plotë në çdo pikpamje e i provuem, e ia përshtati vendit dhe kohës, tue i dhanë nji shkas përparimit të nxansave e me plotësue trupin mësimuer me mësuesa t’aftë, ndër të cillët kjenë: Mati Logoreci, Gaspër Mikeli, Luigj Muzhani, Gaspër Beltoja, Ndoc Lezhja, Kolë Kodheli, Kolë Margjini, Luigj Kromiçi, Luigj Shala etj”.

Rruga nuk qe aspak e lehtë, ajo pati “ndeshtrashat” e saj, duke filluar që nga ndërthurja e gjeopolitikës së kohës, autoriteve shtetërore, por edhe të klerikëve dhe bashkëvëllezërve të tij, të cilët të formuar në shkollat austriake, përpiqeshin të kundërshtonin rrymën boshnjake të edukimit françeskan të përfaqësuar nga treshja Fishta – Gjeçovi – Bardhi.

I pari veprim “ të vuemit e gjuhës shqipe, si gjuhë mësimi”, ishte menduar me kohë nga Fishta, “..që më 1908, si mbështetje për punën në shkollë, botoi “Gjuha mësimit”, ku mbron idenë së në çdo vend të botës mësimi jepet në gjuhën amtare, sidomos në arsimin fillor e të mesëm . Po në këtë vit boton dhe “Nevoja e mësimit”:

Ne, po, n’daçim qi sod shqyptaria,

T’ marrë hovin ka ‘i drejtë qytetnimi,

Shkollat do t’ ndjekim, ku nepet mësimi”.

Vendosja e gjuhës shqipe në shkollë është shoqëruar me replika të ndryshme, sa i takon kohës dhe personave që punuan për këtë, kryesisht Fishta dhe Gjeçovi.

Në një artikull të botuar në vitin 1862 prej Gioachino Velletri ish-drejtor shkolle shkruhej: “ Në një vjetë të vetme kaq dobi kanë nxjerrë nxanësat prej shkollet, sa të gjithë janë çuditë”. Të gjitha këto (monologë, dialogë, vjersha) kjenë ba në gjuhën shqipe”[…]“Provimet kjenë ba publikisht mbi katekizëm, mbi gramatikë italishte, mbi mënyrë se si me i shkrue letrat e mbi matematikë. Sigurisht provimet mbi katekizëm, ishin shqyp, pse edhe tekstet ishin shqyp”

Edhe vetë Donat Kurti në citimet e mësipërme duke përcaktuar “…Budin, me Kuvendin e Arbnit, me Logorecin e me Babin, qi i kishin, si teksta mësimit”, por edhe të tjerë si Junku dhe Nikaj lë të kuptohet që shqipja ishte prezente në procesin mësimor para Fishtës. Në të njëjtën linjë qëndron edhe Justin Rrota, që pohonte: “…f.v. (fjala vjen- shën. ynë) disa landë si: besim i historinë shejte, historinë kishtare etj., që s’më kujtohet tashti, i bajshim gjithnji edhe në klasë ma të nalta të filloreve në gjuhën amtare”. Më tej i njëjti autor shton që më 1902“ ..nder shkolla françeskane ndërroi puna… A. Gjergj Fishta… ky vuni gjyhën shqype, dëboi italishten”

Vendosja vetëm e shqipes si gjuhë mësimi, dëbimi i italishtes nga shkolla, krahas thelbit patriotik ishin shprehje e italofobisë për të cilën Fishta akuzohej shpesh. Së bashku me dobësimin e ndikimit italian në shkolla, ky veprim u shoqërua edhe me humbjen e mësimit të kësaj gjuhe nga nxënësit, gjë që shkaktoi shumë trazime jo vetëm në ambientin politik të kohës, ku Fishta thuajse dilte haptazi kundër italianëve, por edhe në ambientin qytetar të Shkodrës.

Siç e cilëson D. Gjeçaj, ky veprim ishte “një barrë delikate ndër rrethana kritike e të vështira” Fishta, ndonëse tek “Anzat e Parnasit” apo në poezinë “Bujari”, stigmatizonte aristokratët katolikë dhe myslimanë që për shumë arsye pune dhe studimi përbuznin shqipen dhe donin zotërimin e italishten, frëngjishten apo turqishten, nuk mundi të ndalë rrjedhën e largimit nga shkolla të shumë të fëmijëve të familjeve qytetare.

“Pat asish, – shkruen D. Gjeçaj,- që mbas klasëve të para i tërhoqën fëmijët për t’i shkrue në shkolla të hueja”

Është një rrëfim që mbivlerëson rolin e Fishtës për fillesat e mësimit shqip në shkollë, nën drejtimin e poetit. Të bën përshtypje një citim i këtij autori i vënë në gojë të Fishtës për situatën e krijuar.

Ndër të tjera ai shkruan: “Atë Gjergji rrëfen më vonë për shkollën e çilun… Qe barometri i dashtunisë së Shqyptarëve për gjuhën e vet! Kjo e jona asht e vetmja e e para shkollë, ku shqypja mësohet dhe rrin, jo si fëmija gijetun, por si zojë shpijet. E këtu a e shef ? – na kanë mësy vetëm, e gadi vetëm, djelmtë e Gjeloshavet! Zotnitë e Shkodrës s’kanë të lodhët për gjuhën e vet: duenë gjuhët e hueja…”.

Me tepër modesti pyesim: A mos vallë Fishta, nëse do ishte gjallë në kohët e sotme, ku fëmijët e qytetarëve dhe të Gjeloshave i janë sulur skajeve të botës duke e boshatisur këtë vend, do të kishte të njëjtat mendime?!

Puna e bërë nga Fishta në administrimin dhe zhvillimin e shkollave françeskane mund të shërbejë edhe në ditët e sotme si model i zhvillimit të arsimit shqiptar, duke ju kundërvënë drejtimit me hamendje e pa plan.

Besnik idealit të tij, pa e tradhtuar “ ..as për një të rrahur të qerpikut Kombin e Popullin e vet”, Fishta diti të vendosë ura lidhëse edhe me pushtuesit që kohët i sollën në këto troje, të cilët e nderuan edhe me mirënjohje të ndryshme, ndërsa vetë shqiptarët për vite e vite të tëra e akuzonin “ për tradhti e bashkëpunim servil me të huejin”. Pjesë e rëndësishme e marrëdhënieve me ata ishin edhe problemet e arsimit.

Mbështetjen më të madhe e kërkoi tek Austro-Hungaria. Krahas përcaktimit të zhvillimit të mësimit bazuar në metodikën e didaktikën austriake, futjen e gjermanishtes si gjuhë të dytë në shkollat françeskane, Fishta i bënte kërkesa infrastrukturore Perandorisë Dualiste, mes të cilave materiale didaktike, sidomos ndihmë financiare për libra shkollorë.

Në letrën drejtuar konsullit Von Zambauer, të datës 22 dhjetor 1910, pasi ngre shqetësimin e mungesës së librave, kërkon “dy mjete”, shpërblimin përpjestimor për autorët e hartimit të librave në gjuhën shqipe dhe të përkthyesve nga gjuha gjermane, por dhe financimin e botimit të tyre.

Fishtës nuk i munguan asnjëherë mjetet financiare. Për t’i siguruar ata duhet të dish ku, dhe si të trokasësh, që dyert të të hapen. Mjaft rëndësi Fishta i kushtonte edhe publikimeve të karakterit pedagogjik në fletoret më në zë që kishte Shqipëria e atyre viteve, por edhe në fletore jashtë vendit.

Konsolidimi i shtetit shqiptar, pas viteve ’20 të shekullit të kaluar, shënon një etapë të re në tërë veprimtarinë arsimore të Fishtës. Shkollat françeskane njihen si pjesë e arsimit kombëtar. Ata ishin shkolla private që gëzonin mbështetjen e Qeverisë dhe si të tilla financoheshin nga buxheti i Ministrisë së Arsimit.

Në shtator të vitit 1921, Fishta së bashku me të tjerë franceskanë të mëdhenj, të vendosur kryesisht në Kuvendin e Troshanit, hapin “Gjimnazin Françeskan” që bazohej “..në programin e shkollave të mjesme klasike të shkollavet t’ Austrisë”, por në gjyhën shqipe .

Gjergj Fishta që drejtori i parë, “drejtor onorifik deri në vdekjen e tij më 30 dhjetor 1940” .

Përfundim

Duke bërë këtë vështrim diakronik për kontekstin dhe punën e këtij misionari të fjalës shqipe në shkollë, i cili krahas përzgjedhjes letrare dhe thurjes së bukur të saj në tekstin apo veprën e tij madhore, që na la trashëgim, ne s’bëjmë gjë tjetër, veçse rivlerësojmë përpjekjen e misionin e tij artistik, të cilin ai e përjetësoi në vargje. E kishin dëshmuar më herët rilindësit, që kombi ynë është së pari komb i gjuhës, e për më tepër i gjuhës së ruajtur në monumentet e këngëve folklorike.

Fishta shkruante:

“Kur në shkollë zbutun shqiptari

N’mni t’ket marrun ai gjakun dhe dhunën

E me dije të ketë kapun aj punën

Shqypnisë fati do t’i çilet taman”

Fati i Shqipërisë i është “çilë kaherë” dhe fatbardhësia do ta ndjekë nëse do të punojmë në të njëjtën gjatësi vale anekënd shqiptarisë, për ta ruajtur shkollën dhe shkollimin në çdo nivel, aq më tepër në atë universitar. Vetëm kështu nderohen përmendoret letrare të Gjergj Fishtës dhe shkrimtarëve të tjerë të shquar të këtij vendi.

BIBLIOGRAFI

BALA,Vehbi: Gjergj Fishta. Jeta dhe vepra, Shtëpia Botuese “Ombra GVG”, Tiranë, 1998, 165 f.

ÇEFA, Kolec: Luigj Gurakuqi. Në një optikë të re. Instituti i Historisë, Prishtinë, 2011, 191 f.

ÇEFA, Kolec: Nëpër gjurmë të Fishtës, Botime Françeskane, Shkodër, 2003, 152 f.

FISHTA, Gjergj: Estetikë dhe kritikë (Antologji e përgatitur nga Persida Asllani), Shtëpia Botuese “Hylli i Dritës dhe Shtëpia e librit”, Tiranë, 1999, 223 f.

GJEÇAJ, Daniel: Gjergj Fishta jeta dhe vepra, Botimet Françeskane, Shkodër, 2007, 330 f.

GURAKUQI, Karl: “Franciskanët në Shqipëri”, Revista “Dituria”, nr.3, 1928

HÖFLECHNER,Ë: Hyrje në studimin e historisë, Shtypshkronja “Shkodra”, Shkodër, 2000, 192 f.

HOXHA, Fiqiret: Vatër e dijes shkodrane (Shkolla “Ismail Qemali” 1913-2013), Shtëpia Botuese “Albas”, 2014, 688 f.

KAZAZI, Njazi: Zhvillimi i arsimit të mesëm në Shkodër ( nga fillimet e tij deri në vitet ’20 të shek. XX), Shkodër, 2014, 188 f. 15.

KURTI, Donat: Provinça Françeskane Shqiptare. Botime Françeskane, Bot.2-të, Shkodër, 2019, 320 f.

Meshari i Gjon Buzukut-botim kriktik punuar nga Eqrem Çabej, (pjesa e parë hyrje dhe transliterim), Universiteti Shtetëror i Tiranës, Tiranë, 1968, 299 f.

Revista “Përparimi”, nr.10, Shkodër, 1915, f. 184.

SHLLAKU, Ludovik: Shkollat klerikale. Shtëpia Botuese “Camaj-Pipaj”, Shkodër, 2002. 176 f.

VUJI, Mark: Filozofia arsimore e akademikut Gjergj Fishta, Shtëpia Botuese “Gjergj Fishta”, Lezhë, 2007. 390 f.