Nga Prof.dr Skender ASANI/
(Me shkas: Demonstratat e 2 Prillit 1981 në Prishtinë)
Historia e një kombi është e mbushur me momente kyçe që e formësojnë të ardhmen e tij. Demonstratat e 2 prillit 1981 në Prishtinë ishin një prej atyre ngjarjeve që jo vetëm e tronditën regjimin e atëhershëm jugosllav, por edhe i dhanë hov lëvizjes për barazi dhe liri të shqiptarëve të Kosovës. Ato nuk ishin thjesht një revoltë studentore, por një protestë e organizuar që shpalosi kërkesën e kahershme për njohjen e Kosovës si njësi e barabartë shtetërore në federatën jugosllave. Edhe pse u shtypën brutalisht, këto demonstrata ishin një pikë kthese që ndikoi thellësisht në rrugën e Kosovës drejt pavarësisë.
Pas Luftës së Dytë Botërore, Kosova mbeti pjesë e Republikës Federative të Jugosllavisë, por jo si një republikë e mirëfilltë, por si një Krahinë Autonome brenda Serbisë. Në vitin 1974, Kushtetuta e re e Jugosllavisë i dha Kosovës një autonomi të zgjeruar, duke i mundësuar njëfarë vetëqeverisjeje. Megjithatë, shqiptarët ende përballeshin me diskriminim politik, ekonomik dhe kulturor. Në fund të viteve ’70 dhe fillim të viteve ’80, Kosova mbeti rajoni më i pazhvilluar i Jugosllavisë. Papunësia ishte e lartë, varfëria e thellë, dhe të drejtat e shqiptarëve vazhdonin të kufizoheshin. Institucionet qendrore të Beogradit nuk i kushtonin vëmendje të mjaftueshme zhvillimit të Kosovës dhe shqiptarët, pavarësisht se përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë, ndiheshin të përjashtuar nga qendrat e vendimmarrjes. Në këtë klimë pakënaqësie, studentët e Universitetit të Prishtinës u bënë katalizatorët e një revolte më të gjerë.
Demonstratat nisën më 11 mars 1981, kur studentët protestuan për kushtet e këqija në konviktet dhe mensat studentore. Kërkesat e tyre fillimisht ishin të natyrës sociale, por shumë shpejt u shndërruan në një revoltë politike. Thirrjet për kushte më të mira në arsim u pasuan nga slogane si “Kosova Republikë” dhe “Ne jemi shqiptarë”, duke shprehur kërkesën për status të barabartë me republikat tjera jugosllave. Protestat u përhapën me shpejtësi në qytetet kryesore të Kosovës, si Mitrovicë, Ferizaj, Gjilan dhe Gjakovë, duke përfshirë jo vetëm studentët, por edhe punëtorët dhe qytetarët e thjeshtë. Situata eskaloi më 26 mars, kur policia jugosllave përdori dhunë për të shpërndarë protestuesit, duke shkaktuar zemërim të madh. Kulmi i revoltës u arrit më 2 prill 1981, kur demonstratat në Prishtinë u bënë masive. Në këtë ditë, mijëra protestues mbushën rrugët e kryeqytetit të Kosovës, duke kërkuar liri dhe barazi të plotë. Përballë kësaj vale të paprecedentë pakënaqësie, qeveria jugosllave reagoi me forcë të madhe. Policia dhe ushtria sulmuan demonstruesit, duke përdorur gaz lotsjellës, shkopinj gome dhe armë zjarri. Shumë protestues u arrestuan, u plagosën ose humbën jetën.
Pas demonstratave të prillit 1981, autoritetet jugosllave shpallën gjendjen e jashtëzakonshme në Kosovë. Qeveria nisi një fushatë të ashpër represioni kundër shqiptarëve, duke arrestuar mijëra vetë dhe duke larguar nga institucionet profesorë, intelektualë dhe aktivistë politikë. Demonstratat u cilësuan si një akt “kundërrevolucionar” dhe regjimi u përpoq ta paraqiste revoltën si një rrezik për stabilitetin e federatës. Mirëpo, në vend që ta shuante pakënaqësinë, kjo shtypje brutale e përforcoi edhe më shumë ndjenjën e padrejtësisë tek shqiptarët dhe çoi në radikalizimin e kërkesave politike. Në vitet që pasuan, kërkesa për një Kosovë Republikë u bë më e fuqishme, duke përfshirë të gjitha shtresat e shoqërisë. Në planin më të gjerë, demonstratat e vitit 1981 ishin një nga shenjat e para të krizës së brendshme të Jugosllavisë. Pakënaqësitë kombëtare dhe ekonomike në të gjitha republikat përshpejtuan shpërbërjen e federatës në vitet ’90, duke sjellë konflikte të përgjakshme në Bosnje, Kroaci dhe përfundimisht në Kosovë.
Demonstratat e 2 prillit 1981 ishin më shumë sesa një revoltë studentore. Ato ishin një moment historik në luftën e shqiptarëve për liri dhe barazi. Edhe pse regjimi jugosllav u përpoq t’i shtypte me dhunë, ato shënuan fillimin e një procesi politik që, pas shumë vitesh sakrifice, çoi në pavarësinë e Kosovës në vitin 2008. Sot, këto demonstrata kujtohen si një dëshmi e guximit dhe vendosmërisë së popullit shqiptar për të luftuar për të drejtat e tij. Ato na kujtojnë se rruga drejt lirisë është e vështirë dhe e mbushur me sakrifica, por përfundimisht drejtësia triumfon. Për këtë arsye, 2 prilli 1981 mbetet një datë simbolike në historinë e Kosovës dhe një pikë referimi për brezat e ardhshëm.
Vitet e fundit, hulumtimet tona në Arkivin Qendror të Kroacisë kanë mundësuar sigurimin dhe shqyrtimin e dokumenteve të rëndësishme që ndriçojnë strategjitë dhe veprimet e Sigurimit Shtetëror jugosllav ndaj zhvillimeve historike të viteve ’80 dhe ’90. Përmes analizës së hollësishme të këtyre dokumenteve, kemi arritur të kuptojmë në të gjitha dimensionet masat represive të ndërmarra nga shteti jugosllav ndaj popullit shqiptar, duke përfshirë survejimin, ndëshkimet dhe përndjekjet sistematike që synonin të frenonin çdo përpjekje për emancipim dhe liri. Këto të dhëna historike dëshmojnë jo vetëm për mekanizmat e dhunës shtetërore, por edhe për përpjekjet e vazhdueshme për të mbajtur nën kontroll çdo lëvizje që sfidonte pushtetin e atëhershëm.
Një aspekt po aq i rëndësishëm i këtyre dokumenteve është analiza e detajuar që shërbimi sekret jugosllav ka hartuar ndaj Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Dokumentet zbulojnë strategjitë e ndjekura nga shteti për të përçarë, infiltruar dhe neutralizuar aktivitetet e veprimtarëve shqiptarë që angazhoheshin për të drejtat kombëtare. Përmes këtyre analizave, bëhet e qartë se lëvizja shqiptare shihej si një kërcënim i drejtpërdrejtë për stabilitetin e Jugosllavisë, ndaj dhe kundër saj u përdorën metoda të sofistikuara të përndjekjes dhe dezinformimit. Këto zbulime jo vetëm që ndihmojnë në dokumentimin e së kaluarës, por edhe në kuptimin më të thellë të mekanizmave të shtypjes dhe të rezistencës shqiptare në atë periudhë historike.
Sot, mbi katër dekada pas këtyre demonstratave historike, është e domosdoshme që elitat politike, intelektualët dhe studentët të mbajnë gjallë frymën e atyre që sakrifikuan për një Kosovë të lirë dhe sovrane. Politikanët duhet të punojnë për një shtet të drejtë, të zhvilluar dhe të barabartë për të gjithë qytetarët. Intelektualët duhet të jenë zëri kritik që mbron të vërtetën dhe vlerat kombëtare, ndërsa studentët duhet të jenë gjithnjë të vetëdijshëm për rolin e tyre si forca lëvizëse e ndryshimeve pozitive. Të mbrojmë dhe të kultivojmë lirinë që u fitua me sakrificë, duke ndërtuar një të ardhme më të ndritur për brezat që vijnë.
