Archives for June 2025

Fan Noli kthehet në shtëpinë e tij si “Rebeli” që nuk u nënshtrua kurrë, nga autori Ikonomi

June 9, 2025 by s p

Nga Flamur Vezaj/

“Mirësevjen dhe faleminderit që e solle Fan Nolin në shtëpinë e tij.” Me këto fjalë të ngrohta dhe simbolike, Hirësia e Tij, Kryepeshkopi Nikodhim, udhëheqës i Kishës Ortodokse Shqiptare në Boston dhe në Anglinë e Re, i drejtohej autorit Ilir Ikonomi, në ambientet historike të Katedrales “Shën Gjergji”, aty ku dikur Fan Noli themeloi jo vetëm një kishë, por një ideal.

Në një atmosferë të mbushur me emocion dhe reflektim, Ilir Ikonomi solli për herë të parë në Kishën e Nolit vëllimin e dytë të biografisë së titulluar “Fan S. Noli – Rebeli”. Një rikthim i pazakontë: Noli, i lexuar, i kuptuar dhe i vlerësuar, në shtëpinë e tij shpirtërore.

Eventi u organizua nga Biblioteka dhe Qendra Kulturore “Fan S. Noli”, Federata Pan-Shqiptare VATRA në Boston dhe vetë Katedralja “Shën Gjergji”. Aktiviteti u moderua me përkushtim nga znj. Rafaela Prifti, redaktore në gjuhën angleze në gazetën “Dielli” dhe një zë i konsoliduar në diasporën shqiptare.

Në hapje, znj. Prifti nënvizoi rëndësinë historike të figurës së Nolit dhe kompleksitetin e portretit që Ikonomi sjell nëpërmjet dokumenteve të rralla dhe fakteve të panjohura më parë. Ajo përmendi rolin shumëplanësh të Nolit, nga orator i zjarrtë dhe përkthyes mjeshtër, në diplomat e politikan me ndikim.

Në emër të Katedrales “Shën Gjergji”, fjalën e mori z. Dhimitër Demiri, Kryetar Laik i Kishës, i cili theksoi: “Mirë se keni ardhur në kishën tuaj, atë që e ngriti dhe e themeloi Noli. Ne po punojmë çdo ditë që ta mbajmë këtë derë hapur për çdo shqiptar, pa dallim. Ngjyra jonë e vetme është ajo kuq e zi.” z.Demiri shtoi se librat e Nolit duhet të lexohen dhe të shërbejnë si udhërrëfyes për brezat që vijnë, duke vënë theksin në vlerat shpirtërore dhe atdhetare që ai përçoi.

Kryetari i degës së VATRËS në Boston, z. Mentor Maksutaj, në përshëndetjen e tij falënderoi të gjithë pjesëmarrësit, në veçanti autorin Ikonomi dhe Peshkopin Nikodhim si dhe përfaqësuesit e organizatave si “Albanians Fighting Cancer”, “MassBesa”, “Çunat e Bostonit” dhe të tjerë. Në fjalën e tij, plot pasion kombëtar, Maksutaj tha: “Kombi duhet dashur çdo ditë, për kombin duhet punuar çdo ditë, për kombin duhet sakrifikuar çdo ditë.” Ai përkujtoi rolin e Nolit në mbrojtjen e vetëvendosjes së shqiptarëve dhe përpjekjet e tij diplomatike për anëtarësimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në vitin 1920. Maksutaj e quajti librin “Rebeli” një dritë të re mbi përpjekjet e Nolit, që nuk ngurroi të përballej me pushtetet e kohës për t’i dhënë zë kombit shqiptar.

Në vijim, Hirësia e Tij, Peshkopi Nikodhim, përveç mirënjohjes për punën kërkimore të autorit, theksoi se trashëgimia e Nolit është një thesar që duhet ruajtur dhe përcjellë me përkushtim.

Një ndër momentet më të veçanta të eventit ishte shfaqja e dokumentarit “Rebeli”, përgatitur nga vetë Ilir Ikonomi. Dokumentari, i gjatë vetëm 6 minuta, përmbante fotografi dhe dokumente që u ekspozuan për herë të parë, duke përfshirë edhe një foto të rrallë të Nolit gjatë Konferencës së Lidhjes së Kombeve në Gjenevë. Pamjet dhe dokumentet sillnin në jetë një periudhë të artë të aktivitetit të Nolit, në vitet 1920-1924, kur ai shpaloste fuqinë e mendimit dhe diplomacisë shqiptare në arenën ndërkombëtare.

Dokumentari tregoi gjithashtu udhëtimin arkivor të autorit në Shqipëri, Austri, Gjermani, si dhe në vetë Arkivin Fan Noli në Katedralen “Shën Gjergji”.

Pas shfaqjes, znj. Prifti moderojë një sesion pyetjesh për autorin, i cili ndau me publikun emocionet dhe përvojën e tij të rrallë. “Ky aktivitet, këtu në Kishën e Nolit, është ndër më të rëndësishmit dhe më emocionalet për mua. Është një nder i veçantë të sjellësh librin në vendin ku ai ecte, fliste, predikonte dhe i jepte zë çështjes shqiptare. Ndjej jehonën e hapave të tij. Jam në një monument historik, që duhet ta ruajmë me fanatizëm,” – tha Ikonomi, dukshëm i prekur.

Ai zbuloi se ky vëllim i dytë nuk është shkruar në stilin klasik të historianit, por mbështetet në fakte, dokumente, letra dhe korrespondencë të Nolit, shumë prej të cilave janë siguruar nga shqiptarë që jetuan pranë tij në vitet e fundit në Florida. “Më kanë dërguar letra, foto, dokumente origjinale të cilat i gjeni në libër. Janë të pasura me informacione nga vetë Noli dhe nga arkiva si ajo e gazetës ‘Dielli’, një pasuri kombëtare që ruan të dhëna të jashtëzakonshme për çështjen shqiptare.”

Një detaj i veçantë që autori ndau me publikun ishte fakti se Noli kishte dy idhuj personalë: Skënderbeun dhe Napoleonin. “Ndoshta donte të bëhej si ata, një lider me vizion të madh për kombin. Ishte një njeri tepër ambicioz, por edhe jashtëzakonisht i thjeshtë,” – tha Ikonomi.

Ai theksoi gjithashtu rolin themelor që ka pasur VATRA në ruajtjen dhe përhapjen e ideve përparimtare për Shqipërinë, përmes figurave si Noli, Dako, Kirka, Omari, Tromara e të tjerë.

Znj. Neka Doko, drejtuesja e Bibliotekës “Fan S. Noli”, ndau disa dokumente të veçanta të siguruara që në vitin 1978 nga profesori Peter Prifti, të cilat pasqyrojnë rolin e Nolit në Konferencën e Lidhjes së Kombeve në Gjenevë. Në emër të Qendrës Kulturore dhe Bibliotekës “Fan S. Noli”, foli edhe z. Robert Tochka – bashkëorganizator i eventit, I cili premtoi vazhdimësinë e aktiviteteve të këtij niveli, përfshirë edhe Festivalin e Filmit Shqiptar “Fan Noli”.

Të pranishmit patën mundësinë të bëjnë pyetje dhe të marrin librin me autograf nga vetë autori.

Në sallë ishin të pranishëm përfaqësues të organizatave shqiptare, studiues, aktivistë dhe pjesëtarë të komunitetit shqiptar në Boston.

Mbrëmja u mbyll me mikpritjen tradicionale shqiptare: ushqime dhe ëmbëlsira të përgatitura nga “Broadway Pastry”, me pronar z. Arjan Hysenaj, një tjetër shembull i suksesit shqiptar në diasporë. Eventi u pasqyrua nga “NoliTv” dhe “UlqiniTv”. Foto: F.Vezaj.

Origjina proto-indoevropiane e fjalës shqipe “motër” dhe etimologjia e emrave të tjerë shqip të farefisnisë

June 9, 2025 by s p

Hulumtim nga Rafael Floqi

Termi i fjalës nënë “mater” në latinisht vjen nga rrënja proto-indo-evropiane (PIE) *méh₂tēr, që do të thotë “nënë” por në shqip kjo fjalë është shndërruar në “motër”. Si, qysh pse?

Shqipja u veçua për herë të parë si një gjuhë indo-evropiane mjaft kohë më parë nga gjuhëtari Franz Bopp. E mbështetur që atëherë nga një numër gjuhëtarësh, duke përfshirë një pjesë të mirë të punës mbi këtë temë nga gjuhëtari amerikan i ndjerë së fundmi, Eric Hamp.

Në fakt, ndikimi në aspektin e inventarit të fjalorit nga gjuhët përreth pёr shqipen nuk është i papërfillshëm. Shqipja ka shumë fjalë të huazuara nga gjuhë të tjera, duke përfshirë huazime të hershme nga latinishtja, megjithëse jo shumë nga greqishtja e lashtë. Por ajo është e vetmja anëtare e mbijetuar e degës së vet të indoevropianishtes.

Fakti që shqipja është degë më vete e familjes, dhe çdo ndryshim i vetëm larg gjuhës stërgjyshore IE që përcakton shqipen, nuk ndahet me asnjë degë tjetër në rendin e duhur kronologjik, që do të thotë se të njëjtat lloje ndryshimesh mund të kenë ndodhur diku tjetër, por jo në një afat kohor në të cilin ato mund të kenë ndodhur me shqipen stërgjyshore dhe gjuhët e tjera…

Shqipja është e lidhur me gjuhët indo-evropiane – ajo rrjedh nga gjuha e përbashkët që ndahej nga indo-evropianët shumë të lashtë përpara se gjuha të ndahej në degë të shumta – por shqipja (ashtu si armenishtja) nuk ka gjuhë të njohura të degëzuara ngushtë, dhe është një gjuhë më vete, midis gjuhëve indo-evropiane (dhe ashtu si armenishtja, atje dhe madje ka përkime me të …) Gjuhët IE u zgjeruan në të gjithë Azinë dhe Evropën dhe folësit IE formuan grupe që u zhvilluan në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri për 5,000 vitet e fundit. Kjo është kohë e mjaftueshme për të krijuar gjuhë krejtësisht të ndryshme, por prapë mund të dalloni ngjashmëritë e fjalorit në një fjali të rastësishme bazë. Por të kthemi tek fjala “motër“.

Rrënja PIE *méh₂tēr ka dhënë shkas për fjalë të ngjashme për “nënën” në shumë gjuhë të tjera indo-evropiane, si latinishtja māter, irlandishtja e vjetër mathir, anglishtia mother ,lituanishtja motë, sanskritishtja matar-, greqishtja mētēr dhe sllavishtja e vjetër kishtare mati.

Për shembull, fjala “mater” përdoret në termin “pia mater”, që është latinishtja mesjetare për “nënë e butë” dhe i referohet një membrane delikate që mbulon trurin. Shkurt, fjala latine mater është thellësisht e rrënjosur në të kaluarën proto-indo-evropiane dhe ndan një origjinë të përbashkët me shumë fjalë të tjera për “nënë” në gjuhë të ndryshme. Kjo rrënjë është gjithashtu origjina e fjalës angleze “mother”. Kjo rrënjë PIE *méh₂tēr besohet se bazohet në formën *mā- të kombinuar me prapashtesën e termit të lidhjes familjare *-ter-.

Fjala latine mater mund t’i referohet “nënës”, por gjithashtu ka kuptimin e “asaj që ka lindur diçka”. Në disa kontekste, ajo gjithashtu mund t’i referohet gjërave si “trungu i pemës” ose “trupi i pemës”, që potencialisht mbart kuptimin e burimit të rritjes. Ky kuptim i zgjeruar mund të shihet në fjalë si “materia”, e cila vjen nga mater dhe lidhet me “material” ose “substancë”.

Fjala shqipe “motër” ka një etimologji interesante që gjurmon deri te rrënja proto-indo-evropiane (PIE) që do të thotë “nënë”.

Ja se si kuptohet ky ndryshim në kuptim nga gjuhëtarët:

• *PIE méh₂tēr: Kjo ishte fjala origjinale proto-indo-evropiane për “nënë”.

• *PIE méh₂treh₂: Nga *méh₂tēr, doli një formë derivate *méh₂treh₂, që do të thotë “teze” ose “motra e nënës”.

• *Proto-Shqipe mātrā: Kjo fjalë evoluoi nga *méh₂treh₂ dhe fillimisht ruajti kuptimin e “motrës së nënës” ose “tezes “.

• Shqipe motër: Me kalimin e kohës, kuptimi i *mātrā u zgjerua për të përfshirë kuptimin më të përgjithshëm të “motrës”.

Po pse ky ndryshim semantik?

Ky ndryshim nga “motra e nënës” në “motër” në shqip është një fenomen interesant gjuhësor. Spekulohet se në kontekstin historik të shoqërisë proto-shqiptare, koncepti i “motrës së nënës” ishte qendror për marrëdhëniet farefisnore dhe mund të ketë shërbyer si bazë për termin më të gjerë “motër”. Disa teori sugjerojnë se kjo mund të lidhet me ndikimin nga një sistem matriarkal mesdhetar.

Fjala shqipe “nënë” është një shembull interesant se si kuptimi i një fjale mund të evoluojë me kalimin e kohës, duke demonstruar një lidhje midis fjalës PIE për “nënë” dhe fjalës moderne shqipe për “motër”.

Marek Majer, i Universitetit të Lodzit Poloni në artikullin e tij ‘Parahistoria indoevropiane e fjalës shqipe për ‘motër’ mbështetet në një sugjerim pothuajse të anashkaluar nga Eric Hamp, ku argumentohet se fjala shqipe nënë ‘motër’ nuk është një refleks i drejtpërdrejtë i fjalës proto-indoevropiane *meh2ter- ‘nënë’ (me një ndryshim të papritur të kuptimit) – siç supozohet pothuajse universalisht në literaturë – por që përfaqëson një derivat të hershëm të kësaj fjale, ndoshta *māt(e)rā < *meh2t-(e)r-eh2 ‘e të njëjtës nënë’ ose ‘që ka të njëjtën nënë’.

Një fjalë e tillë mund të jetë leksikalizuar lehtë si zëvendësim i fjalës së trashëguar për ‘motër’; krh. Greqisht αδελφ(ε)ός ‘vëlla’ < *sm̥ -gʷelbʰ-es-o- ‘i së njëjtës mitër’ ose spanjisht hermano ‘vëlla’ < latinisht germānus ‘i të njëjtit fis, i vërtetë, i plotë’. Kështu, pavarësisht pretendimeve të përhapura për të kundërtën, fjala ‘motër’ në shqip ndoshta mund të shpjegohet nëpërmjet zhvillimeve mjaft të parëndësishme dhe nuk dokumenton asnjë fakt të jashtëzakonshëm rreth terminologjisë së farefisnisë (para)shqiptare ose strukturës shoqërore.

Terminologjia shqipe e lidhjeve familjare dhe fjala për “motër”

Siç dihet mirë, shqipja ruan vetëm një pjesë të vogël të terminologjisë proto-indo-evropiane të lidhjeve familjare. Shumica e termave bazë të lidhjeve familjare janë zëvendësuar nga terma inovativë (qofshin fjalë të reja, fjalë për fëmijë apo huazime), ndërsa termat e njohur të njohur nga gjuhë të tjera indo-evropiane. Parahistoria indoevropiane e fjalës shqipe për “motrën” të rindërtueshme për gjuhët Proto-Indo-Evropiane – nuk kanë lënë asnjë gjurmë të pakontestueshme:

Zëvendësimet e termave thelbësorë të farefisnisë PIE në shqip

Termi PIE

*ph2ter- ‘baba’ Ved. pitŕ̥-, greq. πατήρ, lat. pater → atë, baba etj.

*bʰreh2ter- ‘vëlla’ Ved. bhrā́tr̥ -, lat. frāter, Toch. B procer → vëlla etj.

*swesor- ‘motra’ Ved. svásr̥ -, lat. soror, Lith. sesuõ → motër etj.

*suhnu- ‘bir’ Ved. sūnú-, gotik. sunus, Lith. sūnùs → bir, djalë etj.

*dʰugh2ter- ‘bijë’ Ved. dúhitr̥ -, Gr. θυγάτηρ, OArm. dowstr → bijë, vajzë etj.

Termat farefisnore shqiptare me lidhje të dukshme indo-evropiane kufizohen në disa sende më pak qendrore, si p.sh.fjala vjehërr ‘vjehër’ (< PIE *sweḱuro-, me ndërlikime fonologjike; krh. Ved. śváśura-, gr. ἑκυρος, PSl. *svekrъ), nip/mbesë4 ‘nip, nip’ / ‘mbesë, mbesë’ (< PIE *nepot-/*neptih2, krh. Ved. nápāt, lat. nepōs, OLith. nepuotis).

Së fundmi, disa elementë mund të përfaqësojnë zëvendësime leksikore me moshë të konsiderueshme, të ndërtuara nga elementë indo-evropianë; krh. gjysh ‘gjysh’ (< Post-PIE *suhsiyos, *suhsēn ose e ngjashme;5 krh. Ved. sūṣā́, një formë me interpretime të ndryshme).

Nuk ka gjasa që termi joshës ‘gjyshe’ të ketë ndonjë lidhje me terminologjinë proto-indo-evropiane të lidhjeve familjare, pavarësisht se pranohet si i nxjerrë nga PIE *h2ewh2-ih2 p.sh. në Mallory & Adams 2009: krh. Demiraj 1997: 209. Megjithatë, fjala inovative për ‘vëlla’, vëlla, ndoshta është e përbërë nga material indo-evropian; krh. më poshtë.

Megjithatë, një përjashtim kurioz në krahasim me listën e paraqitur më sipër është fjala shqipe për ‘motër’, nënë (përkufizim -a; shumës motra, -at; dial. dhe SH e vj .motër, motrë). Siç dihet, duket të jetë një refleks i drejtpërdrejtë i fjalës proto-indo-evropiane për ‘nënë’, d.m.th. *meh2ter-7 (ved. mā́tr̥-, gr. μήτηρ, lat. māter).

Shqipfolësit nuk e ndryshuan drejtpërdrejt fjalën proto-indo-evropiane *méh₂tēr (“nënë”) në shqipen motër. Të dyja janë vërtet të lidhura, por jo në mënyrën që po mendoni ju: rrënja PIE në fjalë është *méh₂treh₂ e derivuar nga *méh₂tēr, por do të thoshte “teto nga nëna”, d.m.th., “motra e nënës”.

Megjithatë pushtimi osman solli huazime . Fjala shqipe “halla” (hallë) që përdoret për të thirrur motrën e babait, vjen nga turqishtja osmane خاله (hala), e cila në origjinë vjen nga arabishtja خَالَة (ḵāla) që do të thotë “motra e nënës”. Në gjuhën shqipe, fjala “hallë” i referohet motrës së babait, ndërsa fjala “teze” (gjithashtu nga turqishtja osmane, por me origjinë arabe) përdoret për të treguar motrën e nënës.

Kjo tregon ndikimin e gjuhës turke osmane në shqipen, sidomos në fjalorin familjar, ku termat si “xhaxha” (vëllai i babait), “daja” (vëllai i nënës), “halla”, dhe “teze” janë të huazuara.

Fjalët “teze” dhe “hallë” janë huazime nga turqishtja. Fjala shqipe “teze” ka origjinën nga turqishtja osmane “teyze” Kisha menduar se ne shqip kishin humbur si fjalë derisa pashë diçka shumë unike tek literatura arbëreshe në Itali. Derisa për fjalët “Axha, Mixha dhe Dajë” ende nuk ka gjetur ndonjë në shqip, pasi që edhe këto janë në turqisht “amca dhe dayi .

“Motëramë” dhe “Motëratë” mësa duket janë fjalët e gjuhës tonë para se të zëvendësoheshin nga fjalët e mbi cekura turke. Sipas arbëreshit Salvatore Di Chiara, arbëreshët thonë mortata e motrëmëma, mortata e motra e babait, motrëmëma e motra e nënës, vovi i vëllai i nënës ( daja) dhe i babait (xhaxhai) ndërsa Tata shkurt “Ati” e trashëguar nga latinishtja tata, në fund të fundit nga proto-indoevropianishtja *tatás. Krahaso arumunishten tatã, dalmatishten tuota (“baba”), napolitanishten tata (“baba”); krh. edhe shqipen “tatë”. Ndoshta është përforcuar nga termi i ngjashëm sllavo-jugor (p.sh. serbo-kroatishtja tata (“baba”). tát/ë,-a emër i gjinisë mashkullore; numri shumës; -a(t). Baba-i në këtë formë Baba gjendet edhe në turqisht dhe arabisht ), si dhe Mëma (nëna/nana), fjala “Nana shqip afron me latinishten Nana Latin: “Nana filios suos amat.” (Nëna do birin e saj)

Fjala shqipe “ungj/ i ungji” është një formë e përcaktuar, njëjës, që do të thotë “xhaxhai”. Në shqip, si në gjuhë të tjera, terma të ndryshëm për “xhaxhain” mund t’i referohen vëllait të nënës ose të babait.

Etimologjia e “ungji” vjen nga latinishtja në shqip përmes latinishtes vulgare. Besohet se e ka origjinën nga fjala latine “avunculus”, që do të thotë “xhaxhai nga nëna”. Kjo fjalë latine është një formë zvogëluese e “avus”, që do të thotë “gjysh”. Ndryshimi i kuptimit nga “gjysh” në “xhaxhai nga nëna” nuk është i pazakontë në gjuhët indo-evropiane.

Etimologjia e “i ungji” është: latinisht “avunculus” > latinisht vulgare “aunculo” ose “aunclus” > shqip “ungj” > “i ungji”.

Nyja përcaktore e fillestare me origjinë pronori tek fjalët i ati e ama/ e ëma, i ungji , e emta, e bija, i biri, e reja janë përcaktorë të vjetërsisë të këtyre fjalëve, Po ashtu edhe fjala e émt/ë,-a emër i gjinisë femërore; numri shumës; -a(t) motra e babait ose e nënës. Ato që emërtohen «nyja të përparme» vetëm formalisht u ngjajnë nyjave, meqenëse funksionalisht kryejnë më së shumti rolin e rregullatorit të lidhjes gramatikore me një fjalë paraprijëse. Roli i tyre në ligjërim dhe kompleksiteti i problemeve që paraqesin e justifikojnë këtë interesim. Ato janë studiuar si në planin diakronik ashtu edhe në atë sinkronik. Interesant është se këto nyje nuk i gjejmë tek fjalët e huazuara nga turqishtja si axha apo daja.

Fjala shqipe “kunati /kunata” vjen nga latinishtja “cognātus”. do të thotë “i lidhur me gjakun” ose “i lindur së bashku”. Përbëhet nga: “cogn-” (së bashku, me) dhe “gnātus” (i lindur). Kuptimi origjinal: Në latinisht, i referohej të afërmve të gjakut në linjën femërore, në krahasim me agnates (të afërm gjaku në linjën mashkullore). Evolucioni më vonë në latinishten vulgare prej ku në shqip me kuptim të ngushtuar, duke iu referuar konkretisht burrit të motrës dhe gruas së vëllait, ndoshta për të dalluar këto lidhje familjare nga të afërmit e tjerë që tashmë kishin një emër specifik.

Fjala “nana” duket se ka origjinën si një fjalë ose tingull belbëzimi për fëmijë që ka të ngjarë të imitojë fjalën “mama” ose “papa”, e përdorur për t’iu referuar një të rrituri femëror përveç nënës. Kjo besohet se rrjedh nga një rrënjë proto-indo-evropiane që imiton belbëzimin e një fëmije, e ngjashme me fjalën e lashtë greke νάνα (nánna). Kjo shpjegon pse termi “nana” (ose variacione të ngjashme) përdoret në gjuhë të ndryshme, shpesh për t’iu referuar gjysheve ose të afërmve të tjerë femra më të moshuar, për shkak të tendencës natyrore të fëmijëve për të përdorur tinguj të thjeshtë dhe për të përsëritur rrokjet kur mësojnë të flasin. Për shembull, terma të ngjashëm gjenden në: Italisht: nonna Spanjisht: nana Greqisht: νάννα (nánna) që do të thotë “teze” Uellsisht: nain Sicilianisht: nanna Më vonë, rreth fillimit të shekullit të 20-të, u përdor edhe për t’iu referuar gjysheve. Pra, ndërsa “nana” përdoret shpesh si term për “gjyshe” në gjuhë si anglishtja, origjina e saj qëndron në zhvillimin e hershëm të gjuhës në fëmijëri dhe një rrënjë të mundshme proto-indo-evropiane. Nga ku edhe kompozimet e mëvonshme “nënmadhja”, apo “nëndaja”

Po të kthemi tek “motra” .Kuptimi u bë gjithnjë e më i përgjithshëm ndërsa u bë proto-shqipja *mātrā dhe më pas shqipja moderne motër, duke kaluar nga konkretisht motra e nënës suaj në motrën e kujtdo në përgjithësi është më i lashtë .

E njëjta gjë ndodhi në rastin e vëlla, fjala shqipe për “vëlla”: filloi si *h₂euh₂ó-dʰlyos, pastaj proto-shqipja *(a)waládja, dhe u shkurtua dhe tingëllimi i saj u ndryshua në vëlla modern. Edhe pse do të kishte qenë interesante, të themi të paktën, këtu nuk pasqyrohen ndryshime kulturore.

Pse pse fjala ‘nënë’ do të thotë motër në shqip dhe jo ‘nënë’ si në gjuhët e tjera indo-evropiane?

Sepse shqipja nuk ka gjuhë “kushërira”. Është një gjuhë familjare indoevropiane si anglishtja, ndër shumë të tjera, është e lidhur ngushtë me të. Por shqipja është një degë kryesore e indoevropianes më vete. Ashtu si gjuhët e tjera IE, ajo ndan prejardhjen nga një gjuhë paraardhëse shumë më e hershme prehistorike, proto-indoevropiane. Po kështu si edhe anglishtja, islandishtja dhe gjermanishtja. Shqipja ose ajo që përfundimisht u bë shqipe mund, me të vërtetë ndoshta, të ketë pasur një ose dy gjuhë “motra”, domethënë një degë të ngjashme. Por të gjitha u zhdukën duke e lënë shqipen si shqiponjën e vetme që fluturonte nga ajo degë. Një gjuhë tjetër indoevropiane në këtë situatë është armenishtja.

I vetmi studiues që ka propozuar një alternativë të vërtetë për problemin – që nuk kërkon supozimin e ndryshimit masiv semantik ose të ndryshimeve të supozuara në terminologjinë familjare – është Eric Hamp. Zgjidhja që Hamp përfundimisht (1986: 110) është e rrënjosur në shpjegimin e tij interesant, por mjaft spekulativ të shpjegimit të shqipes vajzë ‘vajzë, bijë’,dial. varzë etj., të cilën ai e konsideron si refleks të PIE ‘motër me ligj’. Ai arrin në përfundimin se sapo refleksi i *swesor- erdhi në kuptimin “vajzë”, u ngrit nga nevoja për të dalluar qartë ‘motrën’, gjë që u arrit me anë të një fraze që do të thotë ‘vajzë e nënës’: “*mātrā uor- > var-, d.m.th. motrë (var-)”.

Sipas analizës formale dhe semantike , supozimi qendror duhet të jetë se fjala shqipe “motër” nuk është një refleks i drejtpërdrejtë i fjalës *meh2ter-, por përkundrazi vazhdon një derivat të hershëm – me shumë mundësi në *-eh2-. Çështja kryesore është se nuk po flasim thjesht për një rregullim të tipit morfologjik sinkronik të fjalës motër (sigurisht, shqipja nuk i ruan rrënjët proto-indo-evropiane si një klasë të veçantë inflekcionale, dhe fakti që fjala rindërton mekanikisht si një *māt(e)rā virtuale është i qartë në çdo rast; krahaso Alb vj. dhe dial. motër, motrë). Anasjelltas, analiza e tanishme vepron me një procesi i derivativi të vërtetë, që përfshin një ndryshim në kuptim. Semantika e fjalës motra tani mund të shpjegohet lehtësisht.

Për të përmbledhur, duket se leksema PIE *meh2ter- ‘nënë’ thjesht nuk pasqyrohet fare drejtpërdrejt në shqip, pasi është zëvendësuar nga shqip “nënë” dhe formacione të ngjashme; ajo ndau fatin e të gjithë termave të tjerë qendrorë proto-indo-evropianë të lidhjes familjare në shqip. Megjithatë, përpara se të humbiste, ajo krijoi një derivat *meh2t(e)reh2 ‘e/që ka të njëjtën nënë’, i cili, ashtu si edhe termi po aq inovativ *swelowdʰeh2 ‘[e] të njëjtës fis’, shërbeu për të krijuar një term të ri për t’iu referuar vëllezërve dhe motrave. Kështu, nënë ‘motër’ është paralele me vëlla ‘vëlla’ si një ‘zëvendësim’ të hershëm, me bazë indo-evropiane, në terminologjinë shqipe të lidhjes familjare.

Albanian Americans Meet Congressman Latimer

June 9, 2025 by s p

Dear Albanian American Community, we invite you to a special Meet & Greet with Congressman George Latimer on Sunday, June 22, 2025, from 1:00 PM to 2:00 PM at the Tuckahoe Community Center (71 Columbus Avenue, Tuckahoe, NY 10707). Doors open at 12:30PM. Event starts promptly at 1:00 PM.

This is not a fundraiser — it’s a free, open community event for all Albanian Americans and friends of the Albanian community. It’s a rare and important opportunity to meet Congressman Latimer in person, hear from him directly, and ask questions about issues affecting Albanians in the U.S. and the Balkans.

If you have a specific question you’d like considered, please email it to us in advance.

Why This Matters: The political climate in the Balkans remains uncertain — and now, more than ever, Albanians must stand united in building and maintaining strong relationships in Congress, regardless of political affiliation. This event is about engagement, visibility, and voice.

Let’s come together and show the strength, unity, and organization of the Albanian American community.

RSVP by replying to this email or text/call 347.882.1580

Please also share this invitation or flyer with friends, family, and community members. We look forward to seeing you there and standing together for our shared future.

With respect and unity,

NY Constituents

Kuvendi i Tretë të Studimeve Arbëreshe organizuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), do të mbahet më 30 tetor 2025

June 9, 2025 by s p

Kuvendi i Tretë i Studimeve Arbëreshe, i cili mbahet çdo dy vjet, përbën ngjarjen më të rëndësishme studimore të organizuar nga Qendra e Studimeve dhe e Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), këtë vit vjen me temën bosht “Narrativa të së shkuarës dhe së tashmes në dialektikën diasporë– vendi amë: Arbëreshët dhe Shqipëria”. Kjo çështje me një rëndësi të qenësishme për kombëtarinë, diskutohet për herë të parë në qarqet akademike shqiptare, në një trajtim i cili mëton të hedhë dritë përmes interpretimesh shkencore të shkollave të reja të mendimit mbi këtë raport të vendit amë, Shqipërisë, me komunitetin arbëresh, mbi dialektikën dhe dimensionet komplekse të diasporës dhe vendit të origjinës. Do të mbahet një Lectio Magistralis nga një studiues me reputacion ndërkombëtar, i cili do të ndiqet nga diskutime e debate të studiuesve shqiptarë e arbëreshë.

Në studimet e dekadave të fundit, koncepti mbi diasporën është larguar nga zanafilla e semantikës së saj, duke përfshirë një term sa kompleks, po aq edhe dinamik, duke sfiduar edhe interpretimet tradicionale edhe mbi konceptet bashkëudhëtare të diasporës, siç janë identiteti, përkatësia, kultura dhe trashëgimia. Nëse në pikënisje të saj, koncepti diasporë mbartte në vetvete zhvendosjen, shpërhapjen dhe mërgimin nga vendi amë, në ditët e sotme, diaspora shpërfaq në semantikën e saj edhe format e proceset përmes të cilave komunitetet diasporike formësojnë e artikulojnë identitetin e kulturën e tyre duke ndërtuar përmes narrativave, marrëdhënie komplekse, dinamike e ndërvepruese me vendin e origjinës dhe vendin pritës. Shtrirja semantike e diasporës implikon edhe identitetin, duke e sfiduar atë, dhe jo duke e parë tashmë si një koncept të palëvizshëm dhe të fiksuar në kohë, por si një identitet diasporik, i cili vjen si një produkt i kontektesteve të ndryshme socio-kulturore, ku vendet pritëse veprojnë si agjentë kryesorë në formimin dhe zhvillimin e diasporave.

Nën këtë dritë arsyetimi, kur flasim për diasporën arbëreshe, na ndërmenden Papas Antonio Bellusci i cili në artikullin me titull “Le tre Patrie” në revistën “Lidhja” (L’Unione, n. 2-3, aprile/ prill 1981) shprehet se identiteti kulturor i arbëreshëve kishte të trupëzuar “tre “atdhe” si simbolikë të tyre: Shqipërinë për gjuhën dhe traditat shqiptare, Greqinë për ritin fetar greko-bizantin dhe Italinë për shtetësinë dhe vendin ku ata jetojnë”. Përpjekjet e komuniteteve arbëreshe për të mbajtur gjallë lidhjet me Shqipërinë dhe anasjelltas, kanë qenë jo thjesht të parreshtura, por këmbëngulëse, aspekt i cili ka ndikuar në mënyrën se si diaspora historike dhe vendi amë, e kanë perceptuar njëra-tjetrën: arbëreshët përmes lenteve nostalgjike, duke kanë ndërtuar narrativa ndaj atdheut të humbur, ndërsa Shqipëria/vendi amë duke ndërtuar legjitimuar narrativa kombëtare për të ndërtuar apo ripërtërirë lidhjet me të shkuarën.

(QSPA)

Shkollat Shqipe “Alba Life” mbyllën me sukses të jashtëzakonshëm vitin akademik 2024-2025

June 9, 2025 by s p

Nga Keze Kozeta Zylo/

Një ditë e jashtëzakonshme, e bukur, rrezellitëse ndodhi nga Familja e Madhe “Alba Life”, në New York, kryeqytetin e botës, ku nxënësit shfaqën në skenë këngët dhe vallet e tyre, kulturën dhe traditat e mrekullueshme në shqip, identiteti ynë kombëtar.

Festivali dhe ceremonia e mbylljes së fundvitit akademik 2024-2025 u zhvillua plot sukses në Bronx në Shkollën Publike Amerikane “Christopher Colombus”, atje dhe ku bëhet mësimi i gjuhës shqipe për shkollën në Bronx. Iu uronin mirëseardhjen në hyrje të shkollës, plot respekt dhe dashuri grupet e punes si mësuese Gresila Basha, Aljona Bulica. E para ne dekorimin e auditoriumit mbërriti mësuese Helena Ujkaj me një shije të hollëpër ta nxjerrë skenën sa më bukur bashkë me Mirela Arifaj, Erinda Isufaj ndihmuan plot energji për zbukurimin e sallës

Nderuan me pjesëmarrjen e tyre zonja Ornela Beshiri Shefe e Kabinetit të Ansambleistit John Zaccaro si dhe prindërit dhe gjyshërit e nxënësve.

Skena e mbushur cep më cep, nuk kishte vend…

Festivali madhështor i Shkollave Shqipe “Alba Life” Nju Jork si dhe dhënia e certifikatave plot sukses për mbylljen e vitit akademik 2024-2025 sollën një ngjarje të madhe edukative-kulturore për mbarë Diasporën. Skena ishte e mbushur cep më cep, nuk kishte vend…

Ishin nga katër radhë pas njeri tjetrit. Nuk mund të imagjinohet po të ishin nxënës të Albany-së të cilët e festuan javën e kaluar, apo nxënës që mungonin për shkak të Festës së Shenjtë të Bajramit dhe prindër që shikonin në Tirane apo të grumbulluar në New York ndeshjen Shqipëri-Serbi. Ky është një sukses i këtij institucioni prestigjioz, profesional dhe plot përkushtim dhe durim. Ky është sukses i radhës.

Mësueseve atdhetare, profesioniste, vazhdueset e denja që ecin në gjurmët e ndritura të Rilindasve të mëdhenj i kishin përgatitur me kujdesin më të madh nxënësit nëpër klasat e tyre.

Mësueset si Dr. Valbona Zylo Watkins, Entela Muda, Elona Shkreta Alikaj, Fatlinda Bajcinca, Rozeta Hyseni, Helena Ujkaj, Erinda Isufaj, Albana Lazri,Vjollca Skënderi anëtarë të Stafit si artistja e shquar Valbona Peraj, Valon Gërbeshi u nderuan me certificatë mirënjohjeje nga Ansambleisti i Paralementit të Nju Jorkut z. John Zaccaro. Certifikatat u dhanë në emër të tij nga shefja e Kabinetit të Ansambleistit z. John Zaccaro, zonja Ornela Beshiri një zonjë e kulturuar, profesionistë dhe shumëdashamirëse e cila është bërë frymëzim për të gjithë ne, teksa ndan certifikatat e mirënjohjes. Pasi i falënderoi themeluesit dhe mësuesit për Gjuhën Shqipe që ju mësojmë fëmijëve, kulturën dhe historinë, lexoi emrat me radhë për t’ju dhënë certifikatat gjithë mësueseve të shkollës. Shpërndarja e certifikatave u mirëprit me duartrokitje nga të gjithë pjesëmarrësit.

Të gjitha mësueset dhe stafi i TV të propozuar nga z. Qemal Zylo dhe bordi pranë zyrës së Ansambleistit në Parlamentin e Nju Jorkut u nderuan me certifikaten e mirënjohjes. Emri i Ansambleistit John Zacaro është bërë shumë i dashur për prindërit, mësuesit dhe nxënësit. Shtoj këtu se më 22 maj 2023 ishte një ditë historike, kombëtare për Shkollat Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit në gjithë New York-un dhe Online.

Për herë të parë në historinë e politikës amerikane dhe në institucionet më të larta qeveritare vlerësohen dhe çmohen Shkollat Shqipe, çka na bën të ndihemi krenar, por dhe për Amerikën, shtëpinë tonë të dytë që na mirëpriti dhe vlerësoi punën tonë si shqiptarë.

Programi i pasur i detajuar me profesionalizëm u drejtua plot dashuri, mirësi, kulturë nga mësuesja profesioniste Rozeta Daci Hyseni dhe nxënësja e talentuar prej disa vitesh e Shkollës Shqipe “Alba Life” në Staten Island Laura Leka.

Dr. Valbona Zylo Watkins përshëndeti në emër të Bordit duke falënderuar të gjitha mësueset, nxënësit dhe prindërit për vazhdimësinë e programit dhe mësimit shqip në këtë Mision Kombëtar. Këngët e intepretuara aq bukur të pergatitura nga mësueset dhe udhëhequr mjeshtërisht nga artistja e shquar Valbona Peraj si dhe vallet tradicionale të krijonin përshtypjen e një Ansambli të këngëve dhe valleve popullore kombëtare. Z. Qemal Zylo themelues dhe drejtues shprehu mirënjohjen si gjithmone për te gjjithë mësueset, pjesëmarrësit dhe nxënësit për marrjen pjesë në këtë festival. Z. Zylo falënderoi Ansambleistin John Zacaro për interesimin e tij dhe frymëzimin që i jep Familjes së madhe “Alba Life” si dhe Ambasadoren Dr. Suela Janina e cila në pamundësi për të ardhur uroi nga larg dhe shkruarjti se e ka gjithmonë kënaqësi të jetë pranë Shkollave Shqipe “Alba Life”.

Festivali dhe mbyllja e vitit akademik 2024-2025 i Shkollave Shqipe që mban kurorën e artë “Alba Life” Ambasador i Kombit është kthyer në një traditë të mrekullueshme. Të sjellësh të gjitha shkollat me këngët dhe vallet shqiptare nga fëmijët që lindin dhe rriten në Diasporë është një punë e madhe atdhetare, sakrifikuese, por po dhe aq e domosdoshme. Të gjitha këto arritje janë fal përkushtimit të mësueseve, asistenteve, prindërve, nxënësve nën drejtimin e themeluesëve nga Familja Zylo, të cilët bashkëpunojnë me të gjithë stafin plot kulturë dhe mirësi. Mësueset tona ecin në gjurmët e Rilindasve të mëdhenj, ecin në udhen e dritës së tyre.

Programi për Festivalin e Shkollave Shqipe dhe mbyllja e fundvitit akademik: 2024-2025

Moderatore ishin siç e shkruajta më lart mësuesja profesioniste Rozeta Hyseni dhe nxënësja e talentuar Laura Leka. Mësuese Rozeta në shqip dhe Laura në anglisht ftuan të gjithë pjesëmarrësit të çohen në këmbë për të interpretuar dy himnet Kombëtare të Amerikës dhe Shqipërisë të shoqëruar nga kori i shkollave Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit, nën intepretimin e artistes së shquar Valbona Peraj

Me duartrokitje u mirëprit Himni i Shkollave Shqipe nga kori i nxënësve të Shkollave të cilët do të interpretuan “Gjuha Shqipe, Gjuha Jonë”, me kompozitor prof. Petrika Melo dhe autore K. Z. nën drejtimin e artistes së shquar Valbona Peraj. Këta janë Engjejt Mbrojtës të Alfabetit Shqip këtu në Amerikë.

Nderim për Parashqevi Qiriazin në 145 – vjetorin e lindjes ishte kënga e Alfabetit Shqip me tekst të Parashqevi Qiriazit nga Kori i shkollave. Kënga e Alfabetit Shqip e Parashqevi Qirjazit është kënduar në vitin 1908. Me vallet e intepretuara mjeshtërisht festivali u hap me nxënësit nga Staten Island me “Vallja e Tironës” interpreton klasa e më të vegjëlve në Staten Island me mësuese Elona Shkreta dhe asistente Aida Hajri.

Vallja Came “Tumankuqja” u intepretua nga nxënësit e mësuese Helena Lubonja Ujkaj, në Bronx.

“Vallja Lurjane” u intperetua nga nxënëst e klasës së më të rriturve me mësuese Entela Muda, Staten Island.

“Vallja e Pipzave” u intepretua nga nxënesit e klasës së më të rriturve te mësuese Erinda Isufaj, Bronx.

Vallja e Bareshës dhe Poemi Kosovar u intepretua nga nxënësit e klasës së më të rriturve të mësuese Fatlinda Gashi të Shkollës Shqipe “Alba Life” në Brooklyn.

“Vallja e Flamurit” u intpretua nga nxënëst e klasës së më të rriturve përgatitur nga mësuese Entela Muda.

“Vallja e Tropojës” u intpretua nga nxënësit e klasës së Erinda Isufaj dhe Helena Lubonja Ujkaj në Bronx.

Me duartrokitje u mirëprit kënga nga gjithë nxënësit “Xhamadani vija vija” nën drejtimin e artistes së shquar Peraj.

Dhënia e certifikatava një moment emocionant, krenarie u bë nga Dr. Valbona Zylo Watkins dhe mësuese Entela Muda.

Modedratoret e programit Rozeta dhe Laura ftuan të gjithë nxënësit dhe pjesëmarrësit për prerjen e tortës nga prof. Qemal Zylo i cili ndau dhe certikatën e mirënjohjes z. Stefan Gjoni për kontributin e tij në festival të cilen e mori i biri i tij nxënësi i shkollës Gabriel Gjoni.

Pas tortës nxënësit patën pica dhe pije të ëmbla të sponsorizuar nga Side by Side Piceria me pronar Viktor Vorfi si dhe ëmbëlsira të përgatitura mjeshtërisht nga prindi shembullor duararta Adelina Sehu.

Dreka argëtuese vazhdoi me muzikë e valle origjinale të traditës nga të gjithë pjesëmarrësit nën kujdesin e DJ inxhinier audio Odise Salillari, një kontribues plot kulturë dhe profesionalizëm prej 18 vjetësh pranë këtij Institucioni.

Gëzuar mësuese dhe Ëngjëjt Mbrojtës të Gjuhës Shqipe, pushime të mbara!

Të gjitha këto arritje janë fal përkushtimit të mësueseve, asistenteve, prindërve, nxënësve nën drejtimin e themeluesëve, të cilët bashkëpunojnë me të gjithë stafin plot kulturë dhe mirësi. Mësueset tona ecin në gjurmët e Rilindasve të mëdhenj, ecin në udhën e dritës së tyre.

Gëzuar mësuese dhe Ëngjëjt Mbrojtës të Gjuhës Shqipe!

Jetë të gjatë Alba Life, pasuri e Diasporës dhe e Kombit tonë!

Pushime të mbara!

Aktiviteti u filmua nga gazetari i mirënjohur i TV “Alba Life” Valon Gërbeshi, djali i talentuar Enes Basha, z.Xhevit Picari dhe do të transmetohet së shpejti në kanalin 27 në paketën digitale TVALB.

7 Qershor, Maj 2025

New York