Archives for February 2025

THIRRJA…B’ZANI I RRËNJËVE T’MIA NË KELMEND

February 14, 2025 by s p

Tamara Mark Lelçaj

Berlin, Janar 2025/

…Ajo thirrje nuk ishte si të tjerat, ajo thirrje ishte ndryshe. Thirrje e cila shkaktonte një ndjesi mistike, epiqendra e së cilës ishte në brendësine time, e kërkonte ngulshëm të shkundte themelet e vetëdijes sime. Thirrje e cila lindi porsi nje vatër drite, e rrezet e saj shtriheshin pambarimisht, e ledhatueshëm tentonin të preknin ngrohtësisht thellësinë e shpirtit tim…

…Ajo thirrje nuk ishte si të tjerat, ajo ishte ndryshe. Ishte një thirrje kokëfortë, kryeneçe, e palodhur. Me ngulmim kërkonte të dëgjohej, me ngulmim kërkonte përgjigje. Nje thirrje shpërthyese si vullkani, llava e të cilit furishëm nuk kursehej të depërtonte në çdo qelizë të qënies sime. Dikur lindi thjeshtë si një psherëtimë zemre, derisa u kthye në jehonë. Jehonë që porsi dallgët, përplasej pareshtur në muret e shpirtit tim, e kërkonte të depërtonte për ta zgjuar atë…

…Ajo thirrje nuk ishte si të tjerat. Ajo ishte një dëshirë. Një dëshirë, e cila kishte kohë që vërtitej në mendje, e etshëm kërkonte të bëhej realitet. Origjina e saj ishte atje, në tokën e të parëve, atje ku zanafilla e identitetit tim buron. Të paktën një herë në jetë, të isha atje, mes alpeve, mbështjellë nën petkun e malësores, e të përqafoja identitetin tim, koduar në ADN time, i cili prej shumë kohësh priste të aktivizohej në Kelmend…

Ishte fundjavë gushti, kur unë jetova „Përrallë në Kelmend“, e shoqëruar nga më të dashurit e mi, e unë isha protagonistja kryesore. Një udhëtim magjik, emocionues, deri diku surreal. Zgjimi në mëngjes, shkuarja në një shtëpi malësorësh, ku mua do të më vishej xhubleta solli një uragan ndjesish të papërjetuara më parë.

Atë të dielë gushti unë vishja xhubletën e punuar dikur nga stërgjyshja ime, për gjyshen time. Në sytë e mi ajo xhubletë ishte shumë më shumë, se sa thjeshtë një veshje folklorike e punuar bukur, ajo ishte një kryevepër, gati gati hyjnore. Çdo detaj kompleks i saj ndërlidhej aq natyrshëm. Çdo fibër, çdo ngjyrë, çdo element, çdo simbol i saj i përngjate një notë, e cila krijonte simfoninë më të bukur, e që tingellonte aq ëmbël në veshët e zemrës e shpirtit tim.

Në sytë e mi ajo ishte një kryevepër e cila fliste me madhështinë e saj. Një kryevepër, e cila në heshtje, por plot vetëbesim klithte hijeshi, elegance, finesë, feminitet. Madhështia e saj, më shëmbëllente me madhështinë e alpeve, të cilat puthin retë, prekin qiellin, përqafohen nga rrezet e diellit, e mbulohen me pelerinën e dëborës. Mos ndoshta ato që e veshin xhubletën, pasqyrojnë pikërisht madhështinë e atyre alpeve?

Në disa gojëdhëna thuhet se ishin zanat e maleve, ato të cilat i dhanë grave të malësisë dijebërjen e xhubletës. Mos ndoshta të jetë kjo arsyeja, pse xhubleta përcjell atë energji me veti hipnotizuese? Mos vallë është magjia e misteri i zanave të maleve? E tek notoja në këto mendime, ndjeja se si çdo atom i xhubletës, vibronte nën lëkurën time e depërtonte deri në skajet më të thella të shpirtit, derisa ne u lidhëm, e u bëmë nji.

Xhubleta si një portal magjik mes dy dimensionesh, më lidhi me të parët e mi, në veçanti me linjën e grave të familjes sime. E unë në ato momente isha e vetëdijshme se, çdo fije e asaj xhublete të cilën une mbaja veshur, e cila kishte kaluar në gishtrinjtë e asaj që e punoi, mbart një moment, një ndjesi, një kujtim, një situatë, një përjetim, një emocion… Ajo xhubletë është dëshmitare e përditshmërisë dhe e mundit të tyre. Në sytë e mi xhubleta ishte shumë më shumë se sa thjeshtë një veshje folklorike, ajo ishte një ditar, ditari i asaj që e krijoi dhe asaj që e veshi. Ditari i stërgjyshes dhe gjyshes sime.

Ndërsa mbaja atë xhubletë veshur, nuk ndihesha vetëm, ishim ne, e jo vetëm ne të treja por shumë të tjerë e të tjera para nesh. Unë mbaja në trup një enciklopedi, mbaja në trup histori, ndihesha hyjnore e zemra ime ishte plot, pasi ekzistenca ime mori një tjetër kuptim. Unë dhe xhubleta dëshmonim ekzistencën e atyre prej të cilëve unë pasoja. Ishte pikërisht ky momenti, kur unë, një malsore me xhubletë në Kelmend, ndjeva se thirrjet morën përgjigje.

Kurrë nuk do ta harroj atë të dielë gushti, kur unë për herë të parë vesha xhubletën e nuk doja më ta hiqja nga trupi. Kishin kaluar mbi 14 orë, por për mua koha nuk ekzistonte, isha përhumbur nën efektin e asaj ndjesie prej së cilës nuk ngopesha. Për mua ishte një takim me të parët, një takim i cili nuk doja të mbaronte.

Xhubleta sfidonte frikshëm ligjet e fizikës, e dimensioni kohor mori tjetër kuptim. Me xhubletën veshur jetoja në të kaluarën dhe në të tashmen. Në të kaluarën e tyre dhe në të tashmen time. Ajo e kaluar, dikur e tashmja e të parëve, mori jetë në të tashmen time. Me kryeveprën e malësisë veshur, e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja e tyre, u bënë një, pasi ato jetonin në të tashmen time. Atë të dielë gushti unë kuptova se xhubleta është shumë më shumë se sa fibra, materie apo atome. Ajo mbart copëza jete, copëza shpirti, jo vetëm të atyre që e punuan, por edhe atyre që e kanë veshur, parë apo admiruar.

Unë mendoj se ekziston një pakt i heshtur, mes secilës vajzë apo grua që e vesh xhubletën. Ato i japin një copë shpirti, e në këmbim marrin shumë fuqi, gati gati të mbinatyrshme. Hijeshi, fisnikëri, pushtet, fuqi, siguri, gjallëri, respekt, dritë, madhështi, magji… çdo grua e cila e vesh xhubletën, e vulos duke i dhënë autografin e saj, e një ndër to pata fatin të isha edhe unë.

Pas disa dekadash në gjumë letargjik, diku në një qoshe palosur, e mbledhur me kujdes, dashuri e nostalgji nga gjyshja ime, une e zgjova atë, i dhashë një copëz nga shpirti, e ajo më dha shumë më shumë mua. E kur momenti erdhi, që unë të ndërrohesha e të vishja rrobat e përditshmërise, ndihesha dikush tjeter, ndihesha ndryshe. Me rroba veshur, lakuriqsia pasuar nga rrënqethja dhe trishtimi më mbërthyen para pasqyres. Vetja më gjeti të papërgatitur përpara atyre ndjesive. E zënë ngushtë, u dorëzova para tyre, e në atë moment…u ndjeva bosh. A mos valle isha unë hirushja malesore? …

E paharrueshme mbetet eksperienca në Kelmend, gdhendur vetëdijshëm, e ruajtur plot dashuri e gjallëri, në sirtarin e ndër më të bukurave kujtime të mia. I paharrueshëm shkëlqimi që mori ekzistenca ime. Ndihesha e pamposhtshme. Ndihesha fisnike. Ndihesha madhështore mbështjellë në atë kapsulë magjike. Isha unë, por edhe nuk isha unë. Isha unë, por nuk isha vetëm. Me mua ndjeja praninë e tyre, linjën e grave të familjes sime. Ndjeja mençurinë e tyre, eksperienën jetësore, sfidat, fuqinë, forcën, guximin, trimërinë e tyre. Përjetoja ndjesi elektrizuese, të cilat furishëm vibronin fuqishëm. Isha unë, por edhe nuk isha unë… Isha unë, por nuk isha vetëm…në Kelmend ishim ne…ishim ne dhe ajo…ajo që na bashkonte…Kryevepra e Malësisë…XHUBLETA…

APPOINTMENT OF AGIM ALIÇKAJ AS EXECUTIVE DIRECTOR OF THE ALBANIAN AMERICAN CIVIL LEAGUE

February 14, 2025 by s p

On January 19, 2025, at the Allendale Steakhouse in Allendale, NJ, owned by the Veseli brothers, the Albanian American Civic League Board held its first meeting in 2025, where they discussed many important issues for the advancement of the interests of the Republic of Kosova and the Albanian nation in Washington, DC.

It was proposed that Agim Aliçkaj, current member of the AACL Board of Directors, be appointed to the position of Executive Director.

New situations created in the homeland and in the United States require the Civic League to become more active in the Albanian American community for the purpose of mobilizing and increasing lobbying activity in Washington. Agim’s reputation and contacts will help make the League’s activities very successful.

Agim Aliçkaj, born and raised in Deçan, Kosova, graduated with a Master’s degree from the University of Zagreb. He is the Albanian American owner of Kosovatours International, a tourist agency specializing in travel to Albanian lands.

Agim joined the AACL more than 34 years ago, when in August 1990 he and his brothers in Oslo organized a very successful trip to Norway for the Civic League’s delegation. Since then, he has made a lasting and significant contribution to the AACL’s successful role in helping the Albanian national cause in Washington with leaders of the League, legendary human rights activists Joseph DioGuardi and Shirley Cloyes DioGuardi.

For several years he has been very active in organizing events with important senators and congressmen, some at his home in Bronxville, New York. He is also very active on social media (X, FB and others). His thoughtful articles have earned him great respect in the Albanian world.

The proposal for Agim Aliçkaj to assume the position of Executive Director of the Albanian American Civic League was unanimously approved by all Board members present at the meeting.

Joe and Shirley DioGuardi will continue playing their roles as lobbyists for the Albanian American Civic League in Washington, DC.

All the best,

Shirley Cloyes DioGuardi Joseph J. DioGuardi

Balkan Affairs Adviser President

EMËRIMI I AGIM ALIÇKAJ SI DREJTOR EKZEKUTIV I LIGËS QYTETARE SHQIPTARO AMERIKANE

Më 19 janar 2025, në Steakhouse Allendale në Allendale, NJ, në pronësi të vëllezërve Veseli, Bordi i Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane mbajti mbledhjen e parë në vitin 2025, ku u diskutua për shumë çështje të rëndësishme për avancimin e interesave të Republikës së Kosovës dhe kombin shqiptar në Uashington, DC.

U propozua që Agim Aliçkaj, anëtar aktual i Bordit të Drejtorëve të AACL-së, të emërohet në postin e Drejtorit Ekzekutiv.

Situatat e reja të krijuara në atdhe dhe në SHBA kërkojnë që Liga Qytetare të bëhet më aktive në komunitetin shqiptaro-amerikan me qëllim të mobilizimit dhe rritjes së aktivitetit lobues në Uashington. Reputacioni dhe kontaktet e Agimit do të ndihmojnë që aktivitetet e Ligës të jenë shumë të suksesshme.

Agim Aliçkaj, i lindur dhe rritur në Deçan të Kosovës, ka kryer magjistraturën në Universitetin e Zagrebit. Ai është pronar shqiptaro-amerikan i Kosovatours International, një agjenci turistike e specializuar për udhëtime në trojet shqiptare.

Agimi iu bashkua LQShA më shumë se 34 vjet më parë, kur në gusht të vitit 1990 ai dhe vëllezërit e tij në Oslo organizuan një udhëtim shumë të suksesshëm në Norvegji për delegacionin e Ligës Qytetare. Që atëherë, ai ka dhënë një kontribut të qëndrueshëm dhe të rëndësishëm në rolin e suksesshëm të LQShA duke ndihmuar çështjen kombëtare shqiptare në Uashington së bashku me drejtuesit e Ligës, aktivistët legjendar të të drejtave të njeriut Joseph DioGuardi dhe Shirley Cloyes DioGuardi.

Për shumë vite ai ka qenë shumë aktiv në organizimin e ngjarjeve me senatorë dhe kongresistë të rëndësishëm, disa në shtëpinë e tij në Bronxville, Nju Jork. Ai është shumë aktiv edhe në rrjetet sociale (X, FB e të tjera). Artikujt e tij të mençura i kanë dhënë atij një respekt të madh në botën shqiptare.

Propozimi që Agim Aliçkaj të marrë postin e Drejtorit Ekzekutiv të Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikane u miratua unanimisht nga të gjithë anëtarët e Bordit të pranishëm në mbledhje. Joe dhe Shirley DioGuardi do të vazhdojnë të luajnë rolet e tyre si lobistë për Ligën Qytetare Shqiptaro-Amerikane në Uashington, DC.

Të gjitha të mirat,

Shirley Cloyes DioGuardi Joseph J. DioGuardi

Këshilltare për Çështjet e Ballkanit President

UAN FILIPI POLITIKAN DHE LUFTËTAR I ÇËSHTJES KOMBËTARE

February 14, 2025 by s p

Rreth librit të zotit Enver Lepenica me të njëjtin titull

Nga Dr. Çelo Hoxha

Drejtor i Institutit të Studimeve për krimet dhe Pasojat e Komunizmit

C:\Users\User\Documents\480026602_617682434212772_1951997932883507884_n.jpg

Në kolanën e librave të botuar nga Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit gjatë vitit 2024 , përfshihet edhe libri i studjuesit Enver Lepenica “Uan Filipi politikan dhe luftëtar i çështjes kombëtare”. Autori i librit shkruan në parathënien e këtij libri: “Emri i patriotit të shquar Uan Filipi (Mbrostar Fier 1901 – pushkatuar në Tiranë 1948), politikanit atdhetar dhe luftëtarit deri në frymën e fundit i çështjes kombëtare ishte bërë shumë i dashur për mua, pasi e kisha dëgjuar për herë të parë në familjen time, në fshatin tim dhe në krahinën time, por kur fillova të hulumtoj në fushën e historisë jo vetëm që mu rrit vlerësimi për të por ndjeva detyrën të shkruaja për veprën e tij patriotike, për jetën që ia kishte kushtuar popullit të tij. Uani u diplomua në Itali për mjeksi. Hyri shpejt në lëvizjen patriotike fillimisht në grupet komuniste, mori pjesë në kryngritjen e Fierit dhe u denua me vdekje. Ishte ideolog dhe udheheqës i Ballit Kombëtar dhe Luftës Antifashiste me veprimtari kryesisht në Vlorë, në krah të Dr. Skënder Muços e Hysni Lepenicës.

Kujtimet e të afërmve të mi por edhe të fshatarëve të mi që e kishin njohur Uanin, në vendlindjen time Lepenicë dhe në qarkun e Vlorës gjatë Luftës Antifashiste përsëriteshin e ripërsëriteshin në kujtesën time.

Një vend të veçantë në nxitjen për të shkruar këtë libër pati edhe çifti bukur vlonjat Pandeli dhe Tefta Mërkuri – Janina. Pandeli Mërkuri ishte nipi i Uan Filipit, pasi babi tij, Koli ishte kushëri i parë i Uan Filipit. Sidoqoftë në këtë libër jam munduar të paraqes jetën dhe veprimtarinë atdhetare të Uan Filipit patrioti që e lidhi fatin e tij me fatin e atdheut dhe që punoi e luftoi për lirinë dhe përparimin e vendit të tij, me guxim e trimëri, pa u dorëzuar nga burgimet dhe dënimet me vdekje, pa u tërhequr, duke lënë shembullin e një luftëtari demokrat revolucionar, luftëtari antifashist dhe antikomunist.

Komunistët terroristë e torturuan dhe e pushkatuan pa pasur prova dhe fakte juridike dhe më pas u munduan të mbulonin kujtimin e tij me heshtje, por nuk ia arritën qëllimit mizor të tyre. Veprimtaria e Uan Filipit ishte shkruar në historinë dhe ndërgjegjen e popullit të tij”.

* * *

Me shumë interes në këtë libër paraqet edhe hetimi, torturat çnjerzore mesjetare dhe gjykimi dhe dënimi i ashtuquajturve grupi i dytë i deputetëve, në të cilin u përfshi pa lidhje edhe Uan Filipi. Ky grup, sikundër u deklarua gjatë gjyqit dhe ankesave që bënë të dënuarit, ishte një grup i krijuar nga Sigurimi i Shtetit dhe shumë prej tyre e njohën njeri tjetrin në sallën e gjyqit.

Autori Lepenica na thotë se ky gjyq ishte një komedi me përfundime tragjike.

U dënuan 7 vetë me vdekje dhe u pushkatuan: deputeti Riza Dani 63 vjeç, deputeti Faik Shehu 48 vjeç, deputeti Islam Radovicka 49 vjeç, tregtari Syrja Selfo 35 vjeç, mjeku Uan Filipi 47 vjeç, juristi Hilmi Hysi 35 vjeç, komunisti revolucionar Hasan Reçi.

Këta ishin 7 të dënuarit me vdekje, por në të dënuarit me vdekje duhen shtuar edhe ata që vdiqën nën torturat çnjerzore mesjetare: Paulin Pali, Myzafer Pipa, Ferit Hysenbegasi, Demir Kallarati, Mestan Ujaniku, Hivzi Kokalari etj.

U dënuan me burgim të përjetshëm 6 vetë: Deputeti Kostandin Boshnjaku pjesmarrës në revolucionin e tetorit 1917 në Rusi, n/kolonel Mestan Musabelliu, kapiten Demir Kallarati, mjeku Isuf Hysenbegasi, mësuesi Nexhmi Ballka, juristi Hivzi Kokalari.

U dënuan me 20 vjet burg: deputeti Arif Gjyli, inxhinjer Adem Beli, fetar Ibrahim Hasa, ekonomist Bexhet Shehu.

U dënuan me 15 vjet burg: kapiten Halit Gjolena, kapiten Kamber Backa.

Autori i librit përshkruan aktivitetin e të gjithë të dënuarve. Të gjithë ata ishin pjesmarrës aktiv në Luftën Antifashiste të rreshtuar në Frontin Nacionalçlirimtar që udhëhiqej nga Partia Komuniste. Në saje të meritave të luftës pas çlirimit ishin në detyra të larta shtetërore ushtarake dhe civile.

Kështu që libri nuk paraqet vetëm verimtarinë atdhetare të Uan Filipit, por duke përshkruar dënimin e grupit dytë të deputetëve bëhet pjesë e historisë së Luftës Antifashiste dhe të diktaturës komuniste, i mbështetur në dokumente të shumta arkivore.

* * *

Promovimi do të bëhet më 21 shkurt, në “Ditët e Kujtesës”, Tirana Internacional Hotel, salla Abret, ku çdo libër do të prezantohet nga vetë autorët.

Shpirti t’u prehtë në paqe, i miri Shaban Murati!

February 14, 2025 by s p

Bajram Begaj/

Me dhembje mësova lajmin për ndarjen nga jeta të intelektualit, diplomatit, historianit politik, njohësit të shkëlqyer të gjeopolitikës rajonale, mikut tim, Shaban Murati.

Çdo bisedë që zhvillova me të, çdo këshillë që më jepte, ishte e hapur, e drejtpërdrejtë dhe e vyer.

Shaban Murati, burri fisnik që atdheun e kishte të shenjtë dhe gjithmonë me vete, do të mbetet mes nesh si veprimtari i përhershëm që foli, shkroi dhe ndau dijen për të na orientuar në anën e të mirës dhe të drejtës në histori.

Shaban Murati iku i bekuar duke lënë pas, veç tre bijve, pasardhës të denjë të tij, edhe vepra të rralla për ne!

Shpirti t’u prehtë në paqe, i miri Shaban Murati!

Veprimtaria e poetit të madh kombetar Naim Frashërit (1846-1900)

February 14, 2025 by s p

Gjon F. Ivezaj/

Naimi lindi në Frashër më 13 maj 1846. Pas mbarimit të gjimnazit “Zosimea” të Janinës në vitin 1870, jetoi dhjetë vjet në Shqipëri, herë me pushime shëndetësore, herë si nëpunës finance në Janinë, Sarandë dhe Berat. Megjithë gjendjen e keqe shëndetësore, gjatë viteve të krizës lindore Naimi mori pjesë në veprimtarinë patriotike shqiptare; Më 1878 u bë anëtar i Komitetit të Stambollit dhe më 1879 i Shoqërisë së Letrave Shqipe. Por Naimi filloi të zhvillojë veprimtarinë e tij të gjerë patriotike në vitin 1882, kur u vendos në Stamboll pikërisht gjatë valës së reaksionit turk. Këtë veprimtari e vazhdoi deri në vdekje, më 20 tetor 1900. Naim Frashëri u bë i njohur si poet në vitin 1882, me poezinë e tij patriotike “Shqipëria”, të cilën Shoqëria e Stambollit ua shpërndau të riprodhuar për patriotët shqiptarë. Dëshira për lirinë e Shqipërisë dhe urrejtja ndaj sundimtarit turk, e shprehur me një forcë të re poetike, u la mbresa të thella te atdhetarët.

Shkrimet e para shqipe, që u botuan në faqet e revistave “Drita” dhe “Dituria” (1884-1885), si dhe katër nga gjashtë tekstet e përgatitura prej tij, që u botuan në vitin 1886 nga Shoqëria e Bukureshtit, ishin shkrime në prozë dhe poezi me karakter edukativ. Dy të tjera ishin vepra poetike të një rëndësie të veçantë. Në një, në greqisht. “O alithis pothostom Sqipetaron” (Dëshira e vërtetë e shqiptarëve), ai prezantoi para opinionit publik grek kërkesat e lëvizjes kombëtare shqiptare dhe njëkohësisht hidhte idenë e vëllazërimit e të bashkëpunimit midis dy popujve, Në tjetrën në poemën lirike patriotike, Bagëti e Bujqësia”, të shkruar me frymëzim poetik, me një gjuhë të ëmbël pa shembull deri atëhere, Naimi i këndonte me një frymë romantike Shqipërisë, bukurive të saj natyrore, jetës dhe punës së bujqve dhe barinjve shqiptarë, mallit për vendlindjen e tij dhe krenarisë që ndjente si bir i këtij atdheu të bukur. Qëllimi i poemës ishte të zgjonte në bashkatdhetarët dashurinë për Atdheun dhe ndjenjën e vëllazërimit midis tyre. Naimi është nga poetët e parë që i këndoi si luftëtar kombëtar atdheut dhe popullit të tij. Në ditët e errëta të sundimit turk,Bagëti e Bujqësia” u bë vepra më popullore në Shqipëri. Edhe tekstet ngushtësisht shkollore ndryshonin në një masë të theksuar nga letërsia e mëparshme mësimore.

Tekstet shkollore të Naimit ashtu si ato të Sami Frashërit, Pashko Vasës, Jani Vretos, kishin përmbajtje patriotike. “Historia e Shqipërisë” e Naimit e destinuar për klasat e treta të shkollave fillore, kishte qëllim t’u jepte nxënësve jo vetëm njohuritë fillestare mbi Shqipërinë, por edhe t’u ngjallte dashurinë për atdheun. Veç kësaj, ndryshe nga tekstet e shkollave turqisht e greqisht të komuniteteve fetare të vendit, të cilat i përshkonte botëkuptimi klerikal dogmatik, tekstet mësimore të Naimit ashtu si ato të rilindasve të tjerë i karakterizonte fryma laike e iluministe. Në përinjet kësaj letërsie shkollore bëhej gjithashtu përpjekja me sukses për të hedhur bazat e një gjuhe letrare të përbashkët. Se bashku me Kostandin Kristoforidhin dhe Sami Frashërin, lëvrues të kësaj pune të madhe, edhe Naimi e pastroi gjuhën letraes nga fjalët e huaja të panevojshme, sidomos duke u bërë një luftë të vendosur fjalëve turke e greke, që kishin depërtuar në gjuhën e përditshme, të cilat u zëvendësuan ose me fjalët që ruheshin në thesarin e gjuhës popullore ose me anë neologjizmash, shumica e të cilave, brenda pak vjetëve, u bënë pasuri e gjuhës sonë letrare. Në veprat e tij shkollore, sado modeste nga përmbajtja, Naimi shquhej për gjuhën e tij të pastër dhe stilin e rrjedhshëm. Krahas shkrimeve me karakter thjeshtë mësimor, në vitet e mëvonshme Naimi i dha letërsisë shqipe vepra artistike, me fry më patriotike, të cilat në krahasim me letërsinë e mëparshme shënuan një kthesë rrënjësore në fushën e lëvizjes kulturale shqiptare. Nga këto fituan admirimin e veçantë të bashkatdhetarëve përmbledhja e një tufe vjershash lirike me titull, Lulet e verës” (1890) dhe poema epike „Historie Skënderbeut” (1898), që është një historie vjershëruar e heroit tonë kombëtar.

Në “Lulet e verës” poeti i këndon me theks patriotik atdheut, u ngre hymn gjuhës dhe shkollës amtare, dënon pa mëshirë tradhëtarët dhe bën thirrje për bashkimin e shqiptarëve. Edhe në “Historinë e Skënderbeut” ai bën vazhdimisht aluzion për bashkimin e popullit shqiptar kundër sunduesve turq, ashtu si në kohën e Skënderbeut. Me vjershat e tij të zjarrta patriotike, Naim Frashëri fitoi simpatinë dhe respektin e bashkatdhetarëve, të cilët e quajtën apostull të shqiptarizmit”, „bilbil të gjuhës shqipe” dhe e njohën njëzëri si poetin kombëtar të rilindjes shqiptare. Në fushën e mendimit politik e shoqëror Naim Frashëri ish te një demokrat përparimtar. Ashtu si edhe rilindasit e tjerë, ai e urrente regjimin feudal dhe absolutist, ishte përkrahës i regjimit demokratik sipas shembullit të demokracive borgjeze më të përparuara të kohës.

Naimi ka shprehur më se një herë simpati për revolucionet borgjeze dhe në mënyrë të veçantë për revolucionin borgjez të Francës të vitit 1789. Në shkrimet dhe poezitë e Naimit ngrihet vazhdimisht zëri për barazinë e njerëzve, për luftën kundër varfërisë, për emancipimin e gruas per mondernizimin e jetës shoqërore në frymën e ideve politike, borgjeze. Naimi ishte armik i papajtueshëm i absolutizmit dhe anonte nga regjimi republikan. Armik i sundimtarit turk, Naimi u bë armik edhe i dogmës fetare islamike, që ishte dogma zyrtare e shtetit otoman. Pik transition transition nisje e botëkuptimit të tij filozofik e shoqëror u bë nevoja për të çliruar ndërgjegjen e bashkatdhetarëve të vet nga misticizmi islamik dhe nga fanatizmi fetar, që nxiteshin nga sundimtari turk, dhe për të ndriçuar mendjen e brezit të ri shqiptar me njohuri shkencore. Por dogmen islamike,nenkuptohet edhe kristiane, ai nuk e luftoi nga pozita materialiste, gjë që nuk përputjej me kushtet e ambijentit gjysmëfedual e fetarë të shqipërise ne shekullin XIX,por nga pozita idealist. Naim Frashëri përpunoi një botë kuptim në esencën panteist. Megjithëse ushqente simpati një teorinë e Darvinit dhe për për mendimet e materialistëve frengj të shek. XVIII, Naimi pranonte ekzistencën e një zoti që ka krijuar botën materiale. Por zoti nuk ishte një qënie e mbinatyrshme, transhedente, por një qënie imanente. Ky zot është i shkrirë në natyrë dhe është bërë një me të; ai është, tërësia e sendeve, ai gjendet edhe te vetë njeriu. Përpjekjet e Naim Frashërit për ta parë perëndinë kudo e në çdo send, të shpien ta shohësh perëndinë si një materie të hyjnizuar; për më tepër, ato e bëjnë nje rinë të mos e shohë zotin asgjëkundi. Me këto pikëpamje Naimi donte të thoshte se zoti nuk duhej parë në qiell, por në tokë; si rrjedhim, sulltani apo patriku nuk duheshin parë si mëkëmbës të zotit, se rrugët e komunikimit me „zotin” shqiptarët nuk duhej t’i kërkonin në Stamboll, por në malet, gërxhet, pyjet, liqenet dhe lumenjtë e Shqipërisë. Koncepti panteist i botës nuk e pengoi, përkundrazi, e ndihmoi Naimin të përqafonte të dhënat e Shkencave natyrore mbi përbërjen e gjithësisë, mbi origjinën e botës dhe mbi evolucionin e njeriut. Në këtë vështrim panteizmi i Naimit ishte në Shqipëri në shek. XIX një nga rrymat e për paruara të mendimit filozofik, megjithatë diçka më prapa nga pikëpamja filozofike të vëllajt të tij, Sami Frashërit. Mendimet Naimit sherozofike të vëllait të kaluar drejt materializmit por ky hap shërbenin si hap për të kalusolli në historinë e mendimit filozofike vertetë nuk keqkuptim origjinal të panteizmit,

të kombinuar me ide shkencore.

Meritë e madhe e tij është se ai besonte në forcën dhe sovranitetin e arësyes njerëzore. Idetë e tij ky iluminist i shquar që jetoi në ambientin e obskurantizmit turk, ia nënshtroi një qëllimi të lartë: çlirimit të atdheut të robëruar. Në formimin e këtyre pikëpamjeve filozofike ushtroi padyshim influencë edhe doktrina e bektashizmit, që po përhapej në Shqipëri me shpejtësi gjatë shek. XIX, anëtarë të të cilit qenë bërë edhe prindërit e tij. Naimi qëndroi në radhët e këtij sekti mjaft liberal edhe për faktin se bektashinjtë në kohën e tij ishin në luftë të hapur dhe të ashpër kundër halifatit otoman, kundër dogmatizmit të tij dhe kundër politikës shtypëse nacionale të Turqisë. Megjithatë, duke qëndruar në radhët e bektashinjve, Naim Frashëri futi në doktrinën e tyre pikëpamjet e tij përparimtare dhe frymën luftarake patriotike. Bektashizmi i përpunuar nga Naimi është diçka e re. Në veprëzën e tij „Fletore e Bektashinjët” ai shkruante ndër të tjera:,,Bektashinjtë jo vetëm në mes të tyre, po edhe me gjithë njerëzinë janë vëllezër’ e shpirt. Duanë si shpirtin e tyre dhe të tjerëtë musliman’e të krishterë dhe shkojnë mir’e bukurë me gjithë njerëzinë. Po më shumë duanë Mëmëdhenë dhe mëmëdhetarëtë, që kjo është m’e mirë nga gjithë të miratë”.

Foto: wikipedia.org