Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for May 2025

100 Gratë që ndryshuan botën, mes tyre edhe Nënë Tereza

by

Nga Mimoza Dajçi/

Në vitin 2012 revista prestigjoze amerikane “Time”e renditi NënëTerezën të tetëmbëdhjetën ndër personalitetet më të fuqishëm të botës, 100 prej tyre ishin njerëzit më me influencë. Personalitetet botërore që ndodheshin përkrah figurës së Nënë Terezës ishin Presidenti i 16-të i SHBA Abraham Linkoln, ish Presidenti i Afrikës së Jugut dhe aktivisti i të drejtave të njeriut Nelson Mandela, një nga shkencëtarët më të mëdhenj të shekullit të 20-të Albert Einstein, Lidershipi modern për të drejtat civile në SHBA Martin Luther King Jr., Mjeshtri i Artit Michelangelo, Mbretëresha e Anglisë Elizabetha e Parë, Vizionari Digital Steve Jobs, Grupi Legjendar muzikor “The Beatles” etj.

Sot revista “Life” në New York, krahas 100 emrave të grave që ndryshuan botën ka vendosur të dhjetën portretin e Shenjtores Shqiptare Nënë Tereza. Sigurisht është krenari për ne të njihemi me materiale të tilla të rëndësishme, ku mbarë opinioni botëror vlerëson figurën e Nobelistes Shqiptare – Anjezë Gonxhe Bojaxhi.

Në brendësi të “Life” gjendet një artikulli shkruajtur pikërisht për Nënë Terezën, shoqëruar me një foto të saj në Calkutta veshur thjeshtë me kostumin bardhë e blu, e cila njëherësh ka pohuar të vërtetën e saktë se Anjezë Gonxhe Bojaxhi ka lindur në Shqipëri, origjinë të cilën ajo nuk e ka mohuar kurrë, paçka se politika Serbe – Maqedonase flet të kundërtën.

Anjezë Gonxhe Bojaxhi ka lindur në 26 Gusht të vitit 1910 në Shkup dhe vdiq më 5 Shtator të vitit 1997 në Indi. Është fituese e Çmimit “Nobel për Paqen” dhe në çastin e marjes së Çmimit në vitin 1979 deklaroi se, “Kam lindur në Shkup, jam shkolluar në Londër, jetoj në Kalkutë dhe punoj për të gjithë njerëzit e varfër në botë. Atdheu im – ka thënë ajo – është një vend i vogël, me emrin Shqipëri”.

Nënë Tereza ishte kujdestare për 7.500 fëmijë në 60 shkolla të botës, mjekonte 960.000 të sëmurë në 213 dispanseri, ishte e vetmja që kuronte 47.000 viktima të lebrozës, kishte birësuar 160 fëmijë bonjakë etj. Qeveria komuniste shqiptare i mbylli derën në fytyrë për vite të tëra duke refuzuar kërkesat e saj për të hyrë në Shqipëri. Vetëm pas përmbysjes së regjimit komunist Nënë Tereza arriti të hapë edhe në Shqipëri disa qendra bamirësie, të cilat u mirëpritën nga shqiptarët, njërën prej të cilave pata rast ta vizitoj në Tiranë, në rrugën e Elbasanit, vilë ku jetoi për vite me radhë udhëheqësi i lartë i Partisë së Punës Myslym Peza. Nënë Tereza ka qenë një grua me vlera të larta humane, si e tillë do të mbetet gjithmonë një legjendë e gjallë tek ne, e brezat që do të vijnë. 

Përveç Nobelistes Shqiptare Nënë Tereza, disa nga emrat e grave që kanë sjellë revolucion në zhvillimin dhe ndryshimin e jetës në rang botëror revista “Life” ka renditur, Amelia  Earhart e para grua që fluturoi e vetme përtej Atlantikut, Rosa Park aktiviste e të drejtave të njeriut, Mary e Nazareth figure fetarere, Elizabeth e Parë – Monarke, Cleopatra – Monarke, La Malinche, përkthyese, Clara Schumann pianiste dhe kompozitore, Ada Lovelace matematiciente, MalalaYousafzai aktiviste, Megan Rapinoe futbolliste dhe aktiviste, Anne Frank tregimtare, Jacqueline Kennedy Onassis First Lady dhe editore, Amy Tan shkrimtare, Maya Angelou poete, Marilyn Monrore aktore, Eleonor Roosevelt First Lady dhe aktiviste, Margarite Thatcher politikane, Rachel Carson shkencëtare, Marlene Dietrich artiste, Diana Princess e Wales, Elizabetha II Monarke, Coco Chanel desinjatore, stiliste, Mata Hari spiune, Marie Curie fizikante, Harriet Tubman abolitionist, Angela Merkel politikane, Nina Simone këngëtare dhe aktiviste, Sappho poete, Taylor Swift muzikante etj.

Shqipëria, Kosova dhe të gjitha trevat shqiptare kanë shumë për të shkruar e rrëfyer rreth jetës dhe veprave të vazjave dhe grave shqiptare, që sollën ndryshim në jetën e vendit. I takon hulumtuesve shqiptarë të hedhin dritë mbi këto fakte e dëshmi reale, ku fuqishëm edhe ato kanë kontribuar në shkencë, politikë, arsim, kulturë, letërsi dhe art, mjekësi, sport e muzikë, veprimtari patriotike dhe kombëtare, humanitare etj. Të shpresojmë…

Kontributi akademik që shqiptarët kanë dhënë në vite në diasporë dhe në SHBA

by

Oltiana Muharremi Pelari, Ph.D.

Associate Professor of Accounting

Department of Business Administration

Leo J. Meehan School of Business

Stonehill College/

Mbas viteve 90, Shqipëria ka patur ndër ritmet më të larta të emigrimit në dekadat e fundit në botë, një pjesë e së cilës përfshin një nivel të konsiderueshëm shkencor, si ish akademikë, kërkues shkencor, dhe në vitet e fundit doktorantë të diplomuar dhe studentë të doktoraturës. 

Globalizimi dhe rritja e ndërlidhjes së ekonomive, shoqërive dhe kulturave ka patur ndikim të madh dhe në jetën e arsimit të lartë dhe atë akademik. Ndërkombëtarizimi i arsimit të lartë është shoqëruar me lëvizshmërinë e studentëve midis vendeve dhe institucioneve në pjesë të ndryshme të botës. Përveç lëvizjes fizike janë edhe nisma të tjera që globalizojnë arsimin si rrjetet ndërkombëtare të kërkimit shkencor, harmonizimi i kurrikulave, kurset online, hapja e degëve të universiteteve në vende të ndryshme, si dhe skema dy dhe shumëpalëshe për shkëmbimin e studentëve dhe stafeve akademike.

Migrimi i kualifikuar, akademik dhe shkencor çon në dy kontekste globale. Një prej tyre është dukuria e “shkëmbimit të trurit” midis vendeve shumë të zhvilluara që mund të shihet si një përvojë trajnimi për menaxherët dhe profesionistët e ardhshëm të cilët do ndërmarrin karriera në biznese ose organizata ndërkombëtare, shërbime diplomatike etj. Skenari i dytë është “rrjedhje e trurit” e studentëve dhe e të diplomuarve nga vendet më të varfra drejt atyre më të pasura. Një fenomen mjaft i përhapur dhe në Shqipëri ku studentët emigrojnë për studime por nuk kthehen më në vendin e tyre. 

Westminster Foundation for Democracy (WFD) në një studim të vitit 2018 mbi Rininë në Evropën Juglindore tregon se më shumë se 40 % e të rinjve në Shqipëri kishin një dëshirë të lartë për të lëvizur jashtë vendit dhe shumica e tyre nuk donin të ktheheshin më. 17 % kishte si motiv kryesor një edukim më të mirë. Shkollimi i një individi i cili ka përfunduar në vitin 2018, duke përfshirë shkollën fillore (nëntëvjeçare) deri në shkollën e mesme (katërvjeçare) deri në përfundimin e studimeve akademike (që kanë zgjatur mesatarisht pesë vjet), ka kushtuar rreth 18,000 €. Shpenzimet e një arsimi të mesëm katërvjeçar që përfundoi në vitin 2018 ishin disi mbi 9,000 €, ndërsa një arsim fillor nëntëvjeçar kushtonte rreth 6,000 €. Përllogaritja e kostove të shkollimit të doktoraturës nuk bëhet lehtë për shkak të mungesës së informacionit të detajuar në strukturat e nevojshme. Vlerësohet se mesatarisht rreth 32,000 € shpenzohen për arsimimin e doktoraturës. Shumë studentë shqiptare zgjedhin të emigrojnë dhe si pasojë e këtij fenomeni Shqipëria ka humbje potenciale financiare në rreth 140 milionë Euro në vit. Ka raste kur kostot financiare mund të zvogëlohen ose të kompensohen si nëpërmjet dërgimit të remitancave, ose bashkëpunime me institucionet vendase duke transferuar know how, atëherë ky fenomen në vend që të varfërojë vendin e origjinës mund ta çojë atë drejt zhvillimit.

Gëdeshi dhe King, 2019 tregojnë që diaspora shkencore shqiptare është relativisht e re; 72% janë nën 40 vjeç dhe vetëm 2.3% janë 60+.  Ka një shumicë femrash në diasporën shkencore shqiptare (57.4%). Ka studentë doktorature të shpërndarë në pesë kontinente dhe mbi 40 vende të ndryshme, 72% e të anketuarëve jetojnë në gjashtë vende: Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) (28.3%), Itali (15.3%), Francë (7.4%), Kanada (7.4%), Mbretëri e Bashkuar (MB) (7.2%) dhe Gjermani (6.2%). Diaspora shkencore shqiptare është e përhapur në një gamë të gjerë fushash studimi. Rreth 19% kanë studiuar (ose janë duke studiuar) shkencat sociale, 18% biologji, matematikë, fizikë ose kimi, 17% ekonomi dhe studime biznesi, 14% mjekësi dhe fusha të ngjashme, 13% inxhinieri ose ndërtim, dhe 10% informatikë ose elektronikë. Pjesa e mbetur prej 9% shpërndahet në fusha të ndryshme si ligji, arkitektura, gjuhët dhe media. 

Një karakteristikë tjetër e rëndësishme e diasporës shkencore është rritja e saj e shpejtë në vitet e fundit. Studentët shqiptarë zgjedhin të kryejnë studimet në nivel universiteti dhe master në vendet afër kryesisht për shkak të kostove më të ulta dhe zgjedhin vende si SHBA, MB, ose Kanada për programet e doktoraturës. Ndër motivet e përgjithshme dhe faktorë të veçantë të vendeve pritëse për studime doktorature janë reputacioni i universitetit pritës dhe/ose marrja e bursës, pasuar nga mundësitë e punësimit si dhe lidhjet emocionale me anëtarët e familjes dhe miqtë në vendet që kanë studiuar e jetuar. 

Diaspora akademike shqiptare në SHBA i referohet shqiptaro-amerikanëve me kredenciale akademike, të cilët kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm në fushën e arsimit dhe kërkimit shkencor në SHBA. Ajo luan një rol të rëndësishëm në kërkimin, edukimin dhe shkëmbimin kulturor. Popullsia shqiptare në SHBA është shumë e përqëndruar në disa shtete: Nju Jork, Miçigan dhe Massachusetts përbëjnë pothuajse 60% të të gjithë shqiptarëve amerikanë. Komuniteti në Massachusetts është më i arsimuari; më i punësuari dhe ka të ardhurat më të larta mes të treve, por është edhe më i vjetri për sa i përket demografisë. Gjenerata e dytë shpesh shfaq specializim në fusha ku pjesa e të diplomuarve është më e lartë se mesatarja kombëtare, duke treguar një prirje drejt fushave specifike të ekspertizës.

Punësimi i doktorantëve është më së shumti në sektorin akademik: si universitete, institute kërkimore dhe laboratorë shkencorë, në firma private dhe në institucione publike. Përqindja e punësuar në universitete dhe institucionet e bazuara në kërkime është më e lartë në MB, SHBA, Gjermani dhe Hollandë. Diaspora shkencore shqiptare, kryesisht emigrantët në moshë të rritur të brezit të parë mbajnë kontakte të shpeshta me ish kolegë por edhe me bashkëqytetarët shqiptarë jashtë vendit, duke ruajtur identitetin dhe ndjenjën e përkatësisë shqiptare. 

Diaspora shkencore shqiptare është e integruar në nivel individual në normat, vlerat dhe qëndrimet që rregullojnë sjelljen akademike dhe profesionale në vendet në të cilat jetojnë por ka kapital të dobët strukturor social përsa i përket anëtarësimeve në shoqatat, institucionet dhe rrjetet shqiptare. Individë të shumtë japin kontribut në zhvillimin e vendit nëpërmjet bashkëpunimit në distancë me universitetet, institutet shkencore, bizneset dhe qeverinë. Mund të përmendim dhënia e leksioneve si të ftuar, pjesëmarrje në seminare dhe konferenca, projekte të përbashkëta dhe konsulencë, artikuj shkencor si dhe mbikëqyrje të temave të doktoraturës. Shumica e bashkëpunimeve ndër vite është bazuar në marrëdhëniet personale dhe nismat individuale. Vitet e fundit janë duke u ndërmarrë nisma për zhvillimin institucional dhe janë krijuar disa programe bashkëpunimi si Read dhe Germin. 

Programi READ Fellowship ofron një program bursash të formalizuar dhe të strukturuar përmes të cilit diaspora akademike shqiptare mund të kontribuojë në zhvillimin e IAL-ve në Shqipëri dhe zhvillimin e përgjithshëm të kërkimit shkencor në vend. Shqipëria po përjeton një hendek të madh në aftësitë e fuqisë punëtore të saj, veçanërisht në inovacion, teknologji dhe sipërmarrje. Prandaj, për të adresuar këtë çështje, GERMIN, në partneritet me EU4Innovation, ka prezantuar iniciativën Diaspora për Edukimin e Sipërmarrjes. Ky projekt synon të shfrytëzojë njohuritë dhe përvojën e diasporës shkencore shqiptare për të përmirësuar kurset universitare duke integruar sipërmarrjen dhe inovacionin në programe të ndryshme studimi.

Referenca:

  1. Gëdeshi, I., and R. King. 2019. “The Albanian Scientific Diaspora: Can the Brain Drain be Reversed?” Migration and Development 10 (1): 19–41. https://doi.org/10.1080/21632324.2019.1677072.
  2. https://germin.org/calling-diaspora-scholars-to-engage-with-albanian-higher-education/
  3. https://www.iie.org/programs/research-expertise-from-the-academic-diaspora/
  4. https://www.wfd.org/what-we-do/resources/cost-youth-emigration-western-balkans 

 ARKITEKTURA E DETAJUAR E TREGIMIT (POST)MODERN

by

Lumnie Thaçi-Halili/

(Vështrim analitik për librin me tregime “Argumentum baculinum” (Argument shkopi) të Fatmir Terziut)

Biografi e fragmentuar në faqet e kohës

Brenda panteonit të historisë së kulturës shqiptare, Fatmir Terziu qëndron si një shtyllë rrënjësore (pa pilastra mbajtëse), një krijues i mirënjohur mirëfilli me gjurmë të thella në letërsinë shqipe. Ai njihet më shumë se një krijues, ai është një urë mes kohëve dhe horizonteve, një timbër që nuk njeh kufij. Me penë, ia heq mjegullnajën kujtimeve dhe gdhend kujtesën kolektive të popullit të tij, jo vetëm të një kohe, ai përfaqëson edhe frymën që i përket artit të madh, duke e bërë fjalën shqipe të frymojë përtej brigjeve të atdheut, aty ku jeton e vepron, në Londër.

Edhe pse jeton jashtë vendit, ai nuk e ka humbur asnjëherë lidhjen me rrënjët. Përmes krijimtarisë së begatë të tij, e cila është pasuri e madhe letrare në të gjitha zhanret, mban të gjallë gjuhën dhe kulturën shqiptare, duke i dhënë fjalës shqipe një tribunë të denjë në hapësirën ndërkombëtare. Me këtë mision të pashoq, ai jo vetëm që ruan traditën, por edhe i jep asaj një frymë të re, duke bashkuar krijues nga të gjitha anët e botës shqiptare tek “Fjala e lirë” dhe revista e tij në print “Albanian Post”!

Një mendje që peshon thellësitë e kohës dhe penën si shpatë për fjalë, krijimtaria e tij është kurorëzuar me më të lartat Çmime Kombëtare Shqiptare: “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”, një nderim për ata të cilët mbajnë të shenjtë frymën e kombit, dhe tjetrin çmim “Mjeshtër i Madh”, një titull i cili u takon vetëm atyre, në kohën kur arti dhe veprimtaria e tyre bëhet vetë pasuri kombëtare përkatësie. Me një interpretim figurativ, mund të formulohet se tashmë gurthemeli i krijimtarisë së F. Terziut është gurëzuar e lartësuar si shtyllë monumentale unike në kuadrin e letërsisë moderne shqipe. Realisht mund të themi, se vepra e tij nuk është vetëm letërsi e kufizuar, ajo përkufizohet si një testament që dëshmon se gjuha shqipe nuk njeh largësi, se arti nuk shuhet aspak nga distanca, por arti rritet, lulëzon dhe mbijeton sa herë që ka udhëzjarrë të tillë, të cilët ndriçojnë rrugëtimin e një populli! 

Nga gjithë kjo veprimtari letrare, me një linjë të pasur krijuese, vjen edhe libri i radhës me titull “Argumentum baculinum” (Argument shkopi), tregime, autor Fatmir Terziu, botuar nga Shtëpia Botuese “URA” në Prishtinë, (2025), për të cilën mund të pohohet, se është ndër veprat që shënon kulmin e mendimit dhe stilit të tij. “Argumentum baculinum”, spikat mbi gjithçka si një krijim i thelluar mbi kohën-kohët; kujtimet e shfaqura përmes një rrëfimi krejt ndryshe, me shumë filozofi dhe intuitë intelektuale; me postmodernen nga aspekti ontologjik për të sfiduar idenë e një realiteti të unifikuar dhe të pandryshueshëm, duke eksperimentuar narrativat e shumëfishta dhe realitetet paralele; me kohën si koncept filozofik dhe tematik; autorin dhe kontekstin etj…

Për të parë, radhazi, më tutje se çfarë e bën “Argumentum baculinum” një libër të veçantë në krijimtarinë e tij?! Çfarë na përcjell si mesazh a çfarë na bën me dije neve si lexues (jo një lexuesi të rëndomtë, por një lexuesi, i cili ka pasion letërsinë dhe mund të shkërmoq idetë filozofike të tekstit në libër). A provokon ndërgjegjen dhe mendimin kritik? A na fton për reflektim mbi kuptimet e thella të ekzistencës dhe botës që përshkruan? Duke pasur parasysh se F. Terziu është eksperimentues i veçantë i formës dhe stilit në prozë: simbolizëm të thellë me referenca dhe shtresime, gjuhë të pasur dhe të dendur, fjali të gjata e fjali të shkurtra, përdorim të madh të figurave letrare, përshtrirje barabarësie të narrativës  (jo)lineare me zëra të shumtë tregimtarë, e ndonjëherë edhe me ndryshime të papritura të perspektivës… Ai është modernist dhe filozofik, këtu i shkon përshtat një thënie e R. Qosjes: Sa të pasur e ka gjuhën, sa të pasur e ka imagjinatën, sa befasuese e ka figurshmërinë (R. Qosja, Dëshmitar në kohë historike, Ditar IX- (libri i nëntë), Botimet Toena, f. 378). Mbi bazë krahasimesh, proza e Terziut, emeton të njëjtat valë të ndërlikimit stilistik dhe mendimit filozofik si ajo e J. Joyceit, Th. Manit dhe M. Proustit. Kërkohet një qasje që përmbys narrativën klasike, sepse Terziu ndërton një univers letrar, ku simbolika, sintaksa jo e lehtë ndonjëherë dhe shtresëzimi i ideve, kërkojnë lexuesin e përgatitur për të zbërthyer, apo deshifruar të fshehtën e mesazhit pas strukturave të ndërthurura artistikisht në mënyrë mjeshtërore. Përveç kësaj, ai është simbolist dhe ekzistencialist. Ashtu si A. Kamy, ai ndërton prozën e tij mbi disa pyetje ekzistenciale dhe krizat e ndërgjegjes njerëzore në vend, por jo vetëm. Këto tregime të “Argumentum baculinum”, nuk janë thjesht tregime, por një analizë e thellë e natyrës njerëzore, të një vendi e më gjerë në hapësirë, të cilat shpesh nuhaten përmes situatave dramatike dhe refleksioneve të thella filozofike. Nga ana tjetër, mund të krahasohet me postmodernizmin dhe eksperimentimin narrativ, në mënyrë të ngjashme me J. L. Borgesin dhe U. Ekon, ngase Terziu krijon tekste ku realiteti dhe fiksioni ndërlidhen aq fort e nuk ndahen dot. Eksperimentimi me formën e rrëfimin, referencat kulturore të ndërlikuara qëllimshëm dhe simbolizmi i pasur, i bëjnë tregimet e tij fusha hapësinore të hapura për interpretime, duke sfiduar lexuesin e rëndomtë, që të mos kërkojë, thjesht, vetëm një histori, por një përvojë letrare shumëdimensionale. Nisur nga perspektiva tjetër, rrëfimet e F. Terziut duket të kenë lindur nga dritëhijet e kujtesës, aty ku trishtimi dhe mëdyshja bëhen nxitje, për të shpalosur ngjarje të shpërndara në kohë, por të bashkuara nga tensione të brendshme. Në këtë udhëtim drejt origjinës, ai ngjan me figurën e përshkruar nga E. Sabato: “Përreth gjysmëhijeve që mundohem të rrëmoj, në mes të ligështimit e trishtimit, si një nga ata të vjetrit e fisit, që kujtojnë mitet e lashta dh legjendat, po bëhem gati të rrëfej disa vargje, të pleksura mes tyre, të shpërndara, të cilat kanë qenë pjesë tensionesh të thella e kontradiktore, të një jete plot mëdyshje, lakonike, kaotike, në një kërkim të dëshpëruar të së vërtetës.” (Ernesto Sabato, Përpara fundit-rrëfim mbi njëshekull, Botimet DRITAN, Tiranë, 2003, f. 17).

DITA NDËRKOMBËTARE E PUNËS

by

Xhelal Zejneli/

Festa e punës apo Dita Ndërkombëtare e Punëtorëve që shënohet më 1 maj, është festë shtetërore në mbi 80 shtete të botës. 

  Çdo vit më 1 maj, anembanë botës shënohet Dita Ndërkombëtare e Punëtorëve apo Festa e Punës. Në dhjetëra shtete, 1 Maji është festë zyrtare, kurse për veprimtarët e të drejtave të punëtorëve, ka rëndësi të veçantë. Kjo ditë shënon kujtimin e luftërave të punëtorëve në të kaluarën kundër shkeljeve të panumërta të të drejtave të punëtorëve, duke përfshirë edhe ditët dhe javët e gjata të punës, kushtet e këqija në punë si dhe shfrytëzimin e punës së fëmijëve. 

Përse shënohet 1 maji – Kah fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX, sindikatat, e pastaj edhe socialistët dhe komunistët e zgjodhën 1 majin për Ditë Ndërkombëtare të Punëtorëve. Data ka qenë simbolike, në shenjë kujtimi të aferës Haymarket që kishte ndodhur në Çikago në vitin 1886. 

Klasa punëtore e Amerikës, shpeshherë e detyruar të punojë deri 16 orë në ditë në kushte të pasigurta, vite me radhë ka luftuar për të punuar jo më shumë se tetë orë në ditë.

Në tetor të vitit 1884, Federata e Sindikatave të Organizuara të Tregtarëve dhe të Punëtorëve të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe të Kanadasë vendosi që më 1 maj 1886 të hyjë në fuqi dita e parë e ditës së punës që do të zgjatë tetë orë.  

Sipas vlerësimeve të ndryshme të historianëve, atë ditë në qytete dhe rajone të ndryshme të shtetit, hynë në grevë 300.000 apo 500.000.

Në Çikago e cila ishte qendër e luftës, protestuan dhe hynë në grevë rreth 40.000 njerëz. Deri në 3 maj, greva ishte e bashkërenduar mirë dhe kryesisht nuk kishte dhunë, por me afrimin e fundit të ditës së punës, grevistët në Çikago tentuan t’u kundërvihen kundërshtarëve të grevës   në kompaninë McCornick Harvesting Machine Company. Kundërshtarët e grevës mbroheshin prej kontingjentit të madh të policisë të cilët hapën zjarr ndaj grevistëve, duke vrarë të paktën dy vetë.      

Pas një dite, derisa policia tentonte t’i shpërndajë demonstruesit në sheshin Haymarket të Çikagos, ndaj tyre u hodh një bombë me ç’rast humbën jetën shtatë policë dhe të paktën katër civilë. Pas kësaj policia zuri dhe burgosi tetë anarkistë të cilët u dënuan për komplot. Shtatë prej tyre gjykata i dënoi me vdekje, ndërsa njërin me 15 heqje lirie. Katër prej tyre u ekzekutuan me varje, njëri bëri vetëvrasje, kurse dy të tjerëve, dënimi me vdekje iu zëvendësua me burg të përjetshëm. Shumë njerëz të së majtës, duke përfshirë edhe socialistët edhe anarkistët, ata që vdiqën i konsiderojnë “martirë të Haymarketit”.

Në vitin 1889, Internacionalja e Dytë – organizatë ndërkombëtare e punëtorëve dhe e socialistëve – e shpalli 1 majin Ditë Ndërkombëtare të Punëtorëve. Afera Haymarket u bë një lëvizje e gjerë e punëtorëve.    

  Historia e festës pas vitit 1916 – Në vitin 1916 u vendos në ShBA dita tetëorëshe e punës. Kjo u mbështet nga Internacionalja Komuniste, nga koalicioni ndërkombëtar i partive socialiste dhe komuniste si dhe nga partitë komuniste dhe socialiste të shteteve të ndryshme të botës. 

Po atë vit, derisa vazhdonte Lufta I Botërore, grevat dhe konfliktet me policinë në ShBA dhe në disa shtete të Evropës ishin të nxitura nga disponimi masiv kundër luftës si dhe nga lufta për të drejta e punëtorëve. 

Në vitin 1917, kur Shtetet e Bashkuara të Amerikës e shpallën hyrjen në luftë, socialistë dhe majtistët e tjerë demonstruan kundër gjakderdhjes.

Në vitin 1936 gratë punëtore organizuan në Nju-Jork paradën e 1 Majit (New York Daily News / Archive via Getty Images).

  Udhëheqësit marksistë në mbarë botën, midis të cilëve edhe Roza Luksemburg* dhe Vladimir Iliç Ulanov, i njohur si Lenin (1870-1924), thoshin se shtetet kapitaliste dhe imperialiste shkaktojnë luftëra me qëllim që pjesëtarët e klasës punëtore ndërkombëtare të luftojnë kundër njëri-tjetrit. Ata thoshin se punëtorët duhet të bashkohen për të bërë luftë revolucionare kundër klasave sunduese në vendet e veta. Katër ditë pas revolucionit që e shembi pushtetin carist në Rusi, me një dekret u vendos orari tetëorësh i punës.

Shënim: Ruza Luksemburgu (Rosa Luxemburg, 1871-1919) është revolucionare, marksiste, komuniste gjermane me prejardhje hebraike, shkrimtare, filozofe dhe veprimtare kundër luftës, një prej mendjeve më të rëndësishme në kanunin e mendimit revolucionar socialist. E vranë në moshën 47-vjeçare frajkorët – formacion paramilitar djathtist i krijuar në trazirat shoqërore dhe politike pas mbarimit të Luftës I Botërore.       

*   *   *

Në ShBA nuk festohet 1 Maji – Dita e Punës apo Dita Ndërkombëtare e Punëtorëve që shënohet më 1 maj është festë shtetërore në mbi 80 vende të botës. Edhe pse kjo ditë e ka prejardhjen prej luftës së punëtorëve amerikanë, Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk e njohin 1 majin si festë zyrtare të punës, por Festën e vet të punës (Labor Day) e festojnë të hënën e parë të shtatorit. Caktimi i festës së punës në atë datë ndërlidhet me Grevën e Pullmanit të vitit 1894. Kjo ka qenë një grevë e madhe e punëtorëve të hekurudhave dhe bojkot* i cili tej mase e çrregulloi qarkullimin hekurudhor në Perëndimin qendror të ShBA-së.          

   Presidenti amerikan i atëhershëm Stefan Grover Kleveland (Stephen Grover Cleveland, 18837-1908) u dha urdhër njësive federale që ta mposhtin grevën. Në konfliktet e dhunshme nëpër rrugët e Çikagos ka pasur shumë të vrarë. Gjatë trazirave – të cilat në fund shkaktuan ndalimin e qeverisë federale – presidenti Klevland, në shenjë kujtimi të punëtorëve propozoi përcaktimin e festës shtetërore. Zgjedhje më e mundshme ka qenë ose Festa e Punës ose 1 Maji. Por, prejardhja socialiste e 1 Majit dhe lidhja e tij me trazira të ndryshme të punëtorëve, sidomos me aferën Jaymarket në Çikago në vitin 1886, 1 Majin e bënë të papranueshëm.  

Ka do paqartësi rreth faktit se si ka ndodhur kremtimi i Festës së Punës në shtator. Shumë burime i referohen udhëheqësit sindikalist Peter J. McGuire (1852-1906) i cili në vitin 1881 e themelon United Brotherhood of Carpenters. I referohen edhe Metju Meguirit (Matthew Maguire, 1842-1915), makinistit dhe sekretarit të Sindikatë Qendrore të Punës (CLU). Një prej burrave i propozon CLU-së të organizohet kremtim në nder të punëtorëve amerikanë. Më 5 shtator 1882, rreth 10.000 punëtorë, nën patronazhin e organizatës së punëtorëve “Knights of Labor” mbajti një paradë në Nju-Jork. Britannica shkruan se nuk ka pasur ndonjë rëndësi të veçantë për atë datë. McGuire thotë se ajo datë është zgjedhur për arsye se ka rënë në midis Ditës së Pavarësisë – 4 korrikut dhe Ditës së Falënderimit. 

Në vitin 1884 “Knights of Labor” miratoi rezolutë që e hëna e parë e shtatorit të konsiderohet festë e punës. Ideja u përhap shpejt dhe që vitin e ardhshëm festa e punës është kremtuar në shumë shtete. Kështu është zgjedhur Festa e Punës, kurse më 18 qershor 1894 presidenti i ShBA-së  Klevland e nënshkruan ligjin me të cilin është shpallur festë federale zyrtare.  

Edhe Kanadaja Ditën e vet të Punës e feston të hënën e parë të shtatorit.  

Shënim: Bojkot (anglisht: boycott) – është formë e luftës politike dhe ekonomike që nënkupton ndërprerjen e plotë apo të pjesshëm të marrëdhënieve me ndonjë person, organizatë apo shtet të caktuar; nuk blen prej tyre mall të caktuar. Këtë formë lufte e kanë përdorur për herë të parë në vitin 1879 qiramarrësit irlandezë ndaj administruesit të urryer anglez të quajtur Boycott. 

*   *   *

Traditat pagane – Disa shtete evropiane në ditën e 1 majit festojnë festa të tjera të cilat janë rrënjosur në traditat pagane dhe dallohen nga shteti në shtet. Për shembull finlandezët kanë festë që e quajnë Vappu, sipas shenjtores Walpurge, e cila është shpallur e shenjtë më 1 maj të viti 870, kurse nata prej 30n prillit në 1 maj është bërë Natë e Valpurgut. Për 1 maj finlandezët kanë ndërlidhur disa tradita në një ditë – tradita katolike, pranverën pagane dhe festat e studentëve dhe të punëtorëve. 

Estonët e festojnë Ditën e pranverës e cila ka rrënjë antike dhe nënkupton kremtimin e ardhjes së pranverës pas një dimri të gjatë.  

Polakët, pas rënies së komunizmit, 1 majin e festojnë si festë shtetërore por jozyrtarisht quhet Festë e Punës. Një maji e përcjell Ditën e Kushtetutës e cila shënohet më 3 maj. Këto dy data bashkërisht shpesh rezultojnë me një fundjave të gjatë të quajtur Majówka, e cila mund të zgjasë deri nëntë ditë, prej 28 prillit deri në 6 maj, me kusht që mund të merren vetëm tri ditë të lira. Njerëzit shpesh udhëtojnë, ndërsa jozyrtarisht Majówka në Poloni konsiderohet fillim i stinës së pjekjes së mishit në skarë.  

Britani e Madhe dhe Irlanda e festojnë si  festë të hënën e parë pas 1 majit.  

Më 1 maj Kazakistani e feston Ditën e Unitetit Popullor të Kazakistanit, ndërsa festa e punës shënohet në javën e fundit të shtatorit.

Japonia nuk e shpallur zyrtarisht 1 majin festë shtetërore, por duke qenë se ndodhet midis festave të tjera shtetërore, për shumicën e punëtorëve ajo është ditë e lirë.

  Shtetet e rajonit më 1 maj e shënojnë Ditën e Punës si e vetmja festë zyrtare e trashëguar nga koha e RSFJ-së, ku ajo ka qenë një prej festave kryesore.  

“Engjëj apo djaj të demokracisë fasadë dhe shtetin e dështuar”!

by

Gjeneral ® Piro Ahmetaj/

Pikësëpari, mbetet i përbotshëm definicioni: “Demokracia nuk është e përsosur, por ndërsa nuk kemi provuar ende një tjetër, mbetet sistemi më i mirë për shoqërinë njerëzore”. Pra me gjithë shumë problematika, demokracia mbetet opsioni më i mirë, pasi në themelet e saj ka votën e lirë, si dhe vlerat fondamentale të qytetarit: “respektin për jetën, familjen, pronën, dinjitetin dhe besimin te zoti”. 

Në të kundërt, diktaturat, shtetet e dështuara nga demokracia fasade, fuqia e gjithë-Pushtetshmëve, interesat e oligarkisë dhe korrupsioni endemik sundojnë duke vjedhur (blerë shitur, manipuluar) votën dhe më tej nëpërkëmbur vlerat themelore të qytetarëve (vetë sovranit).

Mbas 34 viteve të pluralizmit dhe demokracisë fasadë, disa pyetje ndoshta miliarda € mbeten:  “pse p.sh Sllovenia e ka GDP-në 75 miliard €, ndërsa Shqipëria me 2 fishin e mundësive ekonomike e ka rreth 27 miliard € (?!); Pse  ende dallon si “dita me natën, Saranda me Korfuzin, Brindizi me Vlorën, Ulqini me Shkodrën” (?!) Pse 12 vitet e fundit 1 milion qytetarë e kanë braktisur vendin e bekuar nga pasuritë, pozita gjeografike dhe Perëndia (?!); pse edhe mbi 70 % e të rinjve shqiptarë në mungesë të shpresës, dëshirojnë t’ia mbathin nga sytë-këmbët  (= se në vendet në luftë, Siria, Ukraina, Rusia, Afganistani, etj) ?!  

Përtej realitetit Shqiptar, e njejta pyetje vërtitet rreth dallimit mes Koresë së Veriut të (Kim-Jongut) me atë të Jugut (?!) standarteve të sigurisë dhe të jetesës të Kanadezëve dhe Rusëve, si dhe për të dy anët e murit-diçital që ndan 2 qytetet me të njëjtin emër (Nogales) mes USA/Arizonës dhe Meksikës ?!

Sigurisht janë edhe arsye të tjera dhe të drejta njerëzore por më thelbësore mbetet “mungesa dëshpëruese e përgjegjësisë dhe të drejtës së qytetareve për të votuar të lirë”, ose për të zgjedhur udhëheqësit që do i qeverisin, çka për pasojë mbetet edhe thelbi i mungesës së mekanizmave të demokracisë funksionale.  

Prandaj, jo vetëm diktatorët gjakatarë të sojit të Kim-Jong-ut, Putinit,etj, por edhe autokratët me kullaro demokratike, pasi vjedhin ose blejnë votën e qytetarëve, si “kryetarë bandash” pushtojnë partitë politike, shpërdorojnë fuqinë e (mbi) pushtetit, përmjerin mediat, dorovisin pasuritë kombëtare, grabisin të drejtat, pronat e qytetarëve si dhe vrasin shpresën për integrimin evropian të vendin.

Fatëkeqësisht, 34 vjet mbas përmbysjes se diktaturës, RSh mbetet i vetmi vend në Europë, përfshi Bosnjen dhe Kosovën, që ende nuk ka tejkaluar “ylberin blu nga vjedhja ose numërimi stalinist i votave edhe brënda partive politike”, si dhe nga zgjimi epsheve demoniale për të mbajtur përjetësisht pushtetin. 

Së dyti, sigurisht nuk jam as pronar dhe as profet i së vërtetës shteruese të përcaktoj: “kush është djalli dhe kush ëngjëlli”. Por, ngaqë kam vetëvendosur për të mos heshtur, po ndaj shqetësimin ulëritës për demokracinë fasadë (shumë më qesharak se bashkimet profesionale në 1990), çka e përsëris mbetet qëndra e gravitetit të krizës politike si dhe besimit të shqiptarëve te vlerat e demokracisë funksionale.

Thënë këtë, refuzoj me përbuzje ti bashkohem korit të sekserëve, se: “faji apo zgjidhja do na vijë nga bota”, deri te çartisjet qesharake se “rotacionin politik do vijë si me magji nga z.LaCivita,  ose do përshpejtohet nga Komisionerja znj. KOS, apo kushdo bën resme në Washington”. Ashtu siç edhe përsëris neverinë për privatizimin e dashurisë për memëdhenë apo datën/ngjarjet e integrimit në NATO dhe BE. 

Pra, përgjegjësinë për këtë terexhe-demokraci nuk na e ka bota, por ata/ato që pranojnë t’ju vjedhin (ose shesin) votën! Veçanërisht pas 2008, kryetarët e gjithëpushtetshëm dhe emëruarit deputetë, ministra, drejtore, etj; pasi kanë privatizuar partitë Politike, kanë vjedhur votat, mandatet (si p.sh. deputeti i bandave të Shijakut); pronat e qytetarëve si dhe dorivitur oligarkeve pasuritë publike. Ndërsa, sot më shumë se kurrë me parë nga 1991, kërcënojnë shpresat e shqiptarëve te rotacioni politik dhe demokratik i pushtetit.

Praktikisht, Shqipëria nuk po përjeton parajsën e premtuar në 11 pale zgjedhje, por “Krizën më të rëndë të demokracisë prej 1997; shtetit të kapur nga korrupsioni; privatizimi i partive politike si dhe fuqia e pamposhtur elektorale e të gjithë-pushtetshmit”.  P.Sh Shqipëria në Kushtetutë përcaktohet Republikë Parlamentare, por Parlamentit i ka mbetur zero peshë (përveç borderosë së pagave të Kuvendit), pasi p.sh në 12 vite, asnjë rezolutë, marrëveshje dhe ligj nuk është miratuar me konsensus: “përveç ligjit të turpshëm për listat e leckosura, pra emërimin e mbi 90 deputetëve nga super-Kryetarët ose një puç modern kushtetues”. 

Për Partinë në Pushtet (ish-PS), besoj do të mjaftonin MEME-t me premtimet e 12 viteve më parë: “Për të ndalur braktisjen e vendit, punësimin e 300 mijë të rinjve dhe shëndetësinë falas; zero korrupsion, zero taksa për naftën, bukën, vezët; zero influence politike mbi koston e rrugëve, inceneratorët ambientalistë, koncesionet ose dorovitjet alla-sulltanatë etj”. Ndërsa Tigri/nr. 2 i qeverisë arratiset si banditët e Xhibutit; Veliaj/Pushtetari nr.2 në qeli për “veprimtari kriminale”; ministra, deputetë, etj, që erdhën më 2013 si “skuadra e qiejve të pastër” flenë pas hekurave, ose gdhihen në dyert e SPAK-ut! Pavarësisht kësaj, fuqia e të (gjithë)Pushtetshmit e ka gjunjëzuar demokracinë, institucionet dhe administratën shtetërore (+200 mijë patronazhiste dhe 740 mijë pensionistë), sikur RSh të ishte Burkina Faso dhe jo vend i NATO-s.  

Nga ana tjetër, Opozitën Zyrtare (PD), e gjej jo vetëm bashkëpërgjegjëse (nga koka te këmbët) për humbjet në 12 vjet dhe për këtë degradim të pluralizmit, demokracisë fasadë dhe shtetit të dështuar, por edhe të rraskapitur nga betejat turpëruese për vulën dhe bravat, fjalimet (d)elekuente, djegja e karrigeve dhe bejtet folklorike! Ndërsa me pa-përgjegjshmëri mëkatare vijojnë ti “zvarrisin dhe poshtërojnë demokratët me primaret e para/pas leckosura, aleancat e damkosura si dhe duke ricikluar listën e humbësve në 3 zgjedhjet e fundit parlamentare (49 deputet në 2013; vetëm 43 në 2017 dhe 52 në 2021) si dhe me mëkatar të korruptuar dhe të paditur deri në neveri ose edhe ekstremist me preçedent në akte terroriste ndaj RSh”!?!

Do të lutesha dhe uroja të isha gabim, por përtej tallavasë mediatike përpjekjet për të krijuar një pol/mundësi të tretë, fatëkeqësisht “do mbeten në tentativë”, me zero ose një numër pa peshë për të realizuar rotacionin e elitave (pronarët) politike si dhe të tranzicionit të tejzgjatur, për sa kohë që bashkimi i tyre mbetet një mision i pamundur i egocentrikëve, delirantëve, cinikëve dhe mllefeve primitive. 

Së treti: në 34 vjet, ushtria e kamikazëve të super-Kryetarit të radhës, pasi vjedhin votat, përdhosin votuesit, Partitë reciproke, demokracinë, institicionet dhe shtetin ligjor.  Dhe për sa kohë që vidhen apo blihen votat, pyetje të tjera riciklohen: “pse s`bëhemi (?), pse devijojmë dhe rrëshqasim “me brohoritje bollshevike” në Autokraci ?! A është e mundur dhe kur do të bëhet Shqipëria demokratike, si ShBA dhe gjithë Europa ?!

“Shqipëria do të bëhet, por a do ta jetoj unë…”, është kthyer në legjendë, mankth mallkim, dhe stafetë gjeneratash ! Duke e gjetur aktuale këtë manifest të Frashëllinjve, u bëj thirrje arsyeve fisnike, të mbarë shqiptarëve për emergjencën kombëtare që ka rikthimi i përgjegjësisë si dhe i fuqisë së votës së lire, pluralizmit, demokracisë funksionale, balancat kushtetuese dhe rotacioni demokratik i pushteteve në RSh. 

Të paktën asnjë politikan nuk mundet dhe nuk do duhej të bëjë triumfalin apo të krenohet për këtë degradim të demokracisë. Thënë këto, “nuk ka vend fare për Mic-Sokola, as për patronazhist të flaktë as për demokrat të tërbuar, sigurisht as për udhëheqës të madhërishëm”. Por fare thjeshtë, vetëm për qytetarë të zakonshëm, politikanë kokëulur, shtetarë vizionarë si dhe të përgjegjshëm para qytetarëve dhe interesave Kombëtare. 

Prandaj, përtej riciklimit të tallavasë së “parajsës pas 100 ditëve të para”, zgjimi i përgjegjësisë qytetare në zgjedhjet 11 Majit, nuk është lufta për të ndërruar “udhëheqësin suprem të partisë qeverisëse dhe listën e borderosë se kuvendit”, por është beteja për ri-kthimin 100 % të fuqise së votës ose “pushtetit të vjedhur” në duart e qytetarëve dhe bashkë më këte, pronat, dinjitetin dhe të ardhmen europiane të RSh. 

Në shtesë thënë sa më sipër, refuzoj të bëhem pjesë e kujes së egocentrikëve të sëmure: “nuk bëhet ky vend, është i mallkuar” apo relativizimit cinik “të gjithë janë njësoj, pra kusarë” !

Dhe për ta ilustruar që nuk janë njësoj, po sjell një shëmbull si dhe ju ftoj ta votoni në 11 Maj, doktotr Ilir Alimehmeti, për qetësinë qytetare, rrënjët fisnike, forcën, e arsyes, dashurinë për vendin, integritetin e spikatur dhe përgjegjshmërinë politike (duke e përçmuar/sfiduar publikisht betejën kamikaze për listat e sigurta). Bashkë me këto, Dr. Iliri mbart shpresën se Shqipëria do bëhet demokratike, edhe për inat të politikanëve zullumqarë, që duke vjedhur/blerë votat kanë privatizuar partitë politike, pronat publike, kanë përmjerë mbi balancat dhe institucionet kushtetuese si dhe sundojnë shqiptarët në 34 vitet e fundit.

Me këtë rast, falënderoj dhjetëra mijëra kolegë/ushtarakë (brenda dhe jashtë vendit), intelektualë dhe patriotë të përkushtuar, si dhe qytetarë të zakonshëm në hapësirën mbarë-kombëtare, për konsideratat si dhe mesazhet inspiruese në angazhimin tim politik. Ndërsa për këdo të revoltuar, me duhet të përsëris qetësisht dhe fortë, se: “nuk po angazhohem për tu punësuar deputet në borderonë e kuvendit“, por: “vetëm për të kontribuar me ekperiencën euroatlantike si dhe përgjegjshmëri politike në domosdoshmerinë ulëritëse që ka Kombi, demokratët, socialistet dhe mbarëshqiptarët për rotacionin politik të pushtetit”.  

Në përmbledhje, j’u bëj thirrje vëllazërore bashkëqytetarëve që: “përtej demonizimit të mbi-Pushtetshmit dhe pa-fuqisë dëshpëruese të opozitës”, të përbashkohemi rreth votës se lirë si dhe misionit të shenjtëruar për rithimin e RSh në shinat e demokracisë funksionale, si SHBA dhe gjithë Europa.   

Nga: Gjeneral ® Piro Ahmetaj:

Senior Ekspert për SK, Rajonin & NATO-n,
Zv/President i Këshillit të Atlantikut, ish:
Koordinator për Sigurinë Kombëtare në PDSh,
Këshilltar i Presidentit; Zv/ShShPFA,
Përfaqësues i RSh në SHAPE/NATO.

Shënim shtesë: “Kjo përmbledhje, është ndarë me Komisionin mbipartizan të Senatit dhe Kongresit të SHBA-ve (Commission on Security and Cooperation in Europe), si dhe me disa Institute dhe forume të Senior Eksperteve/kolegëve të Sigurisë Kombëtare dhe NATO-s, në Washington DC” !