dgreca – Page 1752 – Dielli

GJON MILI DHE VIZATIMET ME DRITË TË PIKASOS

October 9, 2017 by dgreca

Përgatiti për Diellin – Qemal Agaj, Tampa, Florida/

1 Gjon Mili

Ne Foto: GJON MILI: 1937 – 1949/

*Per ata qe nuk kane informacion: Gjon Mili u largua nga vendlindja ne moshen 3 vjecare, u vendos ne Bukuresht me familjen deri ne moshen 21 vjecare, erdhe tek xhaxhai i tij ne SHBA, u lidh dhe u ndikua nga Faik Konica per te studiuar ne MTI ne Boston. Po me nxitjen e Konices u lidh me Vatren dhe me Diellin. Ne faner e gazetes Dielli gjejme perkthime,kronika, pershkrime ne gjuhen shqipe prej Milit, ndersa Vatres ai i sherbeu si pjese e Komisionit Qendror qe drejton Federaten dhe per 2 mandate si arketar…

****

’’Nuk është surprizë që fotografitë e Gjon Milit me Pikason duke vizatuar me dritë, të njohura që atëherë,’Vizatimet me dritë të Pikasos’, u bën jo vetëm evidencë historike e gjenisë së Pikasos, por po ashtu një vepër arti historike.’’ Ben Cosgrove.
HYRJE – Shkrimi i mëposhtëm është një prezantim më i gjerë i takimit të fotografit tonë Gjon Mili, me piktorin spanjoll, Pablo Pikaso, në vitin 1949, në Rivierën Franceze.
Përkthimet dhe komentet, botuar në gazetën Dielli të muajve Korrik dhe Tetor, 2016, janë pasuruar me informacione të reja. Për të futur lexuesin në subjekt, mendoj se është e nevojshme të prezantoj dy autorët, fotografin Gjon Mili dhe piktorin Pablo Pikaso, në periudhën 1937-1949.

1 kjo Picasso

Sigurimi nga Prof. Harold E. Edgerton në vitin 1937, i një paisje ‘’elektronik flash’’me një kohëzgjatje jashtëzakonisht të shkurtër, 1/1.000.000 e sek. nxiti fantazinë e Milit, ndërroi kursin e jetës së tij. Si kujton Mili: ‘’Për herë të parë, kuptova që koha në të vërtetë mund të bëhej që të ndalonte, tekstura mund të ruhej me gjithë lëvizje të furishme, dhe të papritura.’’ Gjatë një viti eksperimentesh me paisjet e reja, paraqitet në revistën LIFE, që në më pak se një vit në qarkullim, po mbizotëronte dyqanet e gazetave. Zhvillimi i shpejtë i fotogazetarisë,’’kujton Mili në atë kohë,’’nxiste oportunitet për të avancuar në diçka krejt të re. Unë dëshëroja të kontribuoja në të, të isha pjesë e saj.’’

Pasioni për artin e bëri Milin të marrë një hap të guximshëm. Do të linte dhjetë vjetë pune në Westinghouse si inxhinier në fushën e kërkimeve në ndriçim, me kujtime dhe të ardhura të sigurta, për të filluar në një fushë të re dhe si kujton Mili: ‘’Unë vazhdova të bindja vehten që për një periudhë kohe, do të isha i vetmi fotograf në gjendje të përdorja këtë burim drite magjike kaq të sofistikuar’’. Fantazia dhe aftësia e Milit në kapjen e lëvizjeve të njeriut në fotografi ngelen një nga arritjet e tij më të shquara. Në më pak se tre vjet si fotograf për LIFE, Janar 1942, hap ekspozitën e parë personale në Muzeumin e Artit Modern në N.Y. ‘’Dancers in Movement.’’ Benjamin Cathra shkruan në librin e tij, ‘’Blues Notes in Black and White’’, (faqe 42): ’’Ekspozita ‘Dancers in Movement’ në MoMA me fotografi të Gjon Milit, demostron zotësinë e tij në përdorimin e ‘strobe’ dhe ‘stop time’. Imazhet e kërcimit klasik dhe atij modern, tregojnë për aftësinë e Milit të na jap efekte teknike marramendëse, duke ruajtur në të njëjtën kohë individualitetin e subjektit.’’ Po ashtu, në ‘Artful Dancers’ do të shkruhet: ’’Në se dini diçka për ‘Dance Fotography’, duhet të dini se kujt i detyrohemi për mënyrën si e shohim fotografinë sot, mund të thuash se i detyrohemi Gjon Milit më shumë se ndonjë tjetri.’’
Gjatë viteve 1942-1945, LIFE boton katër angazhime të Milit. Në dhjetor, 1942, realizon ëndrrën e tij, shkon në Hollywood. Revista LIFE, 28 Dhjetor 1942, boton gjashtë imazhe shoqëruar me artikullin me titull: ’’High speed camera goes to Hollywood. Gjon Mili makes stars stand still.’’ Edhe këtu evidentohet aftësia e Milit në përdorimin e teknikave të reja, kur thuhet: ’’Për të marr imazhet e botuara në këto faqe, LIFE dërgon Gjon Milin në udhëtimin e tij të parë në Hollywood. Atje, në Mekën e ndriçimit dhe efekteve speciale, Mili i tregoi botës së filmit, që ai po ashtu ka disa truke të reja në të fshehtat e fotografisë.’’. Në 23 Gusht 1943, Life boton 25 fotografi me kërcimin ‘’The Lindy Hop’’me titull: ’’The Lindy Hop, një kërcim folklorik ka qënë lindur në Amerikë .’’ Këto fotografi të Gjon Milit janë nga më spektakularet e mara ndonjëherë më këtë kërcim aq popullor në atë kohë jo vetëm në Amerikë, por në Europë po ashtu. Studioja e tij, që Henri C. Brenson do ta quante ‘’Athina e New Yorkut’’ dhe muzikantët e xhazit, ‘’Sweaty, Smoky Barn,’’ ishte kthyer në një qendër argëtimi për muzikantët e xhazit në orët e vona të natës. Jehona e këtyre mbrëmjeve dhe Jam Session, botuar në LIFE, 11 Tetor, 1943, u bënë shkak që kompania kinematografike Warner Bros, ta angazhoj Milin në filmin me metrazh të shkurtër, ‘’Jammin’ the Blues’’. Milit ju dha një shans tjetër të fotografoj xhaz. Me regjisor Gjon Milin, ky realizim ka ngelur ikonë në filmat e kësaj gjinie. Në vitin 1945, ’’Jammin’ the Blues’’ është zgjedhur për ruajtje në ‘’Unitet States National Film Registry’’ nga Libraria e Kongresit, i cilësuar si: ‘’Culturally, historically, or aesthetically significant.’’ Aq të suksesëshme ishin këto imazhe, sa Mili nuk fotografoi (publikoi) më koncerte apo muzikantë xhazi. Arësyeja? ‘’Nuk besoja se mund të realizoja gjë më të bukur, nuk doja të përsërisja vehten.’’, kujton Mili.
Përdorimi me sukses i flashlight në kapjen e linjave lën nga dritat e montuara në këpucët e patinatores Carol Lynne, Botuar në LIFE, 26 Mars, 1945 me titullin: ’’Gjon Mili përdor një teknikë të re për të fotografuar patinatoren duke duke bërë figura elegante në akull.’’ Në vitin 1949, as ai vetë nuk do t’a besonte se pikërisht këto imazhe, do të tërhiqnin vëmendjen e piktorit më të shquar të kohës, do të shënonin kulmin e suksesit të tij me këtë teknikë.
Në 1946, hap ekspozitë fotografike në Paris, ku fjalën e hapjes e mbajti Jean P. Sartre. I shumëkomentuar ka ngelur në fjalën e J.P.S. konstatimi: ‘’Ai nuk kënaqet thjeshtë të fotografoj njerëz të shquar, ai e bën çdo foto një provë, një eksperiment.’’
Po atë vit, 10 Tetor, 1946, merr pjesë si fotogazetar në Konferencën e Paqes në Paris. Këtu fotografon përfaqësuesin e Shqipërisë; Enver Hoxha me uniformë ushtarake duke folur në Konferencë. Kjo fotografi do të botohej në shtypin shqiptar me krenari, por asnjëherë nuk u përmend emri i autorit.
Me këto arritje, në këtë vrull eksperimentesh, teknikash të reja fotografimi, Mili u ngarkua nga LIFE në 1949, të fotografonte Modernistët në Europë. Në 12 Dhjetor të po atij viti, LIFE boton nëntë imazhe të Modernistëve duke filluar me Matisse, 80 vjeç, vazhdon me Fernand Leger, 68 – Mark Chagall, 62 – Raoul Dufy, 70 – Ossip Zadkine, 59 – Marie Laurencin, 64 – Maurice Vlaminck, 73, – Jean Arp, 61 – dhe në fund Pablo Picasso, 68 vjeç, gjysëm lakuriq, me lule në veshin e majtë; përshtypja e parë që i la Milit, si një kryetar fisesh i Detrave të Jugut.

PABLO PIKASO : 1937 – 1949

‘’Nëqoftëse bëheni një ushtar,’’nëna e Pikasos, Dona Maria, predikoi për djalin e saj Pablo, ‘’ju do të bëheni një gjeneral. Nëqoftëse do të bëheni prift, ju do të jeni një Papë.’’ Asnjë nga profecitë nuk doli e vërtetë. Shumë vite më vonë, kur është pyetur të përshkruaj profesionin e tij, Pikaso u përgjigj: ‘’Unë doja të bëhesha piktor, dhe u bëra Pikaso.’’ Në ditët tona asnjë nuk do të diskutonte që Pablo Pikaso (1881 – 1973) ishte artisti më i shquar i shekullit të 20-të. Ai me të drejtë është quajtur gjeniu i kohës së tij. Nuk do të kishte gjë të veçantë në publikimin e një studimi të ri për Pikason, nëqoftëse nuk do të kishte ndryshim nga pothuajse 5.000 të tjera që janë publikuar.’’
Me këto fjalë e fillon botimin voluminoz prej 726 faqesh, ‘’Picasso,’’ me biografinë dhe veprat e artistit, shtëpia botuese Taschen me autor, Carsten-Peter Warncke dhe Ingo E. Walther. Botim i vitit, 2006.

THIRRJE ZEMËRIMI – ‘’Guernica’’

LIFE, 27 Dhjetor, 1968. Nga Eduard Kern.
‘’Në 40 vjetët e krijimtarisë së tij, Pikaso ishte pothuajse plotësisht i zhytur në artin e tij, duke mos i kushtuar vëmendje problemeve që shqetësonin gjeneratën e tij. Ka p. sh. pak jehonë në veprat e tij Lufta e Parë Botërore… Ç’farë përfundimisht e ndryshoi atë, ishte Lufta Civile në Spanjë. Agonia e tokës që e kishte mëkuar dhe formuar, e goditi tmerrësisht dhe e detyroi më së fundi të mbledh vehten. Edhe atëhere ai ishte i vonuar në gjetjen e një qëndrimi të përshtatshëm. Në 1936, kishte pranuar të bëj një tablo për pavjonin e Republikës së Spanjës në Panairin Ndërkombëtar në Paris, por kishte kaluar 6 muaj pa bërë asgjë.
Në mbasditen e 26 Prillit 1937, bombardues gjermanë në mbështetje të Frankos, rrafshuan qytetin e pambrojtur Guernika. Lajmet tronditëse e shkundën Pikason. Pamjet rrënqethëse të violencës dhe vuajtjet përmbytën imagjinatën e tij. Në 6 javë , duke punuar me intensitet, Pikaso kompletoi tablonë e famshme ’Guernika,’ një përkujtimore për të vrarët e pafajshëm dhe një manifest kundër brutalitetit të luftës moderne.’’
E fuqishme, tronditëse dhe me lëvizje konfuze të figurave, nuk kuptohet menjëherë pse janë këto klithma. Nuk ka shenjë bombardimi, nuk ka aeroplanë, rrugë të shkatërruara, s’ka turma që lëvizin. E gjithë ç’farë na jepet, shpërndarë në kanvas pothuajse 26 këmbë (8 m.) e gjatë , është një numër i vogël viktimash në momente agonie, tmerri, dhe në krye majtas, i qetë, pa emocione dhe me kuptim të fshehtë, figura enigmatike e demit… Në ’Guernica’ ka qënë diskutuar me zjarr kuptimi i figurës së demit dhe diskutimi vazhdon akoma. Një kritik, shok i Pikasos, sheh te figura kërcënuese e demit kauzën e fashizmit. Shitësi i veprave të Pikasos, shpjegon se ai përfaqëson popullin e pamposhtur Spanjoll. Ndofta të dy kanë të drejtë. Pikaso vetë ka deklaruar se demi nuk është fashizmi, ‘brutalitet’ po, por jo fashizmi. Tabloja është pikturuar kryesisht në të zezë, të bardhë dhe gri, një gamë ngjyrash që të sjell ndërmend gjëra të ndryshme – pelerinën e errët spanjolle, kontrastin simbolik të së mirës dhe së keqes. Konceptimi me kuptime alegorike dhe simbole, e ngre tablonë në nivelin e një mitologjie universale. Në këndvështrimin piktorik, bombardimi i Guernikës është kthyer në legjendë.
Në Gusht 1948, merr pjesë në ‘’Konferencën Komuniste të Paqes’’ në Poloni, inisiator i së cilës ishte I. Erenburg. Në Janar 1949, pikturon litografinë ‘’The Dove,’’ të cilën Lui Aragon e zgjodhi për pankartën e ‘’Kongresit të Paqes’’ në Paris, 20-23 Prill, 1949. ‘’The Dove’’ u bë i njohur në gjithë botën si simbol i paqes. Në Tetor merr pjesë në ‘’Kongresin e dytë Botëror të Paqes’’ në Londër. Pankarta e këtij Kongresi, dizenjuar nga Pikaso, ishte një pëllumb në fluturim, në kuptimin e ‘’Paqes Universale.’’ Emri i Pikasos tashmë ishte i njohur si protagonist i dy ekstremeve të asaj periudhe, demaskimit të luftës në ‘’Guernica’’ dhe lëvizjes për paqe me ‘’The Dove.’’
Jehona e tablosë ‘’Guernika,’’ si një aktakuzë kundër shfarosjes masive të njeriut nga njeriu dhe angazhimi pas luftës në lëvizjen ndërkombëtare për paqe, e kishin ngritur Pikason në një shkallë të lartë të paparë deri atëhere nga ndonjë artist.
Në atë kohë Mili, 45 vjeç, akoma në kërkim të suksesit – Pikaso, 68, figura më e njohur në fushën e artit dhe nga më të njohurat në atë shoqërore.
Takimin e tij me Pikason, Mili e përshkruan në dy librat e tij – ‘’Picasso’s Third Dimensions,’’ 1970 – ‘’Photographs & Recollections’’ dhe në librin – ‘’Photography within the Humanities,’’ fjala e tij në simpoziumin e organizuar nga Wellesley College, Massachusetts, në 11 Prill, 1975, para studentëve të këtij kolegji. (Faqe 46)
Me këtë artist dhe figurë të shquar u takua fotografi Gjon Mili në verën e vitit 1949, takim nga i cili doli seria e fotografive me titull: ‘’Vizatimet me dritë të Pikasos’’ dhe ajo më e famshmja, me titullin e diskutueshëm: ‘’Pikaso duke vizatuar me dritë një Centaur,’’ e cila do të jetë subjekti i shkrimit në vazhdim.
Nëse mund të gjykohet se arritjet e deriatëhershme i kishin dhënë Milit një lloj sigurie, si rrodhën ngjarjet, takimi me Pikason u kthye në një preokupim të vërtetë për fotografin. A do të ndihej i qetë përpara figurës impresionuese të artistit? A do të mund të shihte pa ndrojtje sytë e mëdhenj dhe plotë ndriçim të Pikasos? Përpara se të shkonte në Rivierën Franceze, Mili kalon një mbrëmje në Paris me nipin e Pikasos, Javier Vilato, një piktor i ri. Mili kujton në librin e tij, ‘’Photographs & Recollections’’, se gjatë bisedës, nipi përmendi një thënie të Pikasos: ’’Nëse doni të vizatoni, ju duhet të mbyllni sytë dhe të këndoni.’’ Aforizma e Pikasos nxiti imagjinatën e Milit: ’’Pse të mos e bëj atë të fotografoj në errësirë, por me një dritë në vend të një lapsi?’’ Kjo ide e pushtoi atë të tërin. ‘’Takimin e parë me Modernistët e bën me Matisse, ku provoi ta fotografonte duke vizatuar me dritë, por doli pa sukses. Përpara se të largohej nga Matisse, e pyet nëse do të mund ta prezantonte me Pikason. Përgjigjja ishte e shkurtër: ‘’Jo, ti duhet të shkosh në plazh.’’- Unë dija diçka për këtë, kujton Mili.
Me këshillën e Matisse dhe besnik në mënyrën e tij të fotografimit, që si thotë Jean P. Sartre në fjalën e mbajtur me rastin e hapjes së ekspozitës së Milit në Paris, 1946: ’’Nëqoftëse ju bëheni pjesë e koleksionit të tij, jo vetëm ju mbërthen ju të gjallë,… ai ju ka vëzhguar, do t’ju njoh ju plotësisht.’’ – ‘’Pas disa ditësh,’’ shkruan Mili: ’’Unë e vëzhgova atë nga larg gjatë gjithë mëngjezit. Kapa rutinën e lëvizjeve të tij me saktësi.’’
Të nesërmen kur Pikaso po bëhej gati të largohej, Mili i del përpara dhe i thotë: ’’Më falni. Unë jam fotograf. Do të dëshëroja të bëja portretin tuaj’’. Reagimi i Pikasos ishte pa emocione: ’’Ashtu? Vazhdo,’’ ju përgjigj ai duke bër një gjest.’’Jo, seriozisht, seriozisht.’’ i kthehet Mili dhe në çast i tregon fotografi të patinatores Carol Lynne duke kërcyer në errësirë. Linjat intriguese lënë nga dritat e montuara në këpucët e kërcimtares intriguan Pikason, dhe si shkruan Mili: ’’I tërhequr, ai filloi të vizatoj me gishtin e tij në ajër.’’ Mili e ‘’mbërtheu Pikason.’’ Në bisedë u vendos të bëhej një sesion prej 15 minutash.
Mili u prezantua thjeshtë: ‘’Unë jam fotograf’’, pa përmendur revistën LIFE, njësoj si të thoshte: ‘’Unë jam Mili’’, ashtu si Pikaso kishte qejf të thoshte: ‘’Unë jam Pikaso’’.
Mili arriti atje ku ëndërronte; ta fotografonte Pikason duke vizatuar në errësirë, me dritë në vend të lapsit, ku linjat zhdukeshin sapo ishin krijuar. Nuk ka informacion nga Mili pas sa kohësh nga takimi u fotografua Pikaso, po ashtu, pse u zgjodh poçeria Madoura si vend. Pasi rregulluan sallën e poçerisë në mënyrën që donte Mili, pra në errësirë duke vendosur dy kamera në 90 gradë ndaj njera tjetrës, njëra karshi dhe tjetra në krah të djathtë të piktorit, fillon procesi i fotografimit. Mili e përshkruan këtë sesion në librin e tij, ‘’PICASSO’s THIRD DIMENSION,’’ si më poshtë.
Përshkrimimi fotografimit: ‘’Picasso’s Third Dimensions’’ – Faqe 16.
‘’Është interesante të shënohet ngjashmëria midis Centaurit, imazhi i parë i Pikasos më dritë, dhe konfiguracionit të trupit të tij të përkulur kur fillon të vizatoj. Për të shënuar gjithashtu, është vazhdimësia e veprimit të tij, ndërkohë që imazhi përparon nga fillimi deri në fund. Në fillim ai përshkruan një grep të vogël dhe lëviz duke u lëkundur nga poshtë lart të ravijëzoj krahun e majtë e pastaj kokën dhe brirët, krahun e djathtë dhe kurrizin me një shpejtësi të tërbuar, e cila duket nga hollësia e linjës, – ai me nxitim zhgarravit dy këmbët e prasme para se të ngadalësohet deri në stop pasi vizaton linjën e lakuar butë të barkut. Duket sikur menjëherë kujtohet se ka më për të bërë. Me shpejtësi ngrihet lart për të plotësuar strukturën e frontalit dhe pa ndaluar, nënshkruan (vizaton firmën e tij) në një mënyrë dekorative.
Në momentin fillestar, pasi ishte hapur kamera, unë shkrepa një ‘flash’. Kjo e bëri Pikason të dukshëm kur filloi të vizatoj në errësirë. Qëndrimi i Pikasos duket sikur lidhet jo aq shumë me momentin e vizatimit, se sa me konceptin e plotë në mendjen e tij.’’
Nga mënyra si e shpjegon Mili procesin e fotografimit, të lë të kuptosh për një marrëveshje midis fotografit dhe piktorit. Është fjala për momentin fillestar. Figura e përkulur e Pikasos me vështrim të ngulur në një pikë, është kapur në saj të aktivizimit të ‘’elektronik flash,’’ me një kohëzgjatje 1/10.000 sek. Pas asaj duken vetëm linjat e e figurës së vizatuar. Duket Mili i ka thënë: ’’Ju do të filloni të vizatoni pasi të jetë ndezur ‘flash-i.’’ Kjo duket nga vështrimi i përqëndruar i Pikasos dhe linja e grepit, pak e trashë, që tregon ngadalësi në lëvizje. Pra është momenti fillestar. Vështirë të kuptohet çfarë ka ndjerë piktori, por kuptohet që atë menjëherë e ka rrëmbyer ajo çfarë kishte në ndërmend të vizatonte dhe vazhdon të lëviz me shpejtësi, deri në përfundim.
E magjishmja ndodhi. Në 30 sekonda, Pikaso i dha Milit emrin si fotografi më i shquar në përdorimin e ‘’strobe light,’’ dhe ‘’flashlight,’’atë që ka ngelur kulmi i krijimtarisë së tij. Nga ana tjetër, Mili i shtoi artit të Pikasos një gjini të re, vizatimet me dritë. A do të kishte një tjetër piktor të përjetësonte këtë teknikë të Milit në fotografim? Mendoj se jo dhe kjo u provua. Mili tentoi të fotografoj Matisse duke vizatuar me dritë, por pa sukses.
Në një artikull të Denis San Jose, nga Milwaukee Gallery, 25 Tetor, 2012, shkruhet: ‘’Takimi i fotografit Shqiptaro-Amerikan Gjon Mili, me piktorin Spanjoll Pablo Pikaso, provoi të ishte një nga bashkëpunimet më tërheqëse dhe frymëzuese midis artistëve në të shkuarën.’’

Pikaso u magjeps aq shumë nga rezultati, sa pranoi të bëheshin pesë sesione. Për koincidencë, atë verë në Rivierën Franceze kishte ardhur dhe fotografi i shquar me origjinë Hungareze dhe shok i Milit, Robert Capa, (Robert Kapa, 1913-1954) i dërguar nga një editor në New York, të pyeste Pikason se cilët, sipas mendimit të tij, ishin piktorët më të shquar të kohës.

Koment nga Robert Capa, për ekspozitën fotografike: ‘’On Picasso’’ – 25 Janar, 1950

Botohet për herë të parë. Burimi – Arshiva, Muzeumi i Artit Modern, New York. Nr. Regj. 500124 – 8b.
Në komentin e dhënë Muzeumit të Artit Modern me rastin e ekspozitës së përbashkët me Milin, ‘’On Pikasso,’’në 1950, Kapa shkruan: ‘’Në Rivierën Franceze takova një shok të vjetër, Gjon Milin. Mili dukej dhe vishej si dordolec, që e kishte bërë atë të hynte në zemrat e banorëve të Golfe-Juan. Problemi i tij ishte të hynte në zemër të Pikasos. Në valixhet e tij të shumta nuk kishte xhaketa për mbrëmje, por një sasi të madhe me drita të ndryshme. Idea e tij ishte të tërhiqte Pikason të vizatonte në ajër me një dritë të vogël. Nëse Mili do të realizonte këtë proçedurë, duke përdorur kohë pas kohe ‘stroboscopic lights,’ ai mendonte se do të mund të shpjegonte diçka në fotografi, që shumë njerëz kishin provuar ta shpjegonin me shumë fjalë – procesin e të menduarit të një artisti abstraksionist. Pikaso thoshte se Mili dukej mjaftë zbavitës dhe fliste mjaft mirë. Ai na tha të shkonim në shtëpinë e tij të vogël. Të nesërmen mbasdite, ngarkuar me kamerat tona dhe dritat u gjendëm para shtëpisë ku Pikaso po na priste në krye të shkallëve. Pasi nxorëm orenditë jashtë nga nga dhoma e tij më e madhe, errësuam dhomën dhe instaluam dritat. Secili ishte duke punuar – Pikaso, Francoise (gruaja që bashkëjetonte me Pikason), Mili dhe unë. Mili i shpjegoi Pikasos si të ndizte dhe shuante dritën e vogël, që do i shërbente si laps. Pikaso e provoi instrumentin për gjysëm minuti, duke thënë se gjithmonë kishte pasur dëshirë të pikturonte në ajër. Ndërkohë, shuam dritat në dhomë dhe hapëm kamerat. Drita e vogël filloi të lëviz në errësirë. Duke parë atë të lëvizte kishje ndjesinë sikur shikoje shkopin e dirigjentit Arturo Toskanini. Pas 15 sekondash, Pikaso shuajti dritën.
Mili po kërcente duke ardhur rrotull si një Indian, Pikaso ndezi një cigare, Francoise tha se ishte shumë interesante.’’
Ky ishte sesioni i dytë nga pesë. Sa bukur e shpreh Kapa entusiazmin e Milit. Ashtu si njihej Mili, karakter i veçantë dhe si e quante Sean O’ Casey: Shqiptari zemër bardhë (gazmor). Në pesë sesione, Mili realizoi 30 imazhe me Pikason duke vizatuar me dritë dhe tre portrete mjaft interesantë. 14 nga fotot me dritë dhe portretet janë botuar në: ‘’Pikaso’s Third Dimension.’’ Portreti, Pikaso me lule në vesh, shoqërohet me komentin si më poshtë: ‘’Pasi arrita në Riviera, e gjeta Pikason në plazh në Golfe-Juan, ku lahej çdo ditë dhe argëtonte miqtë e tij. Djegur nga dielli, tullac, dhe gjysëm lakuriq me pantallona të shkurtra ngjyrë kaki, kapardisej si një kryetar fisesh i Detrave të Jugut (mungonte vetëm lulja në vesh për të kompletuar një portret në karakter.) Ky portret, marrë në kopshtin e Pikasos në Vallauris është bazuar i tëri në këtë përshtypje të parë.’’ Dy portretet e tjera janë marrë në shtëpinë e Pikasos gjatë seancave të pushimit: – Pikaso në këmbë, me vështrim të tretur, mbështjellë nga tymi i duhanit, humbur në mendime dhe Pikaso ulur, në gjoks e sipër zhveshur, duke thithur cigaren me ëndje. (Faqe, 31-32-33.)

MUZEUMI I ARTIT MODERN, NEW YORK

Komenti nga Gjon Mili për ekspozitën fotografike: ‘’On Picasso.’’ – 25 Janar, 1950.
Botohet për herë të parë. Burimi – Arshiva, Muzeumi i Artit Modern, New York. Nr. Regj.50124-8a
‘’Vizatimet e hapësirës të Pikasos janë gjurmë të lëna në hapësirë me një dritë që e mban në dorë si një laps. Ndryshe nga vizatimet me laps në letër, ato janë kryer më shumë nga lëvizja e trupit se sa nga lëvizja e dorës . Në gjashtë nga këto vizatime hapësire që janë fotografuar në një dhomë të errët vetëm linjat e dritës duken të rregjistruara në film.
Në të tjera raste, kur Pikaso ishte duke vizatuar dhe kamera është hapur në errësirë, dritat janë hapur një herë ose disa herë. Këto fotografi tregojnë një ‘vizatim hapësire,’ po ashtu shprehjen e fytyrës të artistit dhe lëvizjet e trupit gjatë procesit të punës.
Dy kamera punonin në të njëjtën kohë: nganjëherë për të fotografuar të njëjtin vizatim nga dy kënde të ndryshme dhe nganjëherë për të fotografuar nga i njëjti këndvështrim, në bardhë e zi dhe me ngjyra.
Koha e ekzekutimit të këtyre ‘vizatime hapësire,’ varion nga 5 sekonda, për më të thjeshtin abstrakt, deri në 30 sekonda, për vizatimin më kompleks të një njeriu apo kafshe.
Variacioni në trashësinë e linjave është i rëndësishëm. Sa më e hollë linja aq më e shpejtë lëvizja e dritës, precizioni është konsideruar i parëndësishëm; në të kundërt, sa më e trashë linja, aq më e ngadaltë lëvizja dhe më e madhe vëmendja e artistit në saktësinë e formës dhe detaje.
Fotografitë janë marrë në shtëpinë e Pikasos dhe në poçerinë Madoura në Vallauris. U bënë pesë sesione, secila zgjati afërsisht një orë. Koha, Gusht 1949.’’

‘’ Vizatimet me dritë të Pikasos’’ dhe jehona e tyre

Seria e fotografive ‘’Vizatimet me dritë të Pikasos’’ dhe në mënyrë të veçantë, fotografia me e njohur dhe më e publikuar e kësaj serie me titullin e diskutueshëm: ‘’Pikaso duke vizatuar me dritë një Centaur,’’patën një jehonë të paparashikuar. E parë si një formë e re arti, ku shkëlqen aftësia e Gjon Milit, Pikaso, duke vizatuar në hapësirë figura me një laps me dritë, ku linjat zhduken sapo janë krijuar, bën që Muzeumi i Artit Modern në New York, në bashkëpunim me revistën LIFE, të hapin në 25 Janar – 19 Mars, 1950, ekspozitën me 40 fotografi të Gjon Milit, të serisë së sipërpërmendur dhe 20 fotografi të Robert Kapa, me motive nga jeta familiare e Pikasos. Botoi Dielli, Shtator 2017….
(Per me shume lexo ne gazeten Dielli online www.gazetadielli.com)
* PS: Askush nuk mund ta publikoje pa lejen e Diellit.

HAJDE SHENGJINI…!

October 9, 2017 by dgreca

-Një mozaik me 16 foto (me pak tekst prezentues) nga Shengjini, në kapercyell të ketij sezioni turistik të verës ’17, ose një foto-reportazh me mbiemer gjysëm-vjeshtorë-

Nga Zeqir Lushaj/

Ky është Shengjini, qyteti ku edhe unë jetoj tash 3 vjet e sa. Ndonese rritet e zbukurohet çdo vit, prap se prap mbetet qyteti që ka vetem një rrugë dhe një shetitore buzë detit. Eshtë një qytet modest në jeten e vet…, por që ka hyre me mbresë dhe emocion edhe në jeten e mijëra e mijëra pushuesve të tij të preferuar nga vendi dhe bota. Eshtë Shen Gjini i At Zef Pllumit.

Shetitorja e Shengjinit në mbremjet verore të kujton bulevardin „Deshmorët e Kombit” në Tiranen e viteve më para që gumezhinte darkave nga shetitjet masive të kryeqytetasve. Ketë vision na e jep sidomos mua dhe dr Besim Ymajt që kemi qenë shumë amatorë të atyre „xhirove“ të Tiraneë e sot sodisim keto shetitje turistesh diku nga kati 10 a 12 i kompleksit “Adriatik” ku Besimi vjen jo veç per plazh por edhe ne fund-java gjate vitit per pak relaks breg-ujorë.

Shengjini, më së shumti është qyteti i dashur i kosovareve. Ketu ata ndjehen më të shtepisë se kerkush tjeter. Sidomos per shkrimtaret e Kosoves ky plazh është shumë i preferuar. Mes dhjetra të tjereve, një nga ata që e donë shumë Shengjinin është edhe publicisti i mirënjohur, juristi i shquar veteran i Prishtinës, bashkpunetori i nderuar i revistes ZemraShqiptare zotri Adil Fetahu që kesaj here na erdhi edhe me librin e tij më të ri PUBLICISTIKE me 415 faqe.

Rana e Hedhur, që ndoshta ua hedh të gjithë plazheve të tjera ngado në këtë breg-Adriatik! Eshtë fantastike, krejt e veçantë, e paparë, por edhe e heshtur që nuk don të ekspozohet edhe aq shume as te shesi mend sepse i kupton edhe pasojat qe mund të bijen mbi të pameshirshem ashtu si edhe në shumë perla të tjera të at’dheut!!

Një kompleks i mrekullueshem e shumë terheqes është në këtë zonë edhe ai me emrin „SIGAL“ ose siç ne të vendit ketu i themi „te Ponari“. Ketu kanë pushuar që nga ish presidenti i Rpublikes Nishani e deri te shumë e shumë njerez të thjeshte nga Shqiperia, Kosova, diaspora e nga shume vende të botes. Manaxherin gjeneral Ismet Ponarin e gjetem në shoqerinë e nje grupi shkrimtaresh dhe perkatesisht siç edhe i shihni në foto, Hasan Selimi nga Tropoja, Nikollë Loka nga Mirdita e Fatmir Halimi nga Prishtina, bashk me romanin e tij të sapobotuar „Dy vdekjet e nje jete“.

Keta 4 nxenes që shihni në foto janë mysafiret e mi më të nderuar të kesaj vere? Pse i klasifikoj të tillë? I pari majtas është Kristjan Çela, komshiu im i cili jeton në Itali dhe ketu vjen veres në pushim. Fiona Konika është nxenese e klases së 8-të në Durres, shoqja në krah është Antonela Perndojaj nga Manatia e Lezhes si dhe vellai i Fiones, Elio Konika nga Durresi. Keta të tre janë pushues te vila e Kristit dhe Kristi ju kishte „shitur mend“ se komshiu im është shkrimtar dhe ka bere shume libra disa nga te cilat ua kishte treguar atyre. Ata shprehin deshiren të më vizitojnë dhe unë i pres me shumë shumë kenaqesi duke i perjetesuar edhe në këtë foto perballë bibliotekes time modeste në studjon e punes.

Qerim Kurmeka ka mbi dy dekada që jeton në Zvicerr. Kishte 6 vjet pa ardhur në at‘dhe dhe disa ditë i kaloi në plazhin e Shengjinit në zonen Rana e Hedhur e të gjithe mbresat e tij sikur don t‘i shpreh vetem me nje fjalë:

-Fantazi !!

Në këtë zonë bien në sy edhe vilat e Margjoneve, nga familjet me te vjetra të Mal-Shengjinit te zbritur ketu shekuj më parë nga Razma e Shkodres. Në foton që shihni më lart është njera prej tyre, ajo e Shtjefen Margjonit (Qepës), dhe shegat në oborrin e tij, shegat qe jane pema karakteristike e kesaj zone.

Profesor Pashko Sinani dhe familja e tij kanë mbi 25 vjet që jetojnë në Milano të Italisë. Pashku thotë se sa herë vjen me pushime në Durres ku ka dhe shtëpinë e tij në Sukth, po nuk kalova një ditë ketej nga Shengjini nuk e zë që isha me pushime.

Në foto: Pashku me djalin e madh Gertin para hotelit Princ në Rana e Hedhur.

Studentja Anisa Alija bashk me prinderit Gëzimin e Mirelen kanë ardhur nga Shtoi i Shkodres per një drekë, një shetitje e pak plazh në Rana e Hedhur.

Një lajm i mirë per të gjithe ata që i kane makinat me merak: -sivjet, pra kete verë deri te Rana e Hedhur ka shkuar asfalti ndaj nisuni pa ndonjë siklet!

Ini të lutur të mos befasoheni. Krejt papritur edhe sot mbas rreth tre dekada tranzicion bash ketu në zonen turistike mund të gjendeni perballe kesaj parulle të asaj kohe kur këtu mund të kalonin vetem zogjtë e malit fluturim…(Ndoshta akoma u dashka ndonjë e tillë, thjeshtë si relike e të shkuarës pa kthim!)

Ky është doktor Kolë Mëhill Berisha, i zbritur ne breg-deti nga Merturi i Gurit i Pukes, (ose Dr Berisha i Shengjnit). Eshtë plot 104 vjeçarë. Kur të gjithe mileti marrin rrugen e detit Ai merr kazmen dhe ngjitet në mal ku nxjerr bime medicinale. Them se, seshpejti me dr Berishen (e Shengjinit) do të bejmë një bisedë të veçantë per lexuesit tanë të nderuar.

Zjarri ne oxhak e saça mbi prush, ia japin ketij reportazhi mbiemrin: -gjysem-vjeshtorë!

Shumë kosovarë kanë blerë shtepia në Shëngjin. Hykja, (në foto majtas) nusja e avokatit Gani Rexha i Prekazit por me pune e banim ne Mitrovicë shpesh çdo jave por te pakten çdo muaj i kalojne 2-3 dite ne Shengjin. „Aq sa na pelqen plazhi në vere, aq na pelqen edhe edhe në muajt e tjerë të vitit shetitja neper bjeshkë në Malin e Shengjnit e të Rrencit“, -thonë ata.

Në foto: Hykja me nenen e saj Aishen (djathtas) dhe bashkshortja ime Sabrieja.

Iku vera e sivjetshme por deti e qyteti me banoret e tyre janë ketu. Puna dhe jeta vazhdon. Që të jemi më mire që të ecim më perpara. Në qender në Lezhë, gjatë tërë ditës të njejten melodi do degjoni, aty në cep të urës së Drinit:

-Hajde Shengjini!

Eshtë thirrja e shofereve të fugoneve të Shengjinit per pasagjeret e kesaj linje, thirrja që u bë sot edhe titull i ketij foto-reportazhi per ju lexues te dashur të Internetit të kudo-ndodhur.

Vjosë, lum e llum!

October 9, 2017 by dgreca

5-Ilir-levonja-2-288x300-1

Nga Ilir Levonja/Florida/

Ajo që të bën përshtypje në këtë rastin e Këlcyrës, ku një shoqëri e tërë dënon masakrën mjedisore mbi lumin Vjosa, por edhe një tërësi webesh etj., është heshtja opozitare. Thuajse gjithë ato webe që janë në urdhrat e opozitës, merren me çështje tekanjoze, gërr-vërret e tyre. Dhe atë zhurmën karakteristike të langojve që vetëm lehin, se, për të kafshuar as që dinë ta bëjnë. Kurse për ato qeveritare…, nuk habitem, pasi dihet, tek ne, jep ca lek dhe i ke rrugët e hapura. Kjo kulturë e mbrapshtë na është ngjizur keq, aq sa sot na ka verbuar jo vetëm sytë por edhe mendjen.

Përshembull Monika Kryemadhi ka hallin se përse kanë hequr nga dogana një këngëtar. Sipas saj një vlerë e shoqërisë sonë etj. Por çfarë të thuash. Nga t’ia gjesh fillin lëmshit shqiptar. Ekzistenca e emrave fiktiv në borderot e shtetit është një gangrene që po bluan jo vetëm Shqipërinë, por edhe ata që marrin ca rroga si dhuratë e pjesëmarrjes në komisione votimesh. Dhe kjo që një artist të paguhet fiktivisht, diku, kur dihet që fronti real i tij janë lokalet e natës, dasmat e shfrenuara shqiptare, është krejt demode. Eshtë ai çibanizëm a shushunjizëm alla shqiptar që përfshihet në atë informalitetin e dëmdemokracisë sonë, pikërisht prej militantëve. Ndaj ishin të trishtueshme fjalët e asaj vajzës nga Burreli, së cilës iu deshën dy vjet për të gjetur një vend pune në dikasteret e Shqipërsië, edhe pse kishte kryer shtatë vite studime në një nga universitet më të mira të europës. Por në Shqipërinë tone, tesera e militantit ta bën në kokë ty edhe diplomës tënde. Jemi në kohën kur e ha robi, robin. Pra Mona ka hallin pse po u fshihen emrat nga borderotë militantëve, jo shkatërrimin mjedisor.

Kurse për PD-ën as që bëhet fjalë. Kushedi i detyrohet ndonjë fond Harri Lenës. Eshtë e vendosur në gërrvërret e veta, në denoncimet e një veterani si Sali Berisha. Asnjëherë nuk është parë një PD e ndarë, e rënë, e copëtuar…, pa frymë masash, pa identitet si sot. Dhe ajo që është më e trishtueshmja, pretendimi i rikthimeve, pa e kuptuar asnjëherë se kohët kanë përfaqësuesit e tyre, vine dhe duhet te ikin, i nxjerrin ata dhe u japin mundësinë për të dëshmuar…, atë që janë liderë apo legena. Në rastin konkret, është e hidhur, por e vërtetë, ky i sotshmi i përket legenizmit.
PD-ja sot vazhdon me denoncimin. Dhe krejt absurdisht me ca platforma bllokimish folotoresh, pikërisht në momentet më të domosdoshme të një debati për hapjen, sheshim, bashkimin etj. Nuk ka tradhtarë brenda një force politike, sa kohë ata kanë dale prej saj. Por ka uzurpatorë dhe manipulues, e ky është regres.
Por e gjitha kjo heshtje e florinjtë e ka një shpjegim, atë që në pushtet Edi Ramën, e solli pikërisht retorika vulgare e Ilir Metës. Dhe ajo PD-ja me ngjyra të kuqe, ajo republika e re e Lul Bashës. Dështimet e marrëveshjeve midis njëri-tjetrit, jo marrëveshjet për Shqipërinë. Kjo është e gjitha.
Por jemi te Këlcyra. Gryka e bukur, me ato rrape e ujra…, është fatkeqësi që u përket shqiptarëve. Rracës që nuk do ta kuptojë se poshtërsitë më të mëdha vendit tonë, ia kemi bërë ne dhe jo greku e serbi. Kjo ndodh pikërisht për shkak të asaj kulture të mbrapshtë që jep një dorë lek dhe gjithçka mundet.
Eshtë gjëja më e mirë kur një shtyp, një shoqëri civile reagon fort… Nuk ka gjë më elegante. Epoka e besnikerisë së përjetshme karshi politikës, bizneseve të saj duhet të marri fund. Epoka e heshtjes. Janë një sërë biznesmenësh, përfshi politikanë, etj., që mëkatet e tyre i mbulojnë me forcën e lekut. Jo vetëm mëkatet, por edhe krimet njerëzore. Siç ishte rasti i një deputeti të përfshirë në një aksident rrugor, ku humbi jetën një njeri. Aksidenti është një fatkqësi. Dhe uroj kush mos ta ketë për pjesë. Mund t’i ndodhi gjithkujt. Por ka ca rregulla ama, ca ligje. Ka edhe kod moral. Të ikësh nga vendi i ngjarjes, e ta mbulosh gjithçka me para, bën dy here krim. E krim më të madh akoma bën një drejtësi e tërë, nje qeveri, nje shtet. Por krimin më monstruoz e bën një shoqëri që hesht dhe që fal. I fal kur gruaja e njërit apo tjetrit, vret në rrugë, paguan ca lek dhe aq. I fal kur gjykatat lirojnë nga burgu si djemë të mire lagjeje ca njerëz që i kanë bërë vendit dëme në miliarda. Çfarë të presësh prej këtij soji burrash më? Reforma, zbatim të ligjit, demokraci?!. As mos e çoni nëpër mend. Këta janë vetëm për bythën e tyre, jo për Shqipërinë. Ndaj mos heshtni!

ÇAJ MALI, NË VEND TË KANABISIT

October 9, 2017 by dgreca

-Një përvojë nga Sinica e Devollit-/

Nga Fuat Memelli-Boston/

Në këtë shkrim, nuk e kam fjalën për zëvndësimin e pirjes së çajit me atë të kanabisit. Gjetkë dua të dal. E kam fjalën për mbjelljen e çajit nga fshatari Ferit Hysolli e famija e tij, në fshatin Sinicë të Devollit. Njeriu punëtor që është mësuar të rojë me djersën e ballit e në mënyrë të ligjëshme, e gjen rrugën.. Kështu e gjeti para dy vjetësh Feriti dhe bashkëshortja e tij, Liria, të ndihmuar edhe nga djali i tyre, Klodjan Hysolli. Ata nuk u morën si shumë fshatarë shqiptarë me kultivimin e kanabisit, por me atë të çajit, pasi deshën ta bëjnë gjumin të qetë. Një pjesë e mirë e tokave në Sinicë, për vështirësitë e terenit, për largimin e disa familjeve, për çmimin e lartë të karburantit, mbetën pa u punuar. Atëhere kjo familje gjeti një rrugë tjetër: atë të kultivimit të çajit. Një farë përvoje për kultivimin e kësaj bime në këtë zonë ekzistonte, pasi me nismën e specilistit të shquar, Kiço Çeku, kooperativa kishte mbjellë çaj për disa vjet në fshatin Dardhë, në toka të dobëta, të cilat sipas specialistit të mësipërm, janë të mira për çajin. Sigurisht tani në kushtet e reja të bujqësisë së privatizuar , këtë punë do ta bënin vetë dhe të ardhurat do t’i mernin po ata. Djali i tyre i cili jeton në Korçë, u lidh me një biznesmen grek. Që andej mori farën dhe këshillat e nevojëshme për kultivim. Për sigurimin e fidanave, farat i mbollën në farishte në filim të pranverës.. Pasi u rritën , në muajin maj i mbollën në tokat e tyre në vendin e quajtur Selisht që ndodhet në një lartësi prej rreth 1300 metra mbi nivelin e detit. Mbjelljen e bënë në rreshta të drejtë, në largësi 80 cm rreshti nga rreshti dhe 40 cm bima nga bima. Qëllimi ishte që bimët, jo vetëm të kishin hapësirën e nevojëshme por edhe të kultivoheshin. Nuk u përdor asnjë lloj plehu, me qëllim që bimet të ishin te pastra nga kimikate. Korja ishte një punë e madhe pasi korja do bëhej me dorë. Për këtë patën ndihmë nga njerzit e afërt. Tharja, e cila duhet bërë në hije, u krye në plevicë, por jo në kushte aq të mira. Për këtë arsye një pjesë e tij , duke qënë e ngjeshur, nuk u tha mirë, u dëmtua dhe nuk ia pranuan.

U kënaqën me prodhimin e vitit të parë, por jo sa duhet. Në pranverën e këtij viti ndërtuan një hangar për tharjen e tij, me ndarëse dhe rjeta teli. I shërbyen bimëve me frezime. Feriti, si ish traktorist me përvojë, përshtati një frezë dhe frezioi gjithë sipërfaqen. Bimët, të cilat ishin në vitin e dytë, dhanë një prodhim edhe më të madh. Korjen e bënë nga fundi i qershorit e fillimi i korrikut. Si një specialist i mire, Feriti na tregon se korjen e filluan në përputhje me teknologjinë, kur kishin çelur rreth 70 për qind e luleve. Për të përballuar mbledhjen (korjen) e çajit, morën 15 punëtorë më pagesë nga Mirasi, duke e përfunduar atë brenda 10 ditëve.Gjatë korjes bëhëj edhe pastrami nga barna të ndryshme si dhe nga dheu që mund të kishin bimët. Tharja sivjet u bë në hangar dhe cilësia ishte mjaft e mirë. Biznesmeni grek u kënaq. Edhe fitimi sivjet ishte më i madh, pasi u prodhuan 3 ton çaj i thatë, i cili u shit me 6000 lek ( të vjetra) kg.

Shëmbull i Feritit për kultivimin e çajit, u ndoq sivjet nga agronomi korçar, Vaskë Thimjo, që është dhëndër në Sinicë. Në tokat e njerëzve të tij të afërt, mbolli 20 dynymë çaj. Një shëmbull tjetër në Sinicë , është ai i Myzafer Memellit, për kultivimin e shafranit. Me ndihmën e djalit të tij, i cili jetonte në Itali, siguroi farën e nëvojëshme. Gjithashtu nga strukturat e Ministrisë së Bujqësisë, siguroi edhe dokumentacionin përkatës për importin e farave si dhe për tregëtimin në Itali. Ja , ky është modeli që na jep Sinica: të ardhura me punë të nderëshme! Përvoja e Sinicës për mbjelljen e çajit , shafranit si dhe e fermerëve të tjerë në Shqipëri që kultivojnë bimë medicinale që sjellin mjaft të ardhura, duhet përhapur e mbështetur nga qeveria shqiptare dhe dhe vartësja e saj, Ministria e Bujqësisë. Kjo mbshtetje duhet të fillojë pa vonesë, duke nisur qysh nga fillimi i vitit që vjen. Kjo rrugë si dhe të tjera dobiprurëse e të ligjëshme, do bëjnë që jo vetëm me policë, por edhe me modele të tilla, etj, si dhe me mbështetje nëpërmjet projektesh, do t’i pritet rruga kanabisit në Shqipëri. Për këtë ndoshta nuk mjafton vetëm mbështetja nga qeveria shqiptare, por t’i kërkohen fonde edhe BE-së, e cila e njeh mirë problemin e kanabizimit të Shqipërisë dhe besoj se do ta zgjidhë ca qesen, të cilën deri tani e ka patur të shtërnguar.

VATRA NE WORCESTER PROMOVOI “FAIK KONICA- DRITËHIJET E NJË DIPLOMATI”

October 8, 2017 by dgreca

PROMOVIMI I LIBRIT “FAIK KONICA DRITËHIJET E NJË DIPLOMATI” TË STUDIUESIT AGRON ALIBALI/

-Kronikë nga Thanas GJIKA/*

Në NUOVO RESTORANT, Worcester MA më 23 shtator gjatë drekës u organizua prej degës së shoqërisë Vatra promovimi i librit “Faik Konica dritëhijet e një diplomati” ARGETA LMG, Tiranë 2016, shkruar prej Agron Alibalit. Ishin të ftuar nderi: autori i librit, prof. Nikolla Pano (folës kryesor), z. Van Christo Konsull Nderi i R.SH. në Massachusets dhe zonja Kostandina Lukes këshilltare e Bashkisë së qytetit.

Mbas ngrënies së drekës, z. Frank Zdruli, një nga organizatorët, e hapi takimin duke prezantuar me emra shumë prej pjesëmarrësve. Më tej e mori fjalën z. John Lito, kryetar i degës së “Vatrës”. Ky pasi përshëndeti pjesëmarrësit dhe falenderoi pronarët e restorantit, zotin dhe zonjën Gjoçaj, për bujarinë e tyre dhe gatimet e shijshme; tha se krijimi i degës së shoqërisë “Vatra” në Worcester MA gjatë vitit 2016 ishte një shprehje e mirënjohjes ndaj asaj që ka bërë e bën kjo shoqëri atdhetare për mëse 100 vjet ndaj popullit shqiptar kudo ku ky jeton. Dega jonë ka gati 30 anëtarë, por shpresojmë të shtohemi, sepse gjithnjë e më shumë shqiptaro-ameriaknët po e kuptojnë se sa më i organizuar të jetë një komunitet, aq më i vlefshëm është për diasporën dhe atdheun. Një nga detyrat tona si degë është të vlerësojmë personalitetet e shquar që e kanë drejtuar “Vatrën” dhe komunitetin shqiptar në SHBA. Pikërisht këtë synon edhe takimi i sotëm duke bërë të njohur e duke i vlerësuar materialet e shumta që ka mbledhur dhe interpretuar z. Alibali në librin e tij kushtuar veprimtarisë diplomatrike të Faik Konicës.

Nga ana ime mund të them se përfitova mjaft nga leximi i këtij libri duke mësuar fakte të rinj lidhur me jetën dhe veprimtarinë e Konicës, Fan Nolit, Kristo Kirkës, Kostandin Çekrezit, etj.Në të ardhmen mendojmë të organizojmë dhe takime të tjera për të vlerësuar krijimtarinë e shkrimtarëve të shquar Visar Zhiti, Pëllumb Kulla, Gazmend Kapllani, etj, që jetojnë në SHBA, si dhe punën studimore të prof. Robert Elsie-t, albanolog i shquar kanadez, që jeton e punon në Gjermani. (Për fat të keq prof. Elsie vdiq disa ditë mbas kësaj ceremonie, më 2 tetor)

Prof. Nikolla Pano, studiues i njohur i historisë sonë kombëtare dhe pedagog në disa Universitete të SHBA-ve lexoi anglisht një material pesë faqesh, të cilin e quajti variant të papërfunduar për botim. Ai dha vlerësime për jetën e Faik Konicës dhe librin e z. Alibali. Ai tha se e kishte pëlqyer studimin e ri, prandaj mori rrugën e gjatë për të erdhur këtu nga Çikagoja e largët.Ky studim i ri, vijoi prof. Pano, nuk është një biografi, por sjell fakte nga jeta e Konicës si diplomat dhe i vlerëson. Faiku ishte diplomati i parë zyrtar midis Shqipërisë dhe SHBA-ve. Ai ishte një personalitet kompleks. Libri që kemi sot ka sjellë shumë informacion nga jeta e kolonisë shqiptare në Amerikë në vitet 1909 – 1942 kur veproi Konica këtu.

Ky studim nxjerr në dukje shumë vlera të panjohura të Faik Konicës si njeri, si diplomat e atdhetar, por njëheresh ai tregon dhe anët e dobëta të tij, ato që autori i quan hije. Aty njihemi dhe me shumë ngjarje konkrete që ngjallin interes për lexuesit në marrëdhëniet shqiptaro-amerikane të viteve 1926-1942.

Interesante është se këtu sillen fakte të cilat nga një anë dëshmojnë modestinë e Faikut, por nga ana tjetër dhe mendjemadhësinë e tij. Për shembull, Faiku u tregua modest kur u pyet prej një botuesi anglez i Fjalorit Biografik për ta futur emrin e tij midis diplomatëve të shquar. Ai iu përgjigje se në atë fjalor nuk duhej futur ai, por vëllai i tij, Mehmet Konica, diplomat kariere që në kohën e Perandorisë Osmane, kur ishte 19-vjeçar. Mirëpo më tej ky intelektual modest i tha për veten e tij se mund ta them pa e tepruar që unë jam themeluesi i lëvizjes shqiptare ashtu sikurse dhe autori më i mirënjohur në gjuhën shqipe, por kjo nuk ka të bëjë me diplomacinë. Pra një formulim i tillë për vendin dhe rolin e tij në lëvizjen kombëtare shqiptare, konkludoi Pano, nuk ka si të mos na krijojë idenë se Faik Konica ishte në të njëjtën kohë dhe mendjemadh, njeri që e mbivlerësonte rolin e vet.

Ky vit, viti 2017 është vit përkujtimor, sepse 75 vjet më parë ndodhi vdekja e Faik Konicës (15 dhjetor 1942).

Faik Konica dhe Fan Noli ishin dy drejtuesit kryesorë, dy personalitetet më aktivë dhe më me influencë midis shqiptarëve të Amerikës, të cilët bashkëpunuan ngushtë me njëri tjetrin për një kohë të gjatë si intelektualë të kulturës letërsisë dhe politikës së kësaj kolonie. Ata e ndërtuan veprimtarinë atdhetare duke krijuar tre institucione themelore: 1. Kisha Orthodokse Shqiptare, ku Noli dha ndihmesën kryesore duke u shuguruar prift e duke përkthyer librat e liturgjisë. Faiku, ndonëse me origjinë myslimane ndihmoi dhe ai në mëkëmbjen e këtij institucioni. 2. Gazeta “Dielli”, të cilën së pari e drejtoi Noli e pastaj Konica e më tej dhe gazetarë të tjerë të talentuar, të cilët me shkrimet e tyre e kthyen atë në një tribunë ku u rrahën problemet e lëvizjes kombëtare shqiptare. 3. Shoqëria “Vatra” të cilën e krijuan të dy bashkë me disa shokë, e cila luajti rol të madh sidomos gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore e më vonë e vijon të jetë ende një qendër e rëndësishme kulturore e patriotike, që po merr zgjerim në ditët tona si mori këtu në Worcester me krijimin e degës së re.

Mirëpo pas dështimit të Revolucionit të Qershorit 1924, Konica i drejtoi Nolit një varg kritikash lidhur me gabimet që ky bëri gjatë qëndrimit në pushtet si kryeministër i qeverisë. Më tej Konica vijoi ta kritikonte Nolin për përqafimin e ideve komuniste në vitet 1926-1932. Madje ai jo vetëm e kritikoi, por dhe si diplomat i Shqipërisë në SHB kërkoi që qeveria amerikane të mos e lejonte Nolin të kthehej në Amerikë, si element me bindje komuniste. Këto Alibali e quan ndër dobësitë dhe hijet më të errëta të Konicës, që unë i jap të drejtë.

Duke qenë Noli e Konica dy personalitetet më të rëndësishëm të komunitetit, bashkëpunimi dhe grindjet midis tyre nuk kalonin pa pasoja midis shqiptaro-amerikanëve të asaj kohe. Grindjet e tyre sollën përçarjen e anëtarëve të shoqërisë “Vatra”. Përkrahësit e Nolit krijuan një degë të re të kësaj shoqërie me qendër në Detroit MI, kurse përkrahësit e Konicës mbajtën shoqërinë e vjetër që ishte krijuar në Boston.

Më tej referuesi theksoi: “Unë nuk kam asnjë ngurrim që të shpreh se ky libër padiskutim është një punim tërësor i mbështetur në studimin e dokumentacionit të punës dhe karrjerës diplomatike të Faik Konicës dhe misionit të tij në Uashington. Unë e përgëzoj autorin për punën këmbëngulse duke u futur në arkivat shqiptare, si dhe të fundit të gjetura përmes Ministrisë së Punëve të Jashtëme të Italisë. Rezultatet vlejnë për përpjekjet e bëra. Këto materiale sigurojnë edhe informacione ndihmese përtej njohjes së deritanishme apo që janë përdorur rreth jetës dhe karrjerës së Faik Konicës. Në zbulimet e reja më të fundit autori ka qënë në gjendje të përmbledhë fushën e veprimtarisë së Konicës. Një gjë që mua mu duk interesante dhe që edhe juve mund ta gjeni të tillë kur ta lexoni librin ku janë tregime, letra të shkruara dhe korrespondenca, përmbledhje të ndryshme nga shqiptarë dhe të huaj që e pyesnin dhe donin qendrime mbi çështjet si femrën shqiptare, gjuhën, kulturën, turizmin pra ca pyetje si ato që edhe z. Van Kristo përballet nganjëherë nduke qenë në rolin e tij si konsull nderi i shqiptarëve në Boston”…

Në këtë pikë unë desha t’ju tregoj diçka që Faik Konica Dëmtoi me shërbimin e tij si konsull ku ju kundërvu rikthimit të Fan S. Nolit nga azili në Europë deri më 1932”.

Më tej prof. Pano tregoi se pas ardhjes së Nolit në SHBA të dy atdhetarët bashkëpunuan për të mirën e Shqipërisë, sidomos pas pushtimit të atdheut prej Italisë Fashiste. Kjo ngjarje solli bashkimin e gjithë emigrantëve ashtu si gjatë periudhës së Luftës së Parë Botërore.

Zotin Alibali e përgëzoj edhe për kërkimin këmbëngulës dhe gjetjen e 276 librave të bibliotekës së Faik Konicës të cilat i shpuri në Bibliotekën Kombëtare Tiranë, punë e cila përbën kapituj më vete në këtë studim.

– Nuk më mbetet tjetër veçse t’ju këshilloj ta blini e lexoni këtë libër dhe autorit t’i uroj suksese të metejshme.

Më tej e mori fjalën autori i librit, z. Agron Alibali, i cili pasi falenderoi organizatorët dhe pjesëmarrësit, tregoi si i lindi ideja e kërkimit të librave të bibliotekës së Faik Konicës dhe e studimit mbi veprimtarinë e tij diplomatike. Ai tregoi se ideja i lindi gjatë kohës kur ndiqte studimet në Universitetin Harvard ku u njoh me dosjen e ish studentit Faik Konica, që ishte regjistruar si shqiptari katolik. Lexova pastaj dhe dosjet e ish studentëve të tjerë shqiptarë të kësaj shkolle, si Fan Noli, Kostë Çekrezi, Koço Tashko, Hamdi Sulçebe, etj. Më vonë u njoha me dëshirën gojore të Konicës, sipas së cilës librat e tij duhej t’i dërgoheshin Bibliotekës së Shqipërisë, dëshirë që u ishte thënë miqve të tij si Vasil Pani.

Gjatë kërkimeve hap pas hapi, ky studiues mundi që nga 3000 (tre mijë) librat e paketuar në 32 arka prej të dërguarve të Vasil Panit në Vashington DC mezi gjeti katër. Pastaj djali i atdhetarit Antony Athanasi, z. Pol Athanas, e njoftoi se në një nga ambjetet e familjes Athanas ruheshin dhe 272 copë të tjera, të cilat mund t’i merrte. Kjo pasuri u shpu vitin e kaluar në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës, sipas vullnetit të Konicës.

Ndjekja e punës diplomatike nëpër arkivat e Ministrisë së Jashtme të Italisë dhe të SHB-ve e ndihmoi studiuesin të gjente një korrespondencë të pasur të Ministrit shqiptar Faik Konica me Ministrinë e Jashtme të shtetit shqiptar dhe me Departamentin e Shtetit amerikan. Kjo korrespondencë, vuri ai në dukje, nuk gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit të R. SH., por qenden vetëm në Arkivin e Ministrisë së Jashtme Italiane dhe asaj amerikane. Pasuria e kësaj korrespondence është e madhe. Aty del qartë madhështia e punës së këtij diplomati përmes ndihmës që ai u dha shtetit shqiptar dhe shumë shqiptaro-amerikanëve. Mirëpo, shtoi Alibali, këtu dëshmohen dhe gabimet e hijet e tij si diplomat e politikan, mbasi ai luftoi disa veprimtarë të shquar si Fan Nolin, Kristo Kirkën, etj.

Në mbyllje, z. Alibali tha se ishte i interesuar të dëgjonte dhe sugjerime e vërejtje, sepse synonte që të bënte një ribotim të librit.

Fjalën e mori z. Frank Zdruli, i cili e përgëzoi autorin për zbulimin e shumë fakteve të reja lidhur me jetën jo vetëm të Konicës e Nolit, por edhe të veprimtarëve të tjerë si Kostë Çekrezi, Vasil Pani, Kristo Kirka, të Mbretit Ahmet Zogu, etj. Lidhur me Kostë Çekrezin ai shtoi se duhej vlerësuar më shumë krijimi prej tij i shoqërisë “Shqipëria e Lirë” e cila u krijua në vitin 1942 dhe synonte të krijonte një qeveri shqiptare në emigracion, të cilën pranoi ta njihte Departamenti i Shtetit. Kjo qeveri duhej dërguar në Shqipëri në mënyrë që t’i priste rrugën krijimit të ndonjë qeverie tjetër ose kthimit të Mbretit Zog. Mirëpo me këtë ide nuk ranë dakord Konica dhe Noli të cilët shprehën mendimin se në fund të Luftës në Shqipëri do të ishte më legjitime të kthehej Mbreti i dëbuar dhe pastaj populli të vendoste me votën e tij llojin e regjimit…

– Unë mendoj se mospramini i mendimit të Kostë Cekrezit, ishte një gabim i Konicës dhe Nolit, sepse ajo qeveri e mbështetur prej qeverisë amerikane do t’i kishte mbyllur rrugën ardhjes së forcave komuniste në pushtet, than në mbyllje folësi.

Më tej e mori fjalën, prof. Thanas L. Gjika, i cili pasi e përgëzoi autorin për punën disavjeçare nëpër arkivat ameriakne e italiane, mbështeti mendimin e autorit për nevojën e përgatitjes së një botimi të ri të studimit më të përmbledhur, të shkarkuar nga disa kuriozitetet me pak vlerë. Meqenëse autori shprehu dëshirën për sugjerime e vërejtje unë, tha folësi po ndalem vetëm në disa sugjerime e vërejtje. Një prej tyrë është nevoja për të cituar jo vetëm arritjet e prof. Jup Kastratit e Nasho Jorgaqit, por dhe ato të studiuesve të tjerë seriozë si Ilir Ikonomi, Fotaq Andrea, Beqir Meta, etj që kanë sjellë kontribut të shquar në studimet e jetës e veprës së Faik Konicës dhe të shoqërisë Vatra. Për variantin e ri duhet të shfrytëzohen edhe shumë shkrime të Konicës botuar në gazetat “Dielli”, “Shqiptari i Amerikës”, etj.

“Zoti Alibali, ashtu si unë dhe studiues të tjerë, vijoi Gjika, ishim edukuar gjatë rinisë sonë, që ta vlerësonim kalimin e Fan Nolit në vitet 1926-1927 nga pozitat e një demokrati në pozitat e një prokomunisti, si një ecje përpara, si një meritë botëkuptimore të tij. Kurse qëndrimin antikomunist të Faik Konicës dhe të demokratëve e nacionalistëve, ta dënonim e kritikonim si qëndrim jopërparimtar. Mirëpo krimet e shumta që kryen diktaturat komuniste dhe dështimi i komunizmit në plan botëror si ideologji dhe si sistem shoqëror, na tregoi se të tilla vlerësime ishin të gabuar dhe se ne duhet të çlirohemi nga politizimi dhe t’i vlerësojmë veprimtarët e historisë sonë me objektivitet dhe nën dritë të re. Pra ne, dmth dhe z. Alibali, nuk duhet ta kritikojmë Konicën për qëndrimin e tij konsekuent antikomunist, për kritikat që ai i bëri Nolit si prokomunist dhe as për letrat që ai i dërgonte si Ministër i Shqipërisë Departamentit të Shtetit dhe Ministrisë së Jashtme të SHBA-ve për të penguar ardhjen në Amerikë të Nolit prokomunist.

Kur Noli shpalli se nuk do të merrej më me politikë (1932-1933), Konica kërkoi lejimin e tij në SHBA dhe rifilloi bashkëpunimin me të për çështjen kombëtare, bashkëpunim që vijoi deri në vdekjen e Konicës. Pra Konica nuk gaboi dhe nuk luajti rol përçarës, por i qëndroi besnik botëkuptimit të tij antikomunist.

Ndërkohë Faik Konica, i cili gjatë Rilindjes Kombëtare mbajti një qëndrim proasustriak dhe në vitet 1919-1942 mbajti qëndrim proamerikan, përkrahu politikën e këtyre vendeve, i informoi ato për gjendjen e lëvizjes kombëtare shqiptare, etj, nuk duhet quajtur “agjent” e “spiun” sepse këto fjalë në gjuhën shqipe kanë marrë një përmbajtje pejorative, fyese, kurse kjo marrëdhënie me këto dy fuqi proshqiptare nuk ka pasur asnjë përmbajtje spiunimi antishqiptare”.

Puna për kërkimin e librave të bibliotekës së Faik Konicës ka rëndësinë e vet dhe autori bëri mirë që u përpoq të gjente sa mundi, por më i rëndësishëm është kërkimi edhe i dorëshkrimeve të këtij autori, që kanë mbetur pa u botuar e që urojmë të mos kenë humbur. Midis këtyre veprave dëshmohen në gazetën Dielli katër: 1.Komedia “Mustaqet”, që ishte luajtur në skenë nga grupi tetral i qytetit Malburough MA., 2. Një përmbledhje me skica e tregime me titull “Kondili i kuq”, 3. Një novelë me titull “Tryeza e fshirë – një përrallë sociale dhe filozofike” dhe 4. “Themelet e gjuhës shqipe” një studim sintezë për gjuhën shqipe. Persnalitete si Noli dhe Qerim Panariti që hapën arkat me libra dhe dorëshkrime të Faik Konicës, zgjodhën dhe botuan vetëm një nga dorëshkrimet, dorëshkrimin anglisht të veprës “Shqipëria kopësht shkëmbor i Europës Jug-Lindore”. Ata kanë përgjegjësinë që veprat e tjera në dorëshkrim nuk i botuan të paktën në gazetën Dielli si nënfletë leteare. Të tjerët më vonë ose i nënvleftësuan e i hodhën diku, ose dikush i mori me synim që t’i ruante, por sot nuk dihet ku janë.

Më tej folësi tha se mosndodhja e letërkëmbimit të Konicës me qeverinë Shqiptare e atë amerikane në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë e ka burrimin tek krimi i madh që kreu Enver Hoxha në dhjetor 1944 – janar 1945 kur sapo mori pushtetin, u dha të dërguarve të Beogradit gjithë arkivin e jashtëm të shtetit shqiptar të viteve 1922 – 1944. Eshtë rasti që kjo tradhëti kombëtare të vihet në dukje në një libër të tillë, mbasi ky krim jo vetëm varfëroi dokumentacionin e shtetit tonë, por, si ka treguar studiuesi Kastriot Dervishi, ndihmoi zbulimin jugosllav për të gjetur shumë emra patriotësh shqiptarë që vepronin në Jugosllavinë e vjetër kundër politikës antishqiptare. Këto të dhëna shpunë në eleminimin fizik të 50.000 (pesëdhjetë mijë) patriotëve shqiptarë në Jugasllavinë e Titos brenda viteve 1945-1948.

Së fundi, Gjika shtoi se studiuesi Alibali para se ta dërgojë për shtyp variantin e ri, është mirë t’ua japë dy specialistëve të cilët duhet ta lexojnë e të japin me shkrim vlerësimet e tyre, të cilat duhen botuar brenda librit si parathënie, ose në kapakun e prapmë të librit.

Më tej e mori fjalën z. Sotir Pani, djali i Vasil Panit, mikut të Konicës dhe ish kryetar i Vatrës së Bostonit, i cili tha se humbja e librave të Faikut ka ndodhur gjatë qëndrimit në depot e kryekishës së Shën Gjergjit dhe gjatë transferimit të qendrës së shoqërisë Vatra nga Bostoni në New York, pra në vitet 1956 – 1992.

Zonja Neka Doko dhe z. Artur Vreka vijuan diskutimet, kurse Julia Gjika lexoi disa prej fjalëve të arta të Faik Konicës nxjerrë nga libri i studiuesit Fotaq Andrea “Faik Konica – Përlindësi modern Fletore Koniciane” ZENIT Tiranë 2016.Mbas këtij takimi profesor Pano i shoqëruar prej zotërinjve Zdruli dhe Steffon bëri një vizitë te Kisha Shqiptare “Fjetja e Shën Mërisë”, ku mysafiri shprehu kënaqësi për pikturat murale të piktorit të talentuar Dhimitër Çika, si dhe për pastërtinë e ambjenteve të godisë së pensionistëve “Illyrian Gardens”.

***

Shënim i Diellit: Autori i librit informoi redaksine se në aktivitetet për promovimin e librit “Faik Konica – Dritëhijet e një Diplomati” të zhvilluara në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë dhe në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Republikës së Shqipërisë në Tiranë u mbajtën recensione nga Prof. Dr. Aleks Luarasi dhe Prof. Dr. Pëllumb Xhufi, të cilët e patën lexuar librin në bocet. Të dy profesorët e nderuar u shprehën pozitivisht për përmbajtjen dhe cilësinë e veprës, për risitë dhe kontributin që sjell, si dhe për trajtimin e aspekteve diplomatike, kushtetuese-juridike etj. të aktivitetit shumëplanësh të Faik Konicës në Shtetet e Bashkuara. Lidhur me opinionet e z. Gjika për Fan S.Nolin si kinse “prokomunist” sqarojmë se dokumente arkivore tregojnë se Peshkop Fan S. Noli ka qenë nën vëzhgim të gjatë dhe të vazhdueshëm të organeve të specializuara amerikane. Nga shqyrtimi i dokumentacionit përkatës del në pah se, në përfundim të këtij procesi të gjatë dhe të imtë, akuzat ndaj Nolit rezultuan të pabazuara. Fan S. Noli, përkundrazi, u trajtua deri në fund të jetës me respekt dhe nderim të veçantë.”

***

NJE REAGIM I THANAS GJIKES PAS SHTESES SE AUTORIT TE LIBRIT, AGRON ALIBALI

Z. Alibali, në diskutimin tim edhe unë vura në dukje arritjet e reja që sjell libri juaj, por që të mos përsërisja ato që thanë parafolësit u ndala të shpalos disa sugjerime dhe kritika për t’ju ndihuar për një botim të ri. Këto sugjerime e kritika ju i pranuat gjatë promovimit dhe nuk reaguar në sallë, përkundrazi më falenderuat. Tani në gazetë përmes një informimi, e hidhni poshtë opinionin tim ndaj botëkuptimit të Fan Nolit prokomunist në vitet 1925-1932 dhe e quani “kinse prokomunist”.

Po pse nuk e pranoni ju faktin që Noli ka qenë gjatë dy periudhave, në vitet 1925-1932 dhe 1944-1957 një prokomunist?

Për periudhën e parë e luftoi Faik Konica me të drejtë kurse ju e quani këtë një gabim, njëhije të Faik Konicës diplomat.

Po a nuk ishte Noli ai që më 1925 u lidh me Kominternin dhe dërgoi në Moskë shokët e tij Sejfulla Malëshova, Koco Tashko, Zai Fundo, etj për të studiuar e për t’u bërë komunistë dhe ata u bënë të tillë e punuan për komunizmin derisa i eleminoi Enver Hoxha?

A nuk ishte Noli ai që shkoi në Moskë në nëntor të vitit 1927 dhe mori pjesë në festimet e 10-vjetorit të Revolucionit të Tetorit dhe shkroi me entusiazëm për përparimet e qeverisë sovjetike?

A nuk ishte Noli i viteve 1926-1927 ai që shkroi poezitë “Anes Lumenjve” dhe “Rent or Marathonomak” poezi revolucionare me ndikime idesh komuniste?

Për periudhën e dytë 1944-1957 mund t’i mohoni ju z. Alibali lidhjet e simpatitë e Nolit me qeverinë komuniste shqiptare dhe me diktatorin Enver Hoxha?

Ju lutem z. Alibali të rilexoni me kujdes veprën biografike të prof. Nasho Jorgaqit për jetën e Nolit gjatë këtyre viteve.

Fan Noli për fat të mirë u largua nga idetë komuniste, herën e parë më 1932, gjë që e ndihmoi të hynte në SHBA dhe pastaj herën e dytë më 1957 kur e pa se Enver Hoxha po ia hante shokët e tij dhe po shtypte popullin si diktator i pamëshirshëm. Kjo tërheqja e dytë nga pozitat e një prokomunisti, bëri që të mbylleshin hetimet e fshehta ndaj tij dhe të vdiste si një personalitet i nderuar.

Me respekt,

Thanas L. Gjika