dgreca – Page 1199 – Dielli

KRITIKA MUZIKORE SHQIPTARE:RRUGE THEMELORE TE PERMIRESIMIT

November 19, 2018 by dgreca

Shkruan: Prof. Dr. SPIRO J. SHETUNI-Universiteti Winthrop-Rock Hill, South- Carolina-U.S.A./

Parashtrim/

Në rrafsh universal, kritika muzikore e kombeve, popujve, ose grupeve etnikë, ecën gjithmonë krahas krijimtarisë muzikore profesioniste të tyre. Duke qenë disiplina të një fushe të vetme—muzikës—, kritika muzikore dhe krijimtaria muzikore profesioniste, lidhen ngushtë midis tyre. Si rregull, sa më shumë që zhvillohet krijimtaria muzikore profesioniste, aq më tepër rritet edhe mendimi teorik për ‘të. Zakonisht, krijimtaria muzikore profesionsite, ecën më shpejt sesa mendimi teorik muzikor. Mirëpo, me kalimin e kohës, kritika muzikore mund edhe t’i paraprijë krijimtarisë muzikore profesioniste. Me përgjithësimet teorike që bën, kritika muzikore mund t’i tregojë krijimtarisë muzikore profesioniste, si mangësitë, detyrat, problemet, ashtu edhe drejtimet më të mundshme të saj, gjatë një periudhe të caktuar historike. Kritika muzikore shqiptare është një fushë diturore relativisht e re. Artikujt e parë kritikë muzikorë dolën bukur qysh gjatë gjysmës së parë të shekullit XX. Mirëpo, duke ecur vazhdimisht me hapa të ngadaltë, afirmimi i saj, historikisht, erdhi vonë. Në të vërtetë, një proces i tillë, u arrit, pak a shumë, gjatë dhjetë-vjeçarëve të fundit të shekullit XX.

Eshtë, pa dyshim, në nderin e kritikës muzikore shqiptare, që, historikisht, përfaqësuesi më i parë i saj mbetet Theofan Stilian Noli (1882-1965). Sa i mrekulluar me figura të mëdha historike të së kaluarës (Jezu Krishti, Jul Qezari, Gjergj Kastrioti—Skënderbeu, Napoleon Bonaparti), aq edhe i dashuruar pas fushës së muzikës, në vitin 1947, Noli botoi studimin muzikologjik me titull Beithoveni dhe revolucioni francez (Noli 1947). Në këtë libër, ai mbrojti pikëpamjen sipas së cilës kompozitori i madh gjerman, Luduig van Beithoven (1770-1827), u ndikua fuqimisht në veprimtarinë e tij krijuese nga idetë e Revolucionit Borgjez Francez të shekullit XVIII (1789-1799).

Midis kritikëve dhe studiuesve muzikorë shqiptarë me emër të gjysmës së dytë të shekullit XX, alfabetikisht, sipas mbiemrave, lejomëni të përmend: Pandi Bello (?-), Aleksandër Çefa (1935-?), Hysen Filja (1935-2009), Fatmir Hysi (1951-), Spiro Ll. Kalemi (1937-), Kosta Loli (1948-), Albert Paparisto (1925-2014), Hamide Stringa (1932-), Kujtim Shkreli (?-), Zana Shuteriqi (1953-), Spiro Theodhosi (?-), etj. Ndër ‘ta, kritiku muzikor më i njohur shqiptar i kësaj periudhe historike, është, pa dyshim, Kalemi. Kritikët dhe studiuesit muzikorë shqiptarë të gjysmës së dytë të shekullit XX janë më shpesh autorë artikujsh, të cilët u botuan kryesisht në gazetën Drita dhe revistën Nëntori: organe qendrorë letraro-artistikë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, gjatë kësaj periudhe historike. Por, midis kritikëve dhe studiuesve muzikorë, ka edhe autorë librash, si, p.sh.: Spiro Ll. Kalemi (Kalemi 1973, 1982), Hysen Filja (Filja 1979), Kujtim Shkreli (Shkreli 1987), Fatmir Hysi (Hysi 1991), etj. Kur flasim për kritikën muzikore shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX, duhet mbajtur parasysh edhe ndihmesa e disa kompozitorëve në këtë lëmë, ndër të cilët lejomëni të përmend Çesk Zadejën. Ndërkohë, midis studiuesve ndërkombëtarë që kanë shkruar mbi çështje të muzikës profesioniste shqiptare, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, alfabetikisht, sipas mbiemrave, më lejoni të përmend: June Emerson (1937-), George Leotsakos (1935-), etj.

Duke i hedhur një vështrim të përgjithshëm kritikës muzikore shqiptare, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, periudhë e cila, afërsisht, përkon me kohën e sundimit të sistemit politiko-shoqëror të diktaturës komuniste në Shqipëri, në këtë artikull, do të bëhen përpjekje që të nxirren në pah veçanërisht disa rrugë themelore të përmirësimit të saj, si në ditët tona, ashtu edhe në të ardhmen, si:

përgatitje e dyfishtë–teoriko-estetiko-filozofike dhe praktiko-artistiko-muzikore—e kritikëve dhe studiuesve muzikorë;

botim librash, krahas botimit të artikujve;

zgjerim i radhëve të kritikëve dhe studiuesve muzikorë;

studim i teorisë së muzikës si fushë e pavarur;

specializime jashtë-shtetit të kritikëve dhe studiuesve muzikorë;

institucionalizim i kritikës muzikore;

mjedis shoqëror tolerues.

Radha e dhënies së çështjeve nuk është domosdoshmërisht shprehje e shkallës së rëndësisë–më të madhe o më të vogël—së tyre.

Përgatitje e dyfishtë—teoriko-estetiko-filozofike dhe praktiko-artistiko-muzikore–e kritikëve dhe studiuesve muzikorë

Përmirësimi i nivelit të kritikës muzikore shqiptare është, pa dyshim, një çështje e vështirë, komplekse, shumë-dimensionale. Ajo ngërthen një radhë nën-çështjesh të natyrave të ndryshme, disa prej të cilave ndoshta do të mund të formuloheshin si vijon: domosdoshmëria që, kritikët dhe studiuesit muzikorë, të punojnë vazhdimisht për një formim të përgjithshëm sa më të mirë teoriko-estetiko-filozofik;

nevoja që, kritikët dhe studiuesit muzikorë, të jenë praktikisht, artistikisht, muzikalisht, sa më të përgatitur;

domosdoshmëria që, kritikët dhe studiuesit muzikorë, të zotërorjnë sa më thellë metodat, rrugët, kriteret e analizës e të studimit;

nevoja që, prapa çështjeve, veprave, kompozitorëve të veçantë, kritikët dhe studiuesit muzikorë, të arrijnë të shohin çështje, prirje, dukuri të përgjithshme, të krijimtarisë muzikore profesioniste, ose të muzikës tradicionale;

domosdoshmëria që, kritikët dhe studiuesit muzikorë, të zotërojnë sa më mirë mjeshtërinë e të shkruarit;

nevoja që, kritikët dhe studiuesit muzikorë, të bëjnë një jetë vepruese shkencoro-artistike dhe të ndjekin me vëmendje proceset bashkëkohorë të krijimtarisë muzikore profesioniste, ose të muzikës tradicionale, etj.

Midis kërkesave të mësipërme, më themeloret mendoj se janë dy: formimi i përgjithshëm teoriko-estetiko-filozofik dhe përgatitja e ngushtë praktiko-artistiko-muzikore, e kritikëve dhe studiuesve muzikorë. Natyrisht, do të ishte me të vërtetë ideale që, një kritik o studiues muzikor, të plotësonte në shkallë të lartë, ose në mënyrë të kënaqshme, të dyja kërkesat e mësipërme. Por, mjerisht, në jetë s’ndodh gjithmonë kështu.

Botim librash, krahas botimit të artikujve

Kritikët dhe studiuesit muzikorë, ose, së paku, ata, që, me të vërtetë, i janë përkushtuar hulumtimit të muzikës profesioniste e tradicionale shqiptare, s’duhet të mjaftohen vetëm me botimin e artikujve të shkëputur në gazeta e revista letraro-artistike. Një dukuri e tillë do të ishte me të vërtetë pak, shumë pak, dramatikisht pak! Shpallja, pohimi, kristalizimi i personalitetit të një kritiku, studiuesi, historiani, ose esteti muzikor, krahas përmbledhjeve të ndryshme me artikuj, që rrahin çështje të caktuara, nënkupton, para së gjithash, punime të gjerë, të thellë e të shumanshëm. Pikërisht punime të tillë janë të paktë. Sidoqoftë, botimi si libra më vete i artikujve e studimeve të kritikëve dhe studiuesve muzikorë, është i domosdoshëm. I rëndësishëm është edhe botimi i atyre pak dizertacioneve, që janë mbrojtur në fushën e muzikologjisë dhe etnomuzikologjisë, derimë sot. Përmbushja e kërkesave të tilla përbën një detyrë të ngutshme.

Zgjerim i radhëve të kritikëve dhe studiuesve muzikorë

Krahas kritikëve dhe studiuesve muzikorë profesionistë, që e zhvillojnë veprimtarinë shkencore kryesisht në Tiranë, radhët e tyre mund të shtoheshin nëse pedagogët e lëndëve teorike (Folklor muzikor shqiptar, Histori e muzikës shqiptare, Histori e muzikës perëndimore, Harmoni, Kontrapunkt, Kompozim, Analizë forme, Orkestracion, etj.) të shkollave të mesme artistike dhe të vetë Fakultetit të Muzikës pranë Universitetit të Arteve, s’do të bënin sehir. Sipas prirjeve që kanë, ata mund të japin një ndihmesë të vlefshme në fushën e kritikës muzikore, historisë së muzikës, etnomuzikologjisë, etj. Në kohën tonë, janë të rrallë pedagogët që merren me veprimtari shkencore në fushën e muzikës. Ndonëse herë-herë të specializuar si muzikologë ose etnomuzikologë, më shpesh, pedagogë të tillë, mbeten thjesht mësim-dhënës.

Studim i teorisë së muzikës si fushë e pavarur

Nuk mund të flitet për një përmirësim të vërtetë të gjendjes së kritikës muzikore shqiptare, nëse nuk mendohet seriozisht për përgatitjen e kritikëve dhe studiuesve të rinj muzikorë. Fillimisht, ata delnin nga Fakulteti i Muzikës pranë Institutit të Lartë të Arteve të Shqipërisë (sot Universiteti i Arteve). Por, për disa dhjetëvjeçarë me radhë (duke filluar afërsisht qysh prej vitit 1975), ky Fakultet nuk përgatiti më muzikologë ose etnomuzikologë! Konkretisht, muzikologjia dhe etnomuzikologjia, tashmë nisën që të studiohen si nën-degë të Degës së Dirigjimit! Çfarë ironie: Nga njëra anë, ankesa për mungesë kritikësh e studiuesish muzikorë, nga ana tjetër, mbyllje de facto e Degës së Teorisë së Muzikës! (“O tempora! O mores!”)

Zbehja, mohimi, shuarja e emrit të Degës së Teorisë së Muzikës, brenda programeve mësimoro-edukative të Fakultetit të Muzikës pranë Institutit të Lartë të Arteve, ishte, pa dyshim, një veprim administrativ arbitrar. Nëse, prej vitesh, kanë dalë mjaft studentë, të cilët në jetë s’e kanë treguar veten profesionalisht të aftë, për këtë nuk mund t’i bjeri faji degës në vetvete. Ajo, parimisht, qëndron në pozita të barabarta me degët e tjera të këtij Fakulteti: asaj të këngëtarëve, të instrumentistëve, të dirigjentëve e të kompozitorëve. Nëse, shumica e studentëve të Degës së Teorisë së Muzikës, s’ka qenë aq e suksesshme në jetë, është, në radhë të parë, përgjegjësi e vetë Fakultetit të Muzikës, që thuajse vazhdimisht, për arsye nga më të ndryshmet, por asnjëherë të natyrës profesionale, ka pranuar elementë pa asnjë lloj të dhëne në fushën e teorisë së muzikës! Ose, s’ka ditur se, si të mund të përgatisë kritikë dhe studiues muzikorë të aftë, në rastet që atyre s’u kanë munguar prirjet!

Që, në Fakultetin e Muzikës pranë Institutit të Lartë të Arteve, për disa dhjetëvjeçarë me radhë, muzikologjia dhe etnomuzikologjia u studiuan si nën-degë të Degës së Dirigjimit, një zgjidhje e tillë ishte, sa teorikisht e gabuar, aq edhe praktikisht e dëmshme! Unë nuk besoj që të ketë, në botën akademike, ndonjë përvojë të tillë! Në shkollat e larta muzikore të universiteteve amerikane, p.sh., nuk veprohet kurrsesi në këtë mënyrë. Sigurisht, muzikologët dhe etnomuzikologët e ardhshëm, duhet të njohin mirë mjaft disiplina, midis të cilave, edhe disiplina të karakterit artistik: interpretues e krijues. Por, le t’a themi hapur dhe në mënyrë të prerë, se, objekti kryesor i veprimtarisë së muzikologëve dhe etnomuzikologëve, s’është as dirigjimi dhe as kompozicioni. Ata duhet të njohin, mbi të gjitha, mjeshtërinë e analizës dhe të studimit të veprave e dukurive muzikore.

Ideja që, muzikologjia dhe etnomuzikologjia të studioheshin si nën-degë të Degës së Dirigjimit, kam përshtypjen se u detyrohet kompozitorëve të veçantë. (Parapëlqej që të mos jap asnjë emër!) Prandaj, brenda këtij qerthulli, vijnë si të ligjshme një radhë pyetjesh të mprehta, të cilat meritojnë plotësisht përgjigje, si: Përse?! Përse vallë?! Përse vallë të ndodhë kështu?! Thjesht për shkak të mosnjohjes së rolit të rëndësishëm që luajnë muzikologjia dhe etnomuzikologjia në jetën kulturoro-artistiko-muzikore të një kombi, populli, ose grupi etnik?! Apo mos ndoshta edhe për të përmbushur, domosdoshmërisht, me çdo kusht, në çdo rast, dëshirat e kompozitorëve të veçantë për të mos pasur një mendim të specializuar muzikologjik e etnomuzikologjik?! Me këtë rast, nuk mund të mos vihet në dukje se, gjatë dhjetë-vjeçarëve të fundit, herë-herë, është vërejtur madje një shpërfillje e plotë e mendimit muzikologjik: një krijues, në vend që të presë se çfarë vlerësimi do t’i bëjë kritika muzikore veprimtarisë së tij, ai vetë, vetë-lavdërohet, vetë-vlerësohet, vetë-citohet, vazhdimisht! Por, fatmirësisht, një dukuri e tillë moralisht e shëmtuar, s’është e përgjithshme.

Shpresoj se, tashmë, teoria e muzikës, është duke u studiuar si fushë e pavaruar!

Specializime jashtë shtetit të kritikëve dhe studiuesve muzikorë

Duke marrë parasysh vështirësitë e Fakultetit të Muzikës pranë Universitetit të Arteve për të përgatitur kritikë, studiues, historianë, ose estetë muzikorë të aftë, mund dhe duhet menduar që të bëhen edhe specializime jashtë shtetit, në universitete publike, ose private, të vendeve të Europës Perëndimore dhe të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Aq më tepër kur shihet se, ndërsa kanë shkuar e shkojnë për specializim mjaft këngëtarë, instrumentistë, dirigjentë e kompozitorë, derimë sot, s’ka shkuar as edhe një muzikolog o etnomuzikolog i vetëm. Një dukuri e tillë është thjesht një shprehje tjetër e nënvleftësimit të hapur të rolit të mendimit muzikologjik e etnomuzikologjik.

Institucionalizim i kritikës muzikore

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, në Shqipëri, nuk ekzistoi as edhe një organ i specializuar për botimin e kritikës muzikore. Tashmë është vërejtur se, si organe shtypi, për ‘të, shërbyen kryesisht gazeta Drita dhe revista Nëntori: organe qendrorë letraro-artistike të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, gjatë kësaj periudhe historike. Natyrisht, organe të tillë, botonin artikuj për muzikën profesioniste ose tradicionale, në varësi të objektit, synimit, përfytyrës së tyre në përgjithësi, si edhe duke ruajtur raportet me shkrime për arte të tjerë. Për këtë arsye, zakonisht, vendi që i jepej fushës së muzikës ishte tepër i kufizuar.

Kritika muzikore shqiptare mund dhe duhet të bëjë përpara vetëm përmes një institucionalizimi të saj. Eshtë, sigurisht, detyrë e Qendrës së Studimeve Albanologjike, që të tërheqë pranë saj studiues të talentuar të fushës së vështirë e delikate të muzikës: profesionise ose tradicionale. Unë nuk mendoj në asnjë mënyrë që, aty të punojë një tabor i tërë muzikologësh e etnomuzikologësh. Por, sidoqoftë, mund dhe duhet që, në të ardhmen e afërt, të ketë disa punonjës shkencorë të këtyre specialiteteve.

Në ditët tona, është për t’u përshëndetur fakti se, tashmë, në Shqipëri, botohet në gjendje elektronike, midis të tjerash, revista dy-gjuhëshe—shqip dhe anglisht–, me titull Opus Alb. E drejtuar me aftësi nga kompozitori Nestor Kraja, brenda faqeve të kësaj reviste, lexuesi gjen artikuj të cilët trajtojnë çështje të rëndësishme të jetës bashkëkohore, sikurse edhe çështje të së ardhmes, së muzikës profesioniste e tradicionale shqiptare. Në kohën tonë, një organ i specializuar në fushën e kritikës muzikore shqiptare, sikurse revista Opus Alb, është më se i domosdoshëm. Atë e sjellin si kërkesë vetë çështjet e shumta e të vështira të artit muzikor profesionist e tradicional shqiptar, çështje të cilat, derimë sot, për shumë arsye, sidomos të karakterit politik, s’janë trajtuar sa dhe siç duhet. Prandaj, bota akademike muzikore shqiptare, brenda dhe jashtë vendit, e përshëndet me entusiazëm veprimtarinë e revistës në fjalë.

Mjedis shoqëror tolerues

Për mbarëvajtjen e kritikës muzikore shqiptare, është e nevojshme, sigurisht, një klimë më toleruese, më dashamirëse, më shoqërore, midis kompozitorëve, nga njera anë, dhe kritikëve e studiuesve muzikorë, nga ana tjetër. As kompozitorët s’duhet të nënçmojnë kritikët e studiuesit muzikorë, as kritikët e studiuesit muzikorë s’duhet të nënvleftësojnë kompozitorët. Ai që nuk vlerëson siç duhet punën e kolegut, ose e nënvlerëson me dashje atë, ka një mendim të gabuar, në radhë të parë, për vetë punën e tij.

***

Çështjet e shumta e të vështira estetiko-shoqërore, që shtrohen për diskutim e studim përpara kritikës muzikore shqiptare, kërkojnë njerëz të specializuar, të përgatitur e të aftë. Kritikët, studiuesit, historianët e derisotëm muzikorë, një pjesë e të cilëve tashmë është duke u tërhequr për shkak të moshës së madhe, kanë bërë aq sa kanë mundur. Çështjet estetiko-shoqërore, që ngërthen studimi i muzikës profesioniste e tradicionale shqiptare, do t’i përballojnë në radhë të parë, kritikët dhe studiuesit e rinj muzikorë. Prandaj, për përgatitjen e tyre profesionale, teoriko-praktike, duhet treguar një kujdes i madh, në radhë të parë, nga ana e institucionit kryesor përgjegjës për këtë qëllim: Fakulteti i Muzikës i Universitetit të Arteve të Shqipërisë.

TË KRAHASOSH ZVICRËN ME SHQIPËRINË

November 19, 2018 by dgreca

Nga Elida Buçpapaj/

Të krahasosh Shqipërinë me Zvicrën! Je çmendur, do të thotë dikush! Ngjan krahasim absurd! Por le të urojmë që një ditë të bëhet realitet!

Duke nisur nga relievi alpin dhe natyra magjike gjen shumë ngjashmëri mes dy vendeve, shqiptarët dhe zviceranët janë popull alpin.

Shqipëria do të ishte Zvicra e Ballkanit sipas vizionit të Rilindasve!

Sami Frashëri thosh: “Ta bëjmë Shqipërinë një Zvicër të dytë!”

Elena Gjika ose Dora D’Istra ka jetuar në Zvicër. Andon Zako Çajupi erdhi në Zvicër, ku kreu studimet e larta dhe mori titullin e doktorit për drejtësi. Gjatë luftës së Parë Botërore, Mid’hat Frashëri jetoi për një kohë në Zvicër, Faik Konica po ashtu!

Shqipëria do të ishte Zvicra e Ballkanit sipas Rilindasve, por vizioni i Rilindasve ishte 180 gradë ndryshe me atë të diktaturës mizore gjysmë shekullore të Enver Hoxhës, që shtypi me dhunë çdo të drejtë njeriu, duke instaluar një sistem barbar izolues që do të shfaroste elitën, do të shtetëzonte pronën private, do të eleminonte tregun e lirë dhe inisitivën e individit.

Edhe tranzicioni 27 vjeçar është inerci e diktaturës larg ëndërrës Rilindase. Shteti nuk garanton sistemin, duke ia mohuar qytetarit shtetin e së drejtës dhe të mirat që rrjedhin prej tij, duke nisur prej pronës private deri tek energjia elektrike, uji, siguria, sistemi mjekësor dhe shteti social;

Edhe qytetari sipas proverbit “sipas kokës kapelën” përgjigjet në mënyrën e tij, duke mos paguar faturat edhe kur ka mundësi të paguajë, duke korruptuar policinë rrugore, kur shkel rregullat e qarkullimit apo punonjësin e administratës, për të fituar një vend pune, duke shitur votën për një copë bukë, duke mos ndihmuar atë që është në nevojë, duke mbajtur një qendrim armiqësor për vëllain, mikun apo komshiun që voton jo për partinë e tij dhe më thelbësorja duke qendruar indiferent ndaj mungesës të shtetit ligjor dhe diktaturës të varfërisë që e ka zhdukur nocionin e “një jete me dinjitet”. Krejt ndryshe nga Zvicra referendare, që vendos përmes referendumeve, një instrument efikas i demokracisë direkte.

Në Shqipëri ka vjedhje në çdo sektor të jetës, nga shteti tek qytetari, por viktima mbetet qytetari. Shqipëria edhe sot e kësaj dite e ka problem furnizimin me energji elektrike, ujë të pijshëm, por problemin më të madh e ka me informalitetin. Vjedhjen që i bëhet shtetit në bashkëpunim me shtetin. Thënë ndryshe shteti vjedh veten! Sipas statistikave, informaliteti në Shqipëri shkon nga 60-70 % dhe dihet risku që krijon ekonomia informale, gri apo e zezë, e cila gëlon kur nuk ekziston kultura e ndëshkimit. Sepse shteti nuk e ndëshkon deputetin apo ministrin e korruptuar që jep tendera duke mbushur xhepin e tij dhe duke e zbrazur arkën e shtetit. Në rastin konkret shteti është në krah të informalitetit. Atëherë ekonomia e vendit kthehet në ekonomi mafioze. Në këtë prag gjendet Shqipëria. Shumë ekspertë të fushës thonë se Shqipëria është shtet kuazi mafioz pa sistem drejtësie. Drejtësia vetë është nën Vetting por pa asnjë rezultat. Për të qenë optimistë, rezultat mund të quhet largimi i gati pjesës më të madhe të atyre që e kaluan këtë proces pasi kishin pasuri të pajustifikuar, dmth të krijuar nga vjedhja duke zhdrejtësuar. I larguan por nuk i ndëshkuan për vjedhjen as viktimave të tyre nuk u dhanë drejtësinë ! Të mos harrojmë pastaj se drejtësia është produkt i elitës politike të këtyre 27 viteve tranzicion.

Në Ballkan janë arrestuar presidentë, kryeministra e ministra, ndërsa në Shqipëri politika funksionon si piramidë, politikanët mbajnë njëri-tjetrin paçka se shahen e urrehen! Po të hiqet një tullë, piramida shembet e gjitha!

Ndryshe në Zvicër, ku qytetari dhe shteti janë një binom i pandashëm, për të forcuar e ndihmuar njëri tjetrin, shteti garanton me detyrimet e veta dhe qytetari e mbron shtetin duke respektuar ligjin.

Konfederata Helvetike nuk është pjesë e BE, por, megjithatë, nga thelbi simbolizon Perëndimin, sepse i garanton të gjitha liritë e individit dhe krijon kushte optimale për liri tregu dhe një jetë me dinjitet.

Kush vjen në Zvicër për herë të parë dhe kërkon këshilla, një mik i mirë do t’i thotë, “kujdes me taksat dhe faturat”. Që do të thotë asnjë faturë apo taksë të mos mbetet pa paguar. Kur je në kërkim të një vendi pune, qofsh zviceran apo me leje qendrimi, përveç kompetencave, aftësive, CV dhe edukimit, punëmarrësi të kërkon që të jesh patjetër me “Leumund”- reputacion të pastër. Për këtë duhet të paraqitësh nga Departamenti Federal i Drejtësisë në Bernë një dokument – Excerpt from the swiss criminal record – Auszug der Strafregisterauszug – ku vërtetohet se je njeri i pastër, pa precedentë penalë. Që përkthehet, veç të tjerave, që t’i kesh kryer të gjitha detyrimet ndaj shtetit. Nëse kërkon banesë, qiradhënësi, veç të dhënave të të ardhurave, të kërkon po ashtu një dokument, lëshuar jo më larg se tre muaj, nga Betreibungsregisterauszug – the Debt Enforcement Office – Zyra e Përmbarimit ku vërtetohet se nuk ke borxhe ndaj shtetit apo enteve private.

Në Zvicër çdo qytetar është shumë i kujdesshëm të respektojë ligjin. Respektimi i ligjit është kulturë, është instikt i edukuar, është tipar i identitetit. Që fillon tek oraret punktuale të trenave, trameve dhe busëve që nuk i njohin vonesat tek klaksonët. Në Zvicër nuk dëgjon klaksonë veturash. Në apartamente nuk dëgjon ahengje, muzikë me volum të lartë, sepse shqetëson fqinjët. Kush ka jetuar në Shqipëri, e di se aty ka qenë kulturë që plehrat të hidheshin nga dritaret. Nëse dikush e bën këtë shkelje në Zvicër paguan gjobë, por nëse nuk paguan taksat, ke kryer krim për të cilin dënohesh sipas shkallës. Edhe nëse nuk paguan faturat, ke kryer krim dhe problemet janë të pafundme. Pra në Zvicër nuk ka qytetarë apo biznese që nuk paguajnë energjinë, ujin, ngrohjen apo detyrimet. Kush nuk paguan, penalizohet. Sipas ligjeve të Zvicrës, faturat duhet të likuidohen përgjithësisht brenda afatit mujor. Nëse nuk paguhen, të vijnë tre Mahnung-e – kujtesa, e para pa gjobë plus, e dyta dhe e treta me gjoba në rritje dhe nëse nuk i likuidon edhe pas këtyre tre paralajmërimeve, atëherë të çojnë direkt në Betreibungsamt, autoriteti kantonal i zbatimit të ligjit për ndjekjen penale të borxhliut. Për borxhliun atëherë nisin hallet. Nëse je në kërkim të shtetësisë dhe ke borxhe të palikuiduara, harroje atë punë, nuk e merr shtetësinë, sepse nuk je qytetar i denjë.

Siç e thashë që në krye, shteti ligjor kërkon respektimin e ligjeve, por, së pari, ia garanton qytetarit liritë dhe kushtet për të jetuar. Në këtë kontekst, Zvicra është një nga vendet model në rrang botëror për t’u marrë si shembull, ku shteti i së drejtës funksionon si sahati Omega, ku ka liri tregu, shtyp të lirë, ku korrupsioni është një fenomen që luftohet dhe, sipas Transparency International (TI), Zvicra është gjithmonë në top vendet e para, ndryshe nga ndërsa Shqipëria e Kosova që ndajnë vendet nga fundi.Po ashtu sistemi i shëndetësisë është njëri nga më të mirët në botë. Me pagesë natyrisht, por shtetasi ka mundësi të paguajë me rrogën që merr. Kur s’ka, ia plotëson shteti social.

Edhe në periudhat e krizave për Europën dhe botën, papunësia në Zvicër nuk i kaloi 3% dhe shteti është gjithmonë në kërkim të mënyrave për ta ulur edhe më tepër këtë nivel, duke hapur tregje pune, duke krijuar siguri për investime dhe mundësi kualifikimi sidomos për rininë. Në Zvicër biznesit i krijohen kushte optimale për të investuar, ndërkohë shteti, përmes ligjit, i shpall luftë informalitetit.

Në Zvicër po ashtu funksionon shteti social, për të papunët dhe sidomos për shtresat vulnerabile. Zvicra nuk ka varfëri apo drama sociale si ato të Shqipërisë, ku mjerimi migjenian bashkë me mungesën e shtetit ligjor mbetet diktatura më e egër e shoqërisë. Pra Zvicra i krijon të gjitha mundësitë që qytetari të mos bëhet shkelës ligji, por kush e shkel ligjin, ndëshkohet pa dallim.

Në Shqipëri është një hendek i madh mes shtetit dhe qytetarit, sepse shteti nuk ia garanton liritë elementare, sikur janë siguria, tregu i lirë, mundësia për punësim, ndërsa qytetari ose reagon duke u konformuar përmes anëtarësimit nëpër parti, ose ul kokën kur është i varfër, ose ikën kur e sheh se nuk i bihet murit me kokë dhe nuk ka nga t’ja mbajë sepse askush nuk i jep zgjidhje.

Rrugëzgjidhja do të qe kur qytetari të luftojë për të drejtat e tij deri sa t’i fitojë, për të vendosur një raport loyal dashurie mes shtetit të së drejtës dhe qytetarit.

Në fund po ju sjell një sentence të Graham Green-it që ka jetuar dhe prehet këtu në Zvicër. Sepse mund të mësojmë prej saj nëse duam. E kam përdorur edhe në një intervistën time, por ia vlen të përsëritet.

Graham Green thoshte se “Zviceranët kanë dashuri vëllazërore me njëri-tjetrin, ata kanë 500 vite demokraci dhe paqe dhe e dini se çfarë prodhojnë? Orën me ku-ku!!”.

Humor tipik anglez. Sepse ajo që kanë krijuar zviceranët është 500 vite demokraci dhe paqe. Por unë ju ftoj le ta aplikojmë këtë deduksion të Green-it në raport me veten tonë, le të fillojmë duke thënë se ne shqiptarët kemi dashuri vëllazërore për njëri-tjetrin… Humor tipik anglez edhe ky!

Deri tani nuk jemi dëshmuar se duhemi, përkundrazi, pasi diktatura u ngrit mbi themelet e urrejtjes. Prandaj duhet rrëzuar diktatura me themele e mbetje. E të nisi era e dashurisë ndërshqiptarë! Që të duhemi tash e mbas me dashuri vëllazërore për njëri-tjetrin për 500 apo 5000 vjet sikur zviceranët!

E atëherë Shqipëria do të jetë bërë “Zvicra e Ballkanit”!

KODI MORAL I FJALIMIT TË FUNDIT TË GJERGJ KASTRIOTIT- SKËNDERBEUT

November 17, 2018 by dgreca

asllani-56

NGA ASLLAN BUSHATI/

14 skenderbeu

Përvjetori i 106-të i pavarsisë së Shqipërisë( 1912-2018), përkon me vitin jubilar të 550 vjetorit të largimit nga kjo jetë të Heroit tone Kombëtar Gjergj Kastriotit – Skënderbeut (17 janar 1468). Duke qenë se ai është ideatori dhe formuesi i shtetit të parë shqiptar dhe në një farë mënyre “Ati i Kombit tonë”, ja vlen të shikojmë disa element kryesorë të fjalimit tij të fundit, marrë nga libri i Stephan Zannovich me titull:”Le Grand Castriotto d’Albanie, Histori”. Libër ky i botuar në vitin 1779 nga shtëpia botuese J.J.Kesler në Frankfurt të Gjermanisë. Fjalimin e fundit të Skënderbeut, Princi i Matit dhe Mbreti i gjithë shqiptarve e gjejmë në faqet 70 – 89 të shkruar në gjuhën frëngjisht. Sipas autorit, Gjergj Kastrioti- Skënderbeu , në prag të largimit nga kjo jetë, i pushtuar nga ethet e malarjes, është shprehur në vatrën e tij para princave, ambasadorëve, gjeneralëve dhe drejtuesve kryesor të vendit me një fjalim i cili ka përmasa fondamentale për udhëheqësit shqiptar të të gjitha kohrave. Boshti i fjalimit përshohet si të thuash nga një këndshikimi udhërrëfyes ku vihen në dukje se: trimëria, virtyti, vizioni, drejtësi, bujaria, merita, guximi, vigjilenca e durueshmëria janë “kodi moral” i domosdoshëm për një udhëheqës. Për ilustrim dhe konkretizim po nënvizoj me poshtë disa citime e mendime nga ky fjalim:

« Jam në prag të varrit. Po ju lë një mbretëri me forca të afta për ta mbrojtur, por me një pasardhës të paaftë nga mosha për ta drejtuar. Megjithatë, në qoftë se në të ardhmen ju bëheni trima dhe të virtytshëm, ju mund të përballoni të gjitha sulmet e armiqve tuaj. Nuk është sipërfaqja e vendit ajo që e bën një fron të respektueshëm, por aftësia e atij që ulet mbi të”.

Nga ky citim del se Skënderbeu na ka lënë si “amanet” të vënë në plan të parë “trimrinë”. Sepse ai e ka ditur më mirë se kushdo tjetër se pa trimrinë as që mund të mendohen elememtët e tjerë moral, psikologjik e profesional të një udhëheqësi dhe të një luftëtari për mbrojtjen e vendit .Parë nga ky këndshikimi, lypset që trimria para së gjithash të bëhet pjesë e shpirtit dhe e qenies së udhëheqësit dhe luftëtarit. Por, në të njejtën kohë ajo si një gjë themelore e jetës shpirtrore të njeriut ,duhet përsoset e forcohet në vijimsi në raport me kohën e hapsirën.

E dyta në radhë është vënë virtytëshmëria e cila në konceptimin e përgjithshëm të asaj kohe (por edhe të të sotmes), është mbartësja e nje force te pastërt shpirtrore, edukative dhe intelektuale që con drejt sjelljeve te mira njerëzore, morale, intelektuale, profesionale, politike dhe fetare. Ajo gjithashtu bart me vehte virtytin e dashurise per atëdhe, per liri, per unitet, për bashkim të trojeve, për drejtësi, për respekt ndaj atyre që japin kontributin e vet kombetarë e profesional. Posedon virtyte humane e sociale dhe është i gatshëm tu dalë në ndihmë të tjerëve që kanë nevojë për ndihmë. Ështe i gatshëm edhe të sakrifikoi për të tjerët dhe për interersa kombëtare. Interesat e veta personale, i virtytëshmi nuk i realizon në dëm të ineresave të të tjerve apo në dëm të interesave kombëtare. Prandaj i madhi Skënderbe që në krye të fjalimit ka thënë:”ju duhet të bëheni trima dhe të virtytshëm”.

Një aspekt tjetër fondamental i këtij citimi të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, është : vizioni për liderët shqiptar të asaj kohe ( për cdo fushe) kur nënvizon se:. “Nuk është sipërfaqja e vendit ajo që e bën një fron të respektueshëm, por aftësia e atij që ulet mbi të”.E thënë me fjalë të tjera,trimria dhe virtytëshmëria janë domosdoshmëri, por ato lypset të shoqërohen me doemos me “vizionin e qartë” të atij që udhëheq.

Që një udhëheqës të jetë i suksesshëm, -sipas Skënderbeut- duhet të krijojë mjedisin e duhur për “drejtësi” për të cilën sygjeron:” Krijoni vendshkrime të paçensuruara në të gjithë sipërfaqen e mbretërisë ku mund të publikohen të gjitha padrejtësitë dhe dhuna që mund të ushtrohen nga drejtuesit e krahinave tuaja. Bëni këtë edhe për miqt apo familjarët e tyre që jetojnë në oborrin tuaj, të cilët i fshehin këto shkelje apo i përdorin nën pretekstin e drejtësisë dhe të domosdoshërisë.…Kur sapo të keni marrë drejtimin e pushtetit, ju do të kujdeseni për Drejtësinë, e cila është themeli i të gjitha virtytëve. Ju do të mbroni artizanët, si njerëzit më të dobishëm të zonave të pushtetit tuaj, dhe do të parandaloni shtypjen e tyre nga pasanikët. Krenaria dhe lluksi i bën pasanikët të pandjeshëm ndaj fatkeqësive të varfërve, të cilët nuk kanë as tituj (grada) e as mbështetje. Duhet të jeni të butë dhe të dashur me njerëzit tuaj ; dukuni shpesh mes tyre, bisedoni me ta, pyesni ata nëse dëshirat tuaja për drejtësi janë ekzekutuar nga minisitrat tuaj…Dëgjoni ankesat dhe kërkesat e popullit tuaj me qetësi sa që ti frymëzoni besim atij për t’ju ndihmuar të korigjoni abuzimet dhe fatkeqsitë e shtetit.”

Bujaria si element themelor i karakteri të drejtuesit në fjalimin e fundit të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut nënvizohet si më poshtë:” Kur të ju flasin keq për dikë, ju do ta dëgjoni me gjysëm veshi… Ju do të jeni të sjellshëm me të gjitha shtresat popullore. Për arsye të postit (gradës), që do të keni së shpejti në shoqëri, ju duhet të dalloheni nga të tjerët nëpërmjet bujarisë, i cili është karakteri dallues i princave. Një monark, edhe i varfër, duhet të jetë bujar…”

Artizani, blektori,ndërtuesi, ushtari etj, kanë meritën se bëjnë gjera të rëndësishme e të dobishme për jetën e tyre dhe të tjerëve. “Mbrojeni meritën dhe shpërndajeni atë kudo që ajo ndodhet. Merita është mirësi që duhet të shoqërohet me një zemër bujare se njeriu ndëron tempuj, ngre altar për Zotin në saje të mirësisë e meritës së tij”-thotë në fjalimin e tij Gjergj Kastrioti- Skënderbeu. Dhe shton më tej për “guximin” duke theksuar:” Armatosuni me guximin dhe vendosmërinë në mjerim dhe me maturinë në mirqenie. Mos u zhytni në përtaci se ajo është nëna e të gjitha veseve”.

Duke patur një përvojë të madhe e të jashzakonëshme në marrdhëniet me armiqt e jashtëm e të brendëshëm,- Skënderbeu i porosiste prijësit e gjeneralët e tij si më poshtë: “Mos mbyllni sytë ndaj fqinjëve dhe traktateve të tyre : ata do të presin momentin kur ju do të jeni të brishtë për t’ju akuzuar dhe do të pohojnë pretendime të rreme mbi trashgiminë që po ju lë. Mos përdorni spiunë për të ditur se çfarë thonë njerëzit në lidhje me administrimin tuaj. Bëni punën tuaj ashtu si duhet, njerëzia le të flasin dhe të shkruajë çfarë të dëshirojë…” dhe më poshtë”

Jeni të durueshëm në çështjet e luftës, të patrembur në rreziqe, të butë dhe humanë, kurrë mizorë dhe gjaknxehtë. Fshihni dhimbjen që fatkeqësitë tuaja mund të ju shkaktojnë. Armiqtë tuaj do të jenë gjithmonë të gatshëm të ju fyejnë për fatkeqësitë, dhe ministrat të ju tradhëtojnë. Kujdesuni që të keni gjithmonë ushtarë të mirë dhe të disiplinuar, që ushtarët tuaj të mos bëhen përtacë, ti stërvitni dhe ti trajtoni jo si skllevër por si shokët tuaj. Kur të jeni në luftë, ju do të udhëheqni ushtrinë si gjeneral dhe në betejë do të luftoni si ushtar…. Pika kulmore e një lufte është çorientuese, duhet ndjerë pasiguria (rreziku). Atëherë kujdesi dhe guximi do të ju shërbejnë më mirë se sa pasuria. Duhet të dish të fitosh, por mos harroni se edhe mund të mposhtesh. Sfidoni veten tuaj : mos e humbisni toruan nga zemërimi, sepse atëherë i thjeshti (i vogli) bëhet i keq dhe mbreti një përbindësh.

Mos harroni se politika turke është për të mbjellë përçarje mes princave të krishterë.. E gjithë madhështia e tyre gjendet në këtë politikë shkatërruese, e cila bën më shumë pushtime sesa armët e tyre.”

Megjithse kanë kaluar pesë shekuj e gjysëm nga mbajtja e këtij fjalimi, mesazhi që Heroi Ynë Kombëtar dhe Ati i Kombit Shqiptar, përciellë është aktual edhe sot. Do të dëshiroja që këtë fjalim ta studionin e ri studionin dhe ta përvetësonin udhëheqësit e sotëm shqiptar të cdo niveli. Kjo do t’ju shërbente shumë atyre për të kuptuar se cfar është: trimëri, virtyti, vizioni, drejtësia, bujaria, merita , guximi, vigjilenca, durueshmëria (maturia). Do të kuptonin se të qenit në një post a funksion të cfaredoshëm është detyrë e përgjegjësi e madhe si shërbëtor para popullit dhe jo si tiran i tij. Shpresoj dhe dëshiroj që edhe gjeneratat e reja do ta pëvetësojnë e bëjnë pjesë të qenies tyre “kodin moral” të fjalimit të fundit të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut.

SHAQIR SALIHU, PORTRETI I NJE SHQIPTARI PATRIOT PERMES LIBRIT”RREFIME LIRIE”

November 17, 2018 by dgreca

Duke lexuar Librin “Rrëfime Lirie Shtegtimi i një mësuesi shqiptar nga burgjet serbe te Zëri i Amerikës”/

Shkruan Merita Bajraktari McCormack/

Falë dashamirësisë dhe mirësisë së autorit, unë pata kënaqësinë të marr dhe lexoj librin {Rrëfime Lirie të autorit Shaqir Salihu, gazetar i mirënjohur por edhe patriot i nderuar shqiptar.

Përmes historive personale, përvojes profesionale, rivizitave në biseda e ngjarje të ndryshme, na zbulohet portreti i një shqiptari patriot, të suksesshem në shumë sfera të jetës, përfshi ate profesionale. Sinqeriteti dhe detajet me të cilat Shaqiri rrëfen të benë të kuptosh se ke të besh me një person që ka dashuri të thellë per kombin, është dedikuar ndaj idealit të tij për të parë kombin e bashkuar e të lirë, është i etur për dije dhe arrinë të fitojë njohuri e aftësi profesionale sa ka mundësi.Njeh një person që pavarësisht rrëmujes politike dhe kërcënimeve të herëpasherëshme, ia benë të mundur të sfidojë ato dhe të mbrrijë në vendin e shumë nderuar prej të gjithëve e të krijojë një jetë të bukur e të qetë familjare, duke dhenë kontributin e tij në Zërin e Amerikës. Ai përjeton momentet historike për shqiptarët në vitet 1990 deri 1999 nga ky vend që Shaqa e ka tashmë atdhe të dytë.

Detajet nga persekutimi që Shaqiri ka pësuar në periudha të ndryshme të jetës së tij duke filluar me përndjekjet, arresimet , torturat fizike e psikologjike, janë fakte që nuk duhën anashkaluar pasi ato janë pjesë e dëshmisë kombetare dhe e historisë së shqiptarëve në përgjithësi.

Mbijetesa dhe forca e këtij shqiptari janë të admirueshme . Ai arriti që të bejë të mundur një trajektore jete mahnitëse nga burgjet politike tek Zeri i Amerikes, nje platformë e vyer dhe e respektuar mediatike nder shqiptaret kudo ku jetojnë. Keto tregojne se kemi të bejmë me një shpirt luftetari e këmbengulësi, pasi nuk ka qenë e lehtë dhe nuk është asnjeherë e lehtë, por që ky shqiptar e ka demonstruar dhe arritur. Fatkeqeësisht nuk mund të kalojë pa u venë re edhe eksperienca që ai ndan me lexuesin lidhur me disa maredhenie profesionale mes Shaqirit dhe te tjerë shqiptarë në Zërin e Amerikes, por shpresoj që këto të jenë zgjidhur tashmë,pasi gjaku nuk bëhet ujë dhe duke respektuar gjithësecilin permendur, unë uroj që të të jene zgjidhur e të ketë paqe në mes vëllazerisë shqitpare si brëdna vednit edhe jashtë tij.

I uroj Shaqirit shëndet, suksese, pension të mbarë e sa me shumë suksese në fushat e pasionit të tij sidomos në atë të pjesëmarrjes aktive në punë te mira per memedheun e larget.

PAVLINA MANI,MAGJIA E NJE AKTOREJE TE SHKELQYER

November 17, 2018 by dgreca

Nga Anila DUSHI*/

Pavlina Mani , një ndër aktoret me të mira të skenës dhe ekranit,me 13 nentor mbush 70 vjeç.E spikatur ne intrepretime të shumta , në role kryesore e jo kryesore por kudo me një interpretim të mrekullueshëm dhe paraqitje karakteresh te ndryshme deri ne përsosmëri ,ka arritur që jo vetëm te ngelë në mëndjen e shikuesve te skenës apo ekranit,por dhe të merret si shembull i artistes së kompletuar e shumë planëshe që arrin të japë bindshëm karaktere peraonazhesh nga më të ndryshimit.

Që në angazhimin e parë të saj në ekran në rolin e Shpresës tek “Oshëtimë në Bregdet” (1966), aktorja mjaft e re do shënohej për interpretimin e saj bindës së vajzës së angazhuar ne luftë që nuk e përkulin torturtat.Për ketë angaxhim , regjisori Hysen Hakanai vite më parë në një intervistë të tij shprehej se “Vajza ishte duke punuar në aksionet e rinisë. E pashë e m’u duk tip interesant. E futa në film e pas filmit ndoqi shkollën për aktore, e sot është edhe bashkëshortja e regjisorit Piro Mani, Pavlina Mani”.
Me perfundimin e studimeve të larta për dramaturgji dhe punën në Teatrin Kombëtar , Pavlina Mani do shpërthente, aq sa e lejonte koha , me talentin e saj.Ndonëse pengesat nuk ishin të pakta,sidomos pas 1973 dhe “luftës kunder artit e kulturës”, ajo do arrinte që me punën e talentint e saj jo vetëm të mbijetonte bindshëm artistikisht por dhe të dallohej e futej në rradhen e më të mirëve .

Në interpretimet episodike ne kinemtografi , si nëna e Mimozës tek “Mimoza Llastica”, ajo e Arjanes tek “Qyteti më i ri në botë “, Beti tek “Gjenrali I Ushtrisë ë vdekur”, shohim karaktere që japin mesazhe bindëse përmes interpretimit realist , të nënës që mban qendrim ndaj sjelljeve të vajzës së saj , të nënës që angazhohet me botën e fëmijës apo Betit , koketës që e interpreton me klas në të gjitha drejtimet, duke na dhenë një karakter te besueshëm të vejushës që kërkon të përfitojë nga vjehrra, por qe dhe kalon nga nje gjendje emocionale tek tjetra brenda pak sekondash, dhe kjo nuk është e lehtë te realizohet dhe tregon klason e aktores.

Mësuesja e muzikës tek “Lulekuqet mbi mure” është një tjetër personazh qe Pavlina Mani e realizon mjaft mirë duke na dhenë një model interpretimi real në një film ku femrat janë pak të pranishme .”Radiostacioni,” mendoj se perben jë nga kulmet e interpretimit të Pavlina Manit në kinematografi .Mirjam Morina është personazh jo i lehtë dhe me mjaft hapesire në film, intelektualja që ka shijuar jetën mondane ,pushtimet dhe i duhet të jetojnë permbysjen e rregjimit bashkë me pasigurine profesionale. Interpretim i planit dramatik planit dramatik dhe psikologjik; karakterizohet nga një lojë që gërsheton çastet e qeta, rrëfimtare e të shtrira me ato shpërthyese, të ngjeshura dhe emocionale.Mirjan Morina e Pavlina Manit, flet dhe me veprime, me mimikën e fytyrës, me lëvizjet reale në ambjente krejtësisht të ndryshme brenda nje filmi.
Komendine” PasVdekjes” e kemi parë të vënë në skënë nga shumë trupa tetore, profeioniste, amatore apo studentësh.Por në filmin e Kujtim Cashkut kemi nje Lulushe të jashtëzakonshme që e ben të tille interpetimi i sakte e virtuoz i Pavlina Manit.Lulushja e Pavlina Manit është dhe lozonjare e delikate por dhe shperthyese dhe e vendosur, e frikësuar por dhe e gëzuar , e prerë por dhe tërhequr, dhe kjo bën që kur përmendet ky personazh, pavarësisht se janë të shumta aktoret që e kanë luajtur,ai personifikohet me interpretimine Pavlina Manit që ja ka dalë mrekullisht të jetë mbi të gjitha.

Duke vazhduar me kinematografinë, pasi për teatrin do shkruj më poshtë, Nafija tek “Rruga e Lirise” na jep intelektualen tipike te kohes, me idealet e saj perparimtare, mosbesuese tek lufta partizane dhe që me shumë se me fjalët e tekstit flet më lëvizjet e interpretimin e aktores,me mimikën e fytyrës, me plastike ,veprimet e artikulimet e natyrshme në situatat ku merr pjesë.
Pavlina Mani do na shfaqet mrekullisht ne planin komik ne interpetimet tek” Dy herë mat, “Tela per violinë apo “Stolat ne park”, ku rolet e Luizës, Marikës dhe Antigonit nuk kanë ngjashmëri me njëri-tjetrin dhe pse është e njëjta aktore.Dhë në këto interpretime shfaqet saktësia në interpretim, duke na dhenë karaktere të plota dhe të realizuara mjaft mirë, duke përdorur dhe plastikën dhe ndryshimet emocionale brenda rolit .

Një personazh i realizuar mjeshtërisht, i prekshëm për realitetin e kohës kur u be filmi ‘Në prag të jetës ‘, Ermijoni i Pavlina Manit nuk lë asnjë boshllek në paraqitjen e këtij karakteri.
Kristina tek “Fletë të Bardha” dhe pse duket si ngjashmëri me Ermionin, nisur dhe nga prania e disa aktorëve të njëjtë edhe si personazhe,është një figurë më komplekse, dhe e realizuar në çdo element , një personazh tërësisht dramatik që interpretohet mjeshtërisht dhe tregon aftësinë e talentin e mrekullueshëm te Pavlina Manit në realizimin e çdo personazhi, karakteri e figure artistike , si një artiste model e shumëplanëshe.Padyshim, një ndër interpretimet kulmore të Pavlina Manit në Kinematografi është Vera tek “Bolero”, interpretim ky i vlerësur maksimalisht ne Festivalin e Sent Etien , si aktorja me e mirë e eventit në vitin 1997. Vera është një realizim për të cilin juritë e huaja dhe prefesioniste e vlerësuan Pavlina Manin, dhe padyshim një interpretim model,ndër me të arrirët në te gjithë kinamtografine shqiptare.

Tek “Njerez dhe fate”,interpretimi i Pavlina Manit në 10 episodet e para të filmit televiziv, është më i spikaturi, më i ploti dhe më i vështiri në atë film.Ndryshimet emocionale të menjhershme në situatat e filmit, karakteri kompleks personazhit , e bën atë të papërsëritshëm dhe imponues .
Mrekullia e interpretimit të Pavlina Manit është padyshim më e dukshme në teatrin Kombëtar ku dhe punoi për tre dekada.Interpretimet e saj kanë lënë gjurmë të pashlyeshme tek spektatorët, por dhe janë vlerësuar nga kritika shpesh skpetike e kohës. Them skeptike pasi Pavlina Manit nuk ju dha ai vend që meritonte në vlerësime dhe kjo për shkak se ishte bashkëshortja e të madhit Piro Mani dhe shkëlqimi i tij errësonte shikimin e kritikëve dritëshkurtër që duke mos ja dalë t’i bënin ballë asaj që bënte Pirro si artist,linin disi në heshtje Pavlinën ndonëse ajo meritonte shumë e shumë vlerësime.

Pavlina me talentin e saj arriti t’u tregojë edhe këtyre meskinëve se të qenurit bashkëshorte e nje rregjizori të madh është obligim shumëplanësh e jo perfitim.Kjo duket ne rolet e interpretuara prej saj ne dramat me rregji të Pirros si Olivia e paparritshme tek “Nata e 12”,Madalena tek “Epok aPara gjyqit”, Nafija tek “Shënomëni dhe mua “etj.
Ndër rolet e interpretuara si përherë mjeshtrisht ne teatër kemi të planit komik dhe dramatic si Liria tek “Pallati 176”, Tushja tek “Hijet e Natës”, Matilda tek “Vizita e damës plakë”, Ledi Milford tek “Luiza Miler”,Kizi tek “8 persona plus”,mjekja tek “Ne katin e dyte është parajsa” , Nerta tek “Pas provimit te fundit”, Dafina tek” Lumi i vdekur”, Vjollca tek” Doktor Aleksi”Dava tek” Diell mbi Kaster”,Yllka tek “Ata qe duhen”,Margarita tek” Rikardi i III” etj,. role këto aspak të ngjashëm me njëri –tjetrin , dhe aspak të lëhta,por që Pavlina Mani ja doli t’i interpretonte shkëlqyer , madje dhe ato që ishin role me dublim, pra dy aktore me te njejtin rol, dhe qe Pavlina ia doli falë punës e talentit të saj të ishte triumfuese edhe ne garën e drejtpërdrejtë brenda llojit.

Inteligjente si aktore dhe me intuitë krijuese, Pavlina Mani iu imponohej spektatorëve përmes talentit të vetë. Kush ka ndjekur komedinë “Pallati 176” të Adelina Balashit ka menduar se përpara ka pasur Lirinë (e komedisë) dhe jo Pavlinën. E tërë loja aktoreske e Pavlinës është një plastikë e shkëlqyer karakteriale. Ndërsa e ndjek teksa luan në skenë, ndjen së brëndshmi dhimbje për këtë nënë, por të vjen edhe të qeshësh! Dhimbje që të bën të qeshësh!
Olivia te “Nata e dymbëdhjetë” e Shekspirit. E tjetërsuar në skenë, e futur në lëkurën e rolit, aktorja shndërrohet gjatë atyre dy orë shfaqje në një tjetër “njëri”!
Ajo shkëlqen në rolin e Ledi Milfordit tek” Luiza Miler “(Intrige dhe dashuri), duke e detyruar sallën të pushtohet nga duartrokitjet e stuhishme. Ajo krijoi figura të spikatura, sikundër edhe karaktere në të gjitha rolet që luajti, si në veprat skenike “Romeo e Zhuljeta”, “Vizita e inspektorit”, “Rikardi i tretë”, “Armiku i popullit” e të tjerë.

Talenti i Pavlina Manit ishte shumëplanësh. Serioze në shumicën e roleve, por edhe komike në mjaft të tjera, ajo i ka pas dërguar shikuesit njëriun që të bën të qash dhe, në rastin tjetër, njëriun që të bën të qeshësh.Kujtojme Kizin tek” 8 persona plus” por dhe Ana Andrejevnen tek” Revizori” i Gogolit, ku interpretimi i saj eshte i shkelqyer.

Siç e ka vënë në dukje edhe kritika e kohës, Pavlina jo thjesht interpreton, por edhe komunikon drejtpërdrejt me spektatorin përmes magjisë së fjalës, të mimikës, të lëvizjeve etj. Kësisoj, ajo ta sjellë përpara njëriun që luan. Ta sjellë të besueshëm, siç ti do të doje të ishte. Siç ti do të mund të besoje se ishte. Siç ti do të kishe pas rast të takoje një të tillë në jetë. Ndiq pjesët e telenovelës së parë shqiptare “Njërëz dhe fate” të TV Publik Shqiptar dhe do të bindesh, që kjo aktore do të të vijë jo si artiste që luan rol, por si një nënë e vërtetë që vuan. Dhe ti mbërthehesh nga ndjenja të fuqishme, së brendshme çliron emocione dhe, krejt natyrshëm e befas, përlotesh e të vjen të qash. Ja, kjo është forca shprehëse e kësaj artisteje të madhe, që mjerisht iu shkëput shumë shpejt skenës dhe shesheve të xhirimit.

Interpretimi i saj në çastet kulmore mbërrin tek dimensioni i sublimes dhe të madhërishmes. Duket si një lumë i rrëmbyeshëm, si një ujëvarë që thyhet shkëmbinjve, dhe copëtohet duke krijuar një ylber ngjyrash: shpirtin njerëzor.

Më një një zë të plotë e kumbues, shumëngjyrësh e që të ngel në mendje , me interpretimet e shumta të saj duke sjellë një galeri tipash, që ndryshojnë sipas kohës, vendit, shtresimeve sociale, ngarkesës së tyre psikologjike dhe temperamentit,Pavlina Mani është një aktore e papërsëritshme, që të imponohet me personalitetin e vet, me figurën gati të mitizuar nëpër role të shumtë, tejet serioze edhe dinjitoze, një imazh që të imponon respekt dhe të fal kënaqësi të mëdha.

Duke menduar se kemi shkruar shumë pak për këtë aktore të madhe brilante që na ka dhuruar kënaqësi të shumta , i urojme asaj dhe shumë e shumë vite jetë pasi dhe pse larg Shqipërisë ajo ka arritur majën që synon një artist duke u bërë pjesë e gjerdanit të artë të artistëve shqiptarë të skenës dhe ekranit , duke qenë një margaritar që ndriçon fuqishëm në të.

Gëzuar ditëlindjen Pavlina Mani! Mbetesh yll i artit shqiptar !Faleminderit për gjithçka që ke dhuruar ne skene,ekran e mikrofon!

Anila Dushi ,Gazeta Pjacë