Kosta Nake/
Ndoshta është rasti i vetëm në historinë e letrave shqipe të tranzicionit që një roman të ribotohet edhe katër herë të tjera. Dy breza të shoqërisë shqiptare që navigojnë tri botë të ndryshme me konvejerin e kohës: Tiranë – Paris – Pekin. Një zbulim i raporteve afektive dhe shpërthimeve seksuale të moshës më të bukur si shtresëzim indiferent ndaj një epoke me konflikte të mëdha politike. Një zhbirim mjeshtëror i jetës familjare që, duke u bërë pre e ngarkesave politike, shpërbëhet dhe i çon individët në gjendje haluçinative. Një kompozicion i jashtëzakonshëm me një labirinth mjedisesh dhe karakteresh që të fton për t’iu rikthyer edhe një herë udhëtimit nëpër të.
Duke përkthyer diçka nga proza e shkurtër ruse, më është krijuar përshtypja që letërsia shqiptare e pesëdhjetë viteve të fundit, duke u angazhuar thekshëm politikisht, ka pakësuar frikshëm natyrën që e zbut bishën e fshehur brenda shpirtit njerëzor, shqiptarët janë bërë më luftarakë dhe më pak miqësorë; duke lexuar “Dragoin e fildishtë” mendoj se në tranzicion është krijuar një trend për viktimizimin e shoqërisë nën diktaturën komuniste, por nuk është hedhur dritë sa duhet për atë që po ndodh në sistemin e ri me largimin eksodik të shqiptarëve dhe me ftohjen akulluese ndaj jetës së fshatit dhe punëve bujqësore.
Një dashuri e pamundur dhe dragoi i fildishtë
Ndryshe nga romanet bashkëkohës të “Dragoit të fildishtë” të cilët e kanë politikën të ekspozuar pa kursim në shitoret e tyre, Fatos Kongoli ka zgjedhur në këndvështrim të veçantë duke vendosur në vitrinë fatin e individit që, edhe pse është i kushtëzuar nga politika, ka hapësirën e vet të mjaftueshme për ta jetuar jetën sipas ëndrrave, dëshirave, energjive të moshës në një sfidë të përhershme me rrethanat. Ja pse linja e dashurisë mes studentit shqiptar Genc Skampa dhe kinezes së bukur Çao Sui Lin përbën një fill magjepsës në rrjetin e ndërlikuar të strukturës së veprës duke sjellë simotrën e vet në historitë e nëpërkëmbura të dashurisë mes studentëve shqiptarë të viteve ’50 e ’60 që shkonin për studime të larta në vendet e ish-kampit socialist dhe vajzave vendase. Fillon si gjueti prostitutash dhe përfundon si dramë e dhimbshme. Fillon si dashuri me shikim të parë dhe përfundon me një përjetim të thellë e të bukur që as largësia e madhe nuk i mbyll dot të gjitha rrugët, as koha e pamëshirshme nuk e fshin dot siç bën deti me gjurmët në rërën e bregut.
Takimi rastësor i dy të rinjve ndodhi në magazinën Bai Huo Ta Lou në Pekin ku ishte statueta e një dragoi të gdhendur në fildish. Genci shkon për prostituta dhe dikujt pranë tij i bie të fiktit nga uria. Njerëzit mblidhen dhe atë që ndodhi e shpjegon një kineze e bukur që flet rusisht. Krijohet një shoqërim idesh që vazhdon deri në fund të veprës: statueta e dragoit – fytyra e bukur e kinezes – skena e të uriturit. Dragoi ia prish gjumin studentit shqiptar: “Je Kina, iu hakërreva me inat… Enigmatike, kurnace, e pistë. Ti s’më lejon të afrohem, të prek fildishin e ftohtë të zhguallit tënd. Lëviz, ulëri, godite me bisht xhamin e vitrinës, thyeje. Atëherë këtu do të shfaqet një vajzë, si shenjë e dorës së zgjatur të miqësisë sate.” (f.140) Dukej sikur dragoi ruante një të fshehtë dhe duhej t’ia shpjegonte Gencit pse ndodhej në atë vend, të padepërtueshëm si zhgualli i tij, me një enigmë të frikshme te sytë e tij. (f.146) Genci priste që dragoi që i kishte shkuar mysafir në dhomë si një pikturë, “…t’ia jepte pallmës. Si të pëlliste, të teshtinte. E si të teshtinte, përmes shtëllungave të flakëve të shfrynte mbi tryezë vajzën e bukur.” (f.148) Dragoi i shfaqet si mirazh kur katër studentë lundrojnë me varkë në liqen: “Ujërat e liqenit u rrudhën, rrudhat lëvizën, u kthyen në valë, valët rrahën ajrin, dielli u zu e përmes reve u shfaq në fluturim dragoi i fildishtë.” (f.153) Genci rri në një dhomë me një student kinez dhe rastësia bën që në Pekinin pa anë e fund ajo të jetë kushërira e Fengut, madje të shkojë për vizitë në shtëpinë e tyre. Sui Lini kishte qenë disa vite në Moskë, kishte dhe një emër të dytë, Raisa, prandaj Genci e kishte dëgjuar të fliste rusisht në takimin e parë rastësor. Njohja merr një shtysë të fuqishme nga kërkesa e kushëririt Vang Mei që tingëllon si amanet: “Shpëtoje Lui Sinin…Është vajzë shumë e mirë. Dhe shumë e bukur, shpëtoje, pra largoje nga ky vend.” (f. 294) Dragoi i shfaqet sërish në ëndërr Gencit, por këtë herë aspak me pamje të frikshme, sepse tashmë ai takohet hera-herës me Sui Linin. Takimet selitin një dashuri etalon dhe autori vendos një paralelizëm të jashtëzakonshëm mes Aleksandrit të Madh dhe Roksanës nga njëra anë, Gencit dhe Sui Linit nga ana tjetër. Po luftëtari i gjakut tonë të stërlashtë dhe pushtuesi i hapësirave perandorake vritet tepër i ri, kurse Gencit ia vranë dashurinë duke mos e lejuar të kthehet më në Pekin, sepse punonjësit e ambasadës kishin informatorët e tyre për studentët që “dilnin nga udha e Zotit.”
Tridhjetë vite më vonë ka një përpjekje të Gencit për ta gjetur Lui Sinin. Në anën tjetër të botës edhe ajo kishte parë një ëndërr me pulëbardhë para se të arrinte letra e Gencit. Por kjo është një dashuri e prerë dhunshëm për të mos u bashkuar më dhe ajo i shkruan: “Do të ndihem e lumtur po të më harrosh. Atëherë një pulëbardhë do të vijë përsëri të trokasë me sqep në dritaren time. Të më sjellë kujtimin tënd që e kam brenda meje.” (f.105)
Portrete vajzash
Rinia fillon me pubertitein, lulëzon me flirtet dhe dashurinë dhe arrin zenitin me aktin seksual. Bota e adoleshentëve pëson një transformim të madh dhe krijohet një dualitet i heshtur mes nevojave për arsimim dhe dukurive hormonale me sferën e fshehtë të imazheve dhe përfytyrimeve që fokusohen te seksi. Kuadri etik i shoqërisë orientohet drejt dashurisë romantike dhe krijon rrethin e tabuve që e konsideron imoral kontaktin seksual paramaretsor. Nevojat për çlirim seksual vijnë përpara mundësive për punësim dhe për të krijuar familje dhe kjo vjen për të gjithë brezin e ri në botë. Ja pse jeta e studentëve të huaj në Pekin nuk është një garë se kush do të jetë më i miri i kursit, por një kahje e mbërthyer fort drejt dëfrimit me mbrëmje vallëzimi, sport dhe gjueti vajzash.
Ka një histori dashurie paralele të një studenteje shqiptare, Nirvanës, me studentin polak Tomas Oshlovski që përfundon tragjikisht, sepse Nirvanën e dëbojnë të kthehet në Shqipëri, kurse Tomasi përfundon me vetëvrasje. “Nirvana ishte një rubin i ndritshëm.” (f. 89) “Humbja ime e parë quhet Nirvana.” (f. 107) “Ajo gjithmonë kishte qenë më e bukura. Nirvana ishte për mua një tempull i shenjtë, e pacënueshme, si një krijesë prej ajri, nuk arrija të përfytyroja se një ditë do të gjendej dikush që të guxonte të prishte qetësinë e hapësirave të virgjra të këtij tempulli.” (f.118) Ja pse fëmijën e parë e Genci e quajti Nirvana.
Jasmin nga Zanzibari, që e thërrisnin Xhesi, ishte një tjetër yll në qiellin e dashurive studentore: rreth 20 vjeçe, me sy të zinj, buzë të trasha, gjinj të mëdhenj, me lëkurë të hollë e të lëmuar me ngjyrë kafe të errët, e hollë, me flokë të shkurtër. Edhe ajo kthehet në atdhe para kohe për t’u martuar dhe përfundoi e therur.
Mes bukurosheve është dhe mulatja kubane Mercedes, me flokë të dendur të lëshuar, lëkurë ngjyrë çokollate, me buzë të trasha dhe sy të gjelbër, bombë seksi e vërtetë.
Familje të rrënuara nga politika
Për shqiptarët familja ende vazhdon të mbetet në bërthamën e përsiatjeve për të zbuluar oazin e lumturisë dhe bashkimin e forcave për t’i dhënë kuptim jetës. Paralelisht me këto përpjekje tërmete të fuqishëm e tronditin atë deri në themele. Kantautori amerikan Scott Weiland mendon se problemet që lindin duhet të mbeten brenda familjes. Të tjerë mendojnë se pas stuhisë do të ndriçojë dielli, por nuk ndodh kështu kur shkatërrimi i familjes vjen nga goditjet që merr nga jashtë. Fatos Kongoli shkruan: “Kjo jetë është një varg vogëlsirash banale që po nuk iu ruajte ta bëjnë ekzistencën skëterrë.” (f. 20)
Eva shqiptare është ajo që zuri vendin e Lui Sinit e cila mbeti në Pekin e gjunjëzuar para fatit të vet, po është sërish politika që e rrënon familjen e re. Pastrimi i radhëve të drejtuesve të lartë për shkak të zbulimit të grupeve armiqësore prek edhe babain e Gencit, në shtëpinë e të cilit më parë vinte një çift ministror. Ministri përfundoi i pushkatuar duke qenë i lidhur me tel me gjemba me dy të tjerë, kurse e shoqja u hodh nga pallati dhe u vetëvra duke e konsideruar e çmendur. Babai i Gencit, për shkak të lidhjeve me ish-ministrin, mbetet i papunë dhe Eva, për të shpëtuar dy fëmijët e vet nga nxirosja e biografisë, zgjodhi copëzimin e familjes në mënyrë të njëanshme, më pas kërkon divorc me mirëkuptim. Romani fillon trembëdhjetë vite pas ndarjes, pikërisht me pritjen e Gencit për të takuar të birin, Florin. Flori është rritur dhe ka ardhur në një moshë që të lërë takime me vajzat. Udhëheqësi budist Dalai Lama thotë se mënyra më e mirë për të zgjidhur çdo problem në botën njerëzore për të gjitha palët është të ulen dhe të bisedojnë.
Një fat të ngjashëm ka Rita, që pasi humbi virgjërinë, bëri një martesë të dështuar, i shoqi e braktisi dhe iku në Amerikë. Genci më kot është në mëdyshje të martohet me Ritën apo të shkojë në takim ripajtimi me Evën, sepse Rita nuk do të eksperimentojë më. Jeta seksuale e tij është e pasur, por jo vetëm nuk është i lumtur, por vetë konkudon: “Ndihem një karkasë boshe, i ngacmuar nga një shpirt në arrati.” (f. 312) Sikur të mos mjaftonte kjo, kalon një gjyq epistolar nga dikush që mbetet anonim deri në fund dhe që tregon se ka qenë i survejuar dhe anonimi i ngre një akuzë morale: “Je përpjekur ta marrësh veten gjithmonë me të mirë, në kompromise pa fund, s’ke mundur të bashkosh në një jetët e tua të ndara, jetë të fshehura, jetë të pakryera, të nisura e të mbetura rrugëve, të përpira prej tyre.” (f. 216)
Shqipëria e tranzicionit trashëgoi nga sistemi diktatorial plagë të rënda dhe shoqëria e sotme është vënë herë pas here para nevojës dhe mëdyshjes për pajtim kombëtar dhe, sigurisht, dora e parë e zgjatur është ajo e dhunuesve dhe përdhunuesve. Kjo në këtë roman është sjellë artistikisht me ftesat që dërgon Genci për një takim pajtimi në një përvjetor të caktuar, madje ftesat ua dërgon edhe atyre që kanë vdekur. Dy përgjigje refuzuese janë shumë domethënëse: E para është e ish-ministrit të pushkatuar të cilit duhej t’i dërgoheshin tri ftesa sepse gjatë ekzekutimit e kishin lidhur me tel me gjemba së bashku me dy të tjerë. Kjo ftesë bën të hidhet dritë edhe për vetëvrasjen e gruas së bukur të ish-ministrit, jo se ishte e çmendur por sepse vepronte “rregulli klasik i kohërave të barbarisë: u prisnin kokën meshkujve dhe përdhunonin gratë”. (f. 199) Kurse refuzuesi i dytë përgjigjet: “Këtu ku jemi kallur, s’pyesim se ç’bëhet atje sipër, në botën tuaj çmendurisht të poshtër dhe poshtërisht të çmendur.” (f.197)
Gjithsesi mesazhi i autorit përcillet qartë nga letra e bijës Nirvana drejtuar babi Gencit: “Nuk është koha të kërkojmë fajtorët, t’u bëjmë gjyqin. Jemi ende në këtë botë. Të izoluar nga njëri-tjetri. Me mërira, inate dhe dëshira hakmarrëse. Mami, në krizën e panikut, të braktisi për një arsye të vetme, shpëtimin tim dhe të Florit. Të gjithë duhet të bëjmë diçka. Është e tmerrshme të rrimë kështu si muhaxhirë në dyert e botës. Ka një rrugëdalje. Atë e keni në dorë ju të dy, ti dhe mami. Bëni diçka për ne, na shpëtoni.” (f. 176-177)
Politika me Lindje
Mjedisi shqiptar ka qenë dhe vazhdon të jetë i mbytur nga politika, nën diktaturë nga një angazhim i kërkuar dhe i detyruar, në tranzicion nga mendësia që ka nevojë më shumë se gjysmë shekulli që të shkarkohet nga barra e së kaluarës. Prandaj autori nuk i kursen gjembat e groteskut kur i duhet të kalojë përmes korridoreve politikë.
Për shqiptarët: “Ky vendi ynë fatzi duket është mallkuar për të ngrënë e grirë njerëzit e vet.” (f. 194) “Përse jemi kaq hajvanë ne shqiptarët me miqësitë që lidhim?” (f. 262)
Për Shqipërinë e sotme: “Po të futeshe atje duhej të merrje zemrën në dorë. Të përballeshe me jetën dhe vdekjen, Far West-in e madh shqiptar plot aventurierë e kontrabandistë, kriminelë e prostituta… Atje manipulohej e ardhmja në një bixhoz matrapazësh politikë.” (f. 213 – 214)
Për miqësinë e përjetshme shqiptaro-kineze: “Nëse dikush lëshonte një pordhë në Pekin, ajo merrej vesh në Tiranë dhe anasjelltas.” (f.128)
(Romani “Dragoi i fildishtë”, botimi V, Toena, 2018)
.