Akad. prof. dr. Valter MEMISHA/
Mid’hat Frashëri ka bërë punë e jashtëzakonshme për fjalën shqipe, për terminologjinë, për pastrimin e gjuhës nga fjalët e huaja etj. Ai e ktheu revistën “Diturija” në tribun të kulturës e emancipimit gjuhësor, të mbrojtjes së shqipes e të pasurive të saj. Gati në çdo numër të kësaj reviste zinte vend rubrika “Fjalëtore e vogëlë / Fjalëtoretë shqip”, ku gjejmë lëndë leksikografike, terminologjike e etj. Kjo përbën një fushë me interes të madh studimi për të rinjtë e pasionuar për kërkime e studime në lëmë të shqipes.
Madje ai është marrë dhe me interpretime përmes kundrimeve psikologjike. Nga artikulli “Vërejtje psikologjike mbi fjalorin e Marko Boçarit”, shkëputim:
“Fjalori i vogël që na ka ruajtur trimi suljot përfytyron jo vetëm një rëndësi gjuhësore për të folmen e Çamërisë, po edhe një interes psikologjik nga disa mësime që dalin sish, mësime të dhëna prej mbledhjes dhe kombinimit të fjalëve e të mënyrës me të cilën jepet kuptimi i frazave. Vetë këto fraza, thotë njeriu, kanë dalë prej një farë ndjenje, një mendimi të fshehtë që manifestohet befas, i lindur prej individualitetit të luftëtarit ose më mirë akoma, prej shpirtit të një race.
Agon (faqe 27), fjalë greqisht, që do të thotë luftë, luftim, përpjekje; është përkthyer me kuptimin punë, sikur të punuaritështë më e madhja luftë për shqiptarin, rreziku që duhet t’i druhemi, kanosja e varur mbi kryet tonë.
Gajdharos dhio fores (f. 32), gomar dy herë. Padyshim, ky epitetkaq “i butë” nuk drejtohet për kafshën e urtë, që na shërben aq besnikërisht, pa u ankuar kurrë.
Varvaros (f. 35), kokëtrashë. Nuk mund të gjendet përkthimmetaforik më i bukur: njeriu të hollojë mendjen dhe ndjenjat, që të bëhet dhe i qytetëruar.
Pié krasi kallo (f. 36), pi verë të mirë. Por, kur të jetë e mirë, njeriu mund të pijë sa të dojë, pa ndonjë ndrojtje, lumturi që vetëm perënditë mund ta shijojnë.
Voli megallon (f. 37), plumb i madh. Sa të jetë e mundur më imadh, që të mos dalë dot i gjallë armiku, preokupim i çdo dite, i çdo ore!
Dhimios, ehthros (po atje), xhelat, hasëm. Armik i tmerrshëm:armiku është i pamëshirë, smiri i tij vete gjer sa të të rrjepë lëkurën.
Vuci megallo (f. 38), but i madh. Ëndërr, poezi: buti plot verëapo i mbushur me vaj, pasuri e shtëpisë, rrojtje e siguruar. Është një pamje, një mirazh, një serab e një farë beduini, banues i një vendi, i një mali jopjellor. Por dëshirë e pashprehur, e ndjerë dhe më fort akoma në theks të zërit një psherëtimë e hollë, shpresa që ky but, më i madh se ajo e kështjellës së Heidelbergut, të mbushet vetvetiu, mrekullisht dhe jo një herë si shoqe e saj në atë breg, buzë Neckarit, por kurdoherë, në qoftë e mundur prej engjëjve, si në kuzhinë të Murillojt, pa u lodhur ne, pa marrë as më të paktin mundim. Lumturi e vërtetë, kaq vështirë për ta realizuar.
Parthemos (f. 41),…. Fjalën që përdor Markoja për të dhënë kuptimin shqip, s’pata guxuar ta jap në editën tim, as edhe këtu s’do të mund ta shkruaj. Fjalë e ashpër, më realiste dhe “barbare” se një shprehje latine, pa hollësi ndjenje dhe gjuhe, pa respekt për krijesën e butë dhe të këndshme, që me aq dashuri e quajmë vajzë, grua.
Simvuli timion (f. 48), simvuleps me nder, sikur ka pasur nevojëtë caktojë se këshilla që jep s’është për të keqe, për një shpagë ose nakar, për të shkretuar një shtëpi ose zhdukjen e një njeriu; por përjashtim i rrallë, një këshillë e mirë, e ndershme. Leksikografi s’ka guxuar të shtojë dhe e dobishme, si e ndaluar mbase prej ndërgjegjes së tij.
Korfuz hora (f. 50), Korfuz kasabá, qytet. Se jashtë atij s’ka veçsekatunde pa një dukje qytetërimi, pa një zbukurim edilërie, pa një aktivitet tregtar. Tekdo marazi, frika e jetës, shpata e tiranisë; vetëm atje, në atë çip nisije ku ka shkuar veneciani, francezi, anglezi, vetëm atje gjendet ëmbëlsia e një begatie, lumturia e një sigurie, shija e një butësie jete që e bën njeriun t’i pëlqejë të rrojturit, të mos shohë këtë botë një skëterrë, duke pritur vdekjen.
Qira timia (f. 52), zonjë timisurë, e nderuar. Ky kujdes për tëvënë pranë fjalës “zonjë” mbiemrin “timisur” (e nderuar), a nuk ju jep mendime të pikëllueshme, i dashur këndonjës, sikur ideja e një gruaje natyrisht duhet të jetë e ndarë prej respektit, prej nderimit? Apo është një shenjë galanterie e hollë e një njeriu me ndjenja të lëmuara, për të cilin e shoqja, bashkudhëtarja e jetës, mbretëresha e shtëpisë dhe mëma e fëmijës, nuk mund të jetë veçse e nderuar? Më pëlqen kjo hipotezë e dytë, ky besim se gruaja me njomësinë e ndjenjave, me dashurinë që ka në zemër, me tërheqjen fizike të bukurisë, është një element qytetëronjës dhe zbutës, një objekt kulti, e respektuar dhe e nderuar. Nuk më pëlqen, as dua të sjell në mendje, që krijesa e mëshirshme dhe delikate, dora e adhurueshme e së cilës është bërë për të shëruar plagët tona, të jetë viktimë, një martire në duart e më të fortit, një “femër” e tiranizuar, e mirë si kafshë ngarkese, si një shërbëtore, si një plaçkë, që duke folur për të, duhet të themi më parë “me nder z. sate!). Të kërkoj ndjesë, e dashur këndonjëse, prej këtij paraleli dhe të ftoj të mendohesh, të meditosh.”
Ai është marrë me çështje të fjalëformimit e të semantikës morfologjike. Në faqetv e revistës “Diturija” gjejmë emrat e dijetarëve më të shquar të Shqipërisë së viteve 1909-1929, si Mati Logoreci, K. Gurakuqi, Gj. Pekmezi, P. Ikonomi, Gj. Haxhi Mihali, A. Xhuvani, P. Nilo Borggia, prof. Mihal Sherko etj. Aty gjejmë informacion të pandërprershëm për botimet në fushën e gjuhës shqipe etj., si Një gramatikë e vogël e gjuhës shqipe, më 1710; informacion për botimin prej 46 faqe të Fjalorit të M. Boçarit (lexique de Marc Botzari), 1926;
Në shumë nurmra gjejmë rubrikën “Tribunë Gramatike e Gjuhësije”.
Në numrin 3 të “Diturisë”, të muajit gusht 1916, gjejmë punimin “Fundoretë në emrat shqipe”, ku trajtohen rreth 48 prapashtesa fjalëformuese (si disa variante të disa prej tyre). Është një punim me interes, sepse ai përbën gur shënues në historikun e fjalëformimit ndajshtesor të shqipes. Në lëndën e sjellë kemi ilustrime të formimit të fjalëve me brumë të shqipes dhe në shumicën dërrmuese jepet dhe një informacion semantik, duke parë gjurmët e para të një koncepti bashkëkohor të specializimit të ndajshtesave fjalëformuese. Po përmendim këtu disa nga këto ndajshtesa: -ac, -ak, -an, -ar, -as, -ash, -azi, -cak, -cuk, -e, -er, -esë, -eshë, -ës, -icë, -ik / -nik, -je, -im, -isht / -risht, -o, -ok, -or, -osh, -onjë, -tar, -tor, -uke, -ush, -veç, -zë.
14. M. Frashëri është dhe fjalëkrijues e gjuhëlëvrues i rrallë. Po japim vetëm tri pjesë (të marra nga Mid’hat Frashëri, Vepra të zgjedhura, 3, Tiranë, 2028), për të parë bukurinë të shprehurit, vlerën e fjalës shqipe në gojën e tij, sintaksën aq të bukur dhe aq të thjeshtë, që lehtësisht duhet të merret si gjedhe pune sot në fushën e letrave:
Ejani, o kujtime!
Ejani, ejani o kujtime, se kam nevojë për ju! Zemra sot ka pikëllim. Ejani, se ju dua!
T’ëmbël a të hidhur, gjithnjë ju kam dashur, o miqt’ e mi! Të ngroht’ a të ftohtë, sido që kini qenë, zemra ju ka pritur me dashuri.
Jini miq të vjetër: m’arrin të mbyll sytë, që t’ju shoh këtu pranë meje. Ejani, pra, o kujtime!
Kur shpirti më ndjen të ftohtë, kur zemra ndjen veten e saj jetime, ju dua, o kujtime, si i varfëri që trazon hin’e vatrës, për të gjetur pak shpuzë. Sa t’ëmbëla t’i duken ato shkëndijat e vogla!
Po edhe në kohë të gazit dhe të shpresës, ahere kur një e sotm’ e qeshur më bën të dua gjithë kohën e shkuar dhe të shoh t’ëmbël dhe të bukur udhën që kam përpara, edhe ahere, o miqt’ e mi, dua të trazoj këtë hi të jetës që të shoh shpuzën, ta shoh, të gëzohem e të qesh duke e flakur n’erë!
Ineboll, 18/31 korrik 1912
N’është vërtet se zemra jote s’rreh kurrë për mua – ashtu si ke dashur të më duash, – në është vërtet se fytyra ime nuk zë asnjë vend në ëndërrimet e tua, pse, o e bukura ime, kur më sheh ngadalson çapnë, pse më lëshon vështrimn’ e atij syri tënd të shkruar?
Nuk e di ti si më buçet dhe më zjen gjaknë ay vështrimi yt kaq i qetë dhe i ftohtë? Nuk e di ti si më çpon zemrën ay vështrimi ngjyrë qielli?
Vështrimi yt është si një shtizë në dorë të një djali që lot me një zog; vuajtjet e shpesit i heq dhe zemëra ime. Të lutem pusho, pushoje këtë lodër të gjakme!
Po ç’them unë! shtjemë, shtjemë syt’ e tu, se vështrimi yt, o e bukura ime, m’i thjeshtë se frymë e Jehovajt, i jep gjëllim shpirtit tim.
Prill, 1906
Më pyet sa ësht’ e thellë dhe a është e përjetshme dashuria ime.
Ahere syt’ e tu, ata sy të zez q’i dua kaq, marrin një shkëlqim, një vështrim të ri, edhe buza jote ka një të qeshur të hidhur.
Pse, o e dashura ime, pse lë të hyjnë të tillë mendime të hidhur n’atë kokë të bukur?
Nuk’ e di ti që çdo gjë në këtë jet’ është e vdirshme? Nuk e di ti që çdo gjë mbi këtë dhé ka një fund?
Prapsi, prapsi, këto mendime. Mos i përsërit këto pyetje.
Të dua me gjithë shpirt, me dashuri të thellë; sot të dua sa për një jetë të tërë. Mos prish gaz’ e sotmë, duke menduar të nesërmen e errët.
Mos më pyet më sa ësht’ e thellë dhe sa ësht’ e përjetshme dashuria ime!
1908
Duke i mbyllur, këto skicime për disa sytha që trupëzojnë pamjen e përgjithshme të Paradigmës së gjuhës shqipe në veprën e Mid’hat Frashërit, theksojmë se dhe me kaq pak lëndë që sollëm, duket qartë ndihmesa e këtij personaliteti dhe në këtë fushë. E ardhmja e afërt do të na bëjë t’i afrohem gjithë veprës së tij dhe për ta parë të plotë këtë paradigmë.
(Pjesa e katërt…)
