Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

MARASH KUMBULLA, KONTRATË ME “ROMËN” DERI ME 30 QERSHOR 2025

by

Përgatiti: Albano Kolonjari-

“Marash Kumbulla ishte një nga synimet tona kryesore dhe ne jemi të kënaqur që e kemi nënshkruar me atë. Ne po i sjellim Romës një talent të ri që spikati sezonin e kaluar – dhe një lojtar që zotëron të gjitha atributet për të formuar, së bashku me të tjerët, një pjesë kryesore e grupit që po ndërtojmë për të ardhmen”, shprehet Drejtori i Përgjithshëm i Romës Guido Fienga . Mbrojtësi i Kombëtares Marash Kumbulla, i cili ishte shumë i kërkuar këtë merkato, nga shumë klube si Lazio, Inter atj, ka vendosur të bëhet “Gladiator” dhe të luajë për Romën. Kumbulla, 20 vjeç, bashkohet me Giallorossi në një marrëveshje fillestare huazimi dy-vjeçare që zgjat deri më 30 qershor 2022. Si pjesë e marrëveshjes, së huazimit dy-vjeçare, lojtarët e Romës Mert Cetin, Matteo Cancellieri dhe Aboudramane Diaby,  të shkojnë në drejtim të kundërt dhe të bashkohen me klubin e Veronas.  Mbrojtësi i Hellas Verona Marash Kumbulla është bashkuar zyrtarisht me klubin e Romës. Transaksioni i përgjithshëm përfshin gjithashtu detyrime të ndryshme, bazuar në përmbushjen e caqeve të caktuara, për t’i bërë të katër transferimet të përhershme. Duke supozuar se të gjitha marrëveshjet janë përfunduar të gjitha, kostoja neto për Giallorossi do të jetë 13.5 milion €. Marrëveshja për Kumbulla përfshin gjithashtu një numër shpërblimesh specifike të lidhura me performancën, bazuar në arritjet e lojtarit dhe klubit, që vlejnë deri në një maksimum prej 3.5 milion €. Nëse plotësohen kushtet për ta bërë transferimin të përhershëm, Kumbulla ka rënë dakord për një kontratë me klubin që zgjat deri më 30 qershor 2025. “Roma përfaqëson një mundësi dhe një sfidë të pamundur të refuzohet, ”tha Marash Kumbulla për faqen zyrtare të klubit. “Unë kam qenë i bindur nga plani që klubi ka vendosur dhe nuk kam hezituar për të bërë këtë zgjedhje – unë do të bëj gjithçka për t’u siguruar që të mos zhgënjej ata që kanë treguar besimin e tyre në mua.”Drejtori i Përgjithshëm i Romës Guido Fienga gjithashtu komentoi për blerjen e të riut shumë të vlerësuar, i cili gjithashtu kërkohej nga Inter dhe Lazio. Kumbulla është lojtari i dytë shqiptar që veshi fanelën e Romës. I pari ishte Naim Kryeziu  i cili është shpallur edhe kampion me Romën në sezonin 1941-1942. Ndërkohë që derbi I Romës, Roma-Lazio, tashmë do të kthet edhe në një derb shqiptarësh. Tek Lazio, Drejtori Igli Tare, portieri Strakosha, dhe sulmuesi Vedat Muriqi, dhe në krahun tjër mbrojtësi i Romës Marash Kumbulla. 

***   

Roma have landed one of the premier signings of the Italian transfer window as Hellas Verona defender Marash Kumbulla has officially joined the club.

Kumbulla, 20, joins the Giallorossi on an initial two-year loan deal that runs until 30 June 2022.

As part of the deal, two-year loan arrangements for players Mert Cetin, Matteo Cancellieri and Aboudramane Diaby to go in the opposite direction and join Verona have also been agreed.

When the costs of all the loans are weighed against each other, the net cost to Roma is €2 million.

The overall transaction also includes various obligations, based on the meeting of certain targets, to make all four transfers permanent.

Assuming the four deals are all completed, the net cost to the Giallorossi will be €13.5 million.

The deal for Kumbulla also includes a number of specific performance-related bonuses, based on the achievements of both the player and the club, that are worth up to a maximum of €3.5 million.

Should the conditions be met to make the transfer permanent, Kumbulla has agreed a contract with the club that runs until 30 June 2025.

“Roma represents an opportunity, and a challenge, impossible to turn down,” said the Albanian international to the club’s official website.

“I was convinced by the plan the club has in place and I had no hesitations about making this choice – I will do everything to ensure I don’t disappoint those who have shown their belief in me.”

Roma CEO Guido Fienga also commented on the acquisition of the highly rated youngster, who was also wanted by Inter and Lazio.

“Marash was one of our top targets and we are delighted to have signed him,” he said.

“With him, we are bringing to Roma a young talent who stood out last season – and a player who possesses all the attributes to form, alongside others, a key part of the group we are building for the future.”

Akrostik- Edgar Allan Poe

by

Akrostik- Edgar Allan Poe*/
(shqipërim nga Astrit Lulushi)/

Elizabeth, e ke kot kur thua
“S’të dua” – thënë aq ëmbël;
Boshe janë ato fjalë nga L.E.L., ose ti.
Talentet e Zantippes forcohen aq mirë:
Ah! nëse kjo e folur del nga zemra
Merr frymë më pak butësisht
– dhe mbulo sytë.
Kujto kur Luna u përpoq
Të kurojë dashurinë e Endymionit –
E shëroi nga të gjitha, vërtet, dhe –
Marrëzia e tij – krenaria – pasioni
– vdiq.
———
Edgar Allan Poe (1809 – 1849)
Kjo poezi (botuar pas vdekjes), është një nga disa akrostikët që Poe shkroi më 1829 për të kënaqur adhurueset e tij. Këtu, shkronjat e mëdha në krye të çdo vargu, lexuar nga lart-posht, formojnë emrin “Elizabeth”.

Elisabeth it is in vain you say
Love not — thou sayest it in so sweet a way:
In vain those words from thee or L. E. L.
Zantippe’s talents had enforced so well:
Ah! if that language from thy heart arise,
Breathe it less gently forth — and veil thine eyes.
Endymion, recollect, when Luna tried
To cure his love — was cured of all beside —
His folly — pride — and passion — for he died.

L. E. L. duket se është Letitia Elizabeth Landon (1802-1838), poete e njohur angleze që i nënshkruante poezitë e saj me inicialet L.E.L.
Zantippe është Xanthippe, gruaja e Sokratit. Poe e shkruajti gabim emrin e saj për hir të akrostikut. Xanthippe, ndonjëherë shkruar edhe Xantippe, ishte e njohur për temperamentin e saj të rrëmbyer dhe të dhunshëm. Disi me humor, Sokrati thuhet se i ka shpjeguar Alcibiades se ai mbeti i martuar me të sepse “ajo ushtron durimin tim dhe më bën të duroj të gjitha padrejtësitë që përjetoj nga të tjerët”.
Miti Luna dhe Endymioni ka të bëjë me Hyjneshën e Hënës, Selena, e cila ra në dashuri me Endymionin e vdekshëm, kur ajo e pa nga lart duke fjetur, ndërsa kalonte nëpër qiell natën.
Akrostik është një lloj poezie (ose formë tjetër të shkruari), ku shkronja e parë (ose rrokja, ose fjala) e çdo rreshti (ose paragrafi) përshkruan një emër ose mesazh. “Acrost”, fjalë para-greke; shqip, “kryerresht”.

Thellësia e mendimit, fuqia e ndjenjës dhe thjeshtësia e fjalës…

by

Recensë mbi vëllimin me poezi “Ishulli i fjalëve” të autorit Nikollë Loka–

Shkruan: Prof. Migena ARLLATI*

Nuk është e rastësishme ardhja e autorit Nikollë Loka me këtë vëllim të ri poetik. Poeti që mediton dhe ndjen në përjetime të çastit a të qëllimit, vjen momenti kur dëgjon vetveten t’i flasë e ta shtyjë drejt vendimit finalizues për të dërguar në shtyp vëllimin e radhës. Kjo shtysë është fundamentale për çdo shpirt poetik, pasi krijuesi dhe libri i tij janë të dyzuar si të ishin një.   

Në një përmbajtje të ndarë në dhjetë cikle, autori fillon me “Prej shekullit në shekull”, për të vazhduar me “Ma jep pak borë”, “A thue asht vegim ere?!”, “Një vështrim hëne”, “Në shtatë ditë udhë”, “Mëkati i dytë”, “Do të shkruaj me ujë”, “Ajo urë…”, “Murg mbi një fjalë e mbi një varg” dhe “Shpëtimi do të vijë nga një (V)arkë”.

I gjithë vëllimi shpalos artistikisht profilin e një shpirti njerëzor që ka fuqinë të ndjejë në rrafshe shumëdimensionalëshe, një shpirti të butë që mbi çdo vlerë vendos përmasën njerëzore larg dogmave dhe ndryshe skematizimeve. Karakteri prej njeriu të butë, nga njëra anë, dhe prej shkruesi me profesionalizëm, nga ana tjetër, bëjnë që poezia e tij të vijë e qartë si në lexim ashtu edhe në përjetim. Falë tre përbërësve: thellësisë së mendimit, fuqisë së ndjenjës dhe thjeshtësisë së fjalës, ai arrin të realizojë dhe të funksionalizojë misionin poetik.

Shpirti i tij prej poeti të ndjeshëm tundohet fillimisht nga poezia me temë historike e atdhetare e cila zë vend në ciklin e parë “Prej shekullit në shekull”. Poezitë e vëna që në krye na bëjnë me dije përkushtimin ndaj rrënjës arbnore, traditës dhe historisë që gjëmon. Autori na vërtit shekuj larg në kohën e lavdisë së Skënderbeut, kur Kruja ishte epiqendër e trojeve arbërore e pikërisht për ato kohëra kur vendasit jetonin në altarin e lirisë ai e quan atë “zonjë e madhe!”. Ai e shfaq ringjalljen si koncept historik për të treguar kalvarin e vuajtjeve të kombit shqiptar: “…tri herë kishte ba festë Ballkani / tri herë kishte ba mort!”. Me sa pak fjalë na rrëfen për ngjarje të përshkallëzuara të cilat popullit të tij i kanë peshuar mbi shpinë. Kjo ngarkesë kohërash, shekujsh, që zgjat e zgjat pambarimisht, e kthyer në përjetësi me anë të këngëve me lahutë, nuk është gjë tjetër veçse gjurma e gjakut të patharë në memorien e secilit. Dramaciteti, pavarësisht dhembjes poetike, nuk shfaqet në nivele dramatike, pasi autori sikur dëshiron më shumë të vërë në pah efektin e madhështisë: “…Në humnera fatesh madhnisht jemi ngritë, / nan tinguj lahute jemi rrit”.

Gjithë ky cikël i referohet një areali komunikues me shekujt: rrapi dardan, truall dhé, vajtohet Rozafa vllaznisht, në Ilirik luhet fati tragjik etj., me synimin për të thënë të vërtetën ndryshe nga mitet e legjendat, ndryshe nga ç’jemi mësuar t’i trajtojmë në libra e teorira. Tendenca e autorit për t’iu referuar ndryshe këtyre temave e bën poezinë e tij të mos jetë ajo e konsumuara e temës atdhetare e patriotike, por përkundrazi e lexueshme qartë nën një projeksion të ri.

Cikli i dytë “Ma jep pak borë” sjell një tjetër dimension shpirtëror, tashmë me fokusime më personale, ku janë ngritur dhe shembur shumë ura, ku poeti ngatërrohet mes rrezesh, e ku lirika arrin kulminacionin në poezinë që i ka dhënë titullin ciklit: “Ma fal pak borë që s’di të shkrijë, / që s’di të bëhet tokë…”.Është i qartë emocioni dhe cytja shtensionuese në kërkesën për të pasur atë që në fakt metaforizohet me konceptin antitezë të lëndës. Veprimi dhe gjendja tangentojnë të njëjtën ide në arritjen e dëshirës e cila vjen si synim dhe si urim.

Në disa raste, qasja poetike shfaqet me fillesën e vargut me anë të foljeve: “Nisem pa kohë, /
kthehem pa kohë, / endem pa mend, / gjendem pa mend…”. Efekti është i qartë: veprimi dhe gjendja janë në të njëjtën shtjellë dhe kjo bën të duket qartë vlimi i ndjenjave.    

Konkretja dhe abstraktja jo rrallë herë na shfaqen pa kufinj mes tyre: “Kishte shumë dritë edhe shumë mall, / kishte shumë shpirt dhe një këngë të pakënduar”. Krijimi të kujton s poeti është në gjendje të shohë më shumë edhe aty ku asgjë nuk duket. Të gjitha poezitë e këtij cikli janë lirikë e e shprehur me një varg të shkurtër dhe poezi pakvargëshe. Duket qartazi se emocioni këtu ka fronin e mbizotërimit.

“A thue asht vegim ere?!” titullohet cikli i tretë ku miksohen brenda së njëjtës lëndë lule, erëra, ngjyra e aroma, reflekse, shikime e ëndrra. Poetit nuk i duhet shumë punë, ndjenjat janë ato që tashmë e tërheqin atë ta ndjekë. Dhe ai, i dorëzuar tërësisht në duart e tyre, ndjehet më i lirshëm se kurrë: “Në sytë e tu hyj fillikat i vetëm, / si dallgë që heq dorë nga deti…”. Janë vargje që na rrëfejnë se ai bashkëjeton me një realitet të përkryer, i cili për të është e tërë bota. Sytë, pasqyra, burimi… nuk janë tjetër veç rrëfyes që na josh ta shijojmë me kënaqësinë maksimale botën poetike në të cilën ai është i përfshirë. Parimi estetik prin në këto krijime ku herë shohim njeriun poet dhe herë poetin njeri: “…me mëshirën si virtyt / dhe me faljen si detyrë”. Pranëvënie të tilla i referohen bashkëekzistencës së dy botëve, si të kundërtat e së njëjtës pjesë, e cila si rezultat sjell përsosmërinë. Poezitë e këtushme vijnë me trajta të shumta dialektore të cilat nuk ia zbehin bukurinë krijimeve, përkundrazi, i shërbejnë autorit për t’u shprehur në një mënyrë ndryshe, qoftë edhe gjuhësisht.

Pason cikli i katërt “Një vështrim hëne”, cikël i cili në fakt të jep përshtypjen e një telajo të zgjeruar natyrore, një peizazhi, ku në vend të penelit dhe ngjyrave, autori përdor ndjenjën dhe fjalën. Kjo telajo fjalësh nuk është tjetër veçse tregues i një mjeshtëri artistike, nga e cila dalin në sipërfaqe vlerat e një poeti që luan me kontrastet dhe paralelizmat. Të duket se tashmë nuk flet poeti por natyra. Prirjet filozofik vënë në pah botën e tij që shpesh bëhet transparente. Poezia “S’e di” është njëra nga ato që konfirmojnë kredon poetike ku idea e kërkimit të dritësimit me anë të qiriut, zbulon brendi mendore e shpirtërore që tejkalojnë qëllimet personale. Qëllimet humaniste dhe ekzistencialiste i tejkalojnë shumëfish ato personale dhe lënë vend për interpretim të shumëfishtë.

Cikli pasues “Në shtatë ditë udhë” përshfaq si në një pasarelë shtatë ditët e javës. Autori, në emër të kohës, në emër të së shkuarës e të së ardhmes, i referohet së tashmës, ashtu siç janë të sendërtuara brenda tij jo vetëm renditja por edhe manierat e veprimeve në secilën ditë jave. Vërehet prirja që ai të bëhet njësh me të gjithë njerëzinë në mënyrën se si e jeton dhe e përjeton një cikël javor, apo njërën nga ditët. Referimi ndaj elementeve kozmogonike dhe antike krijojnë tabanin ekzistencial të fillesës kur asgjë nuk ishte siç sot është. 

“Mëkati i dytë”, vjen si cikël i gjashtë. Imagjinata poetike vjen herë në trajtën e rrëfimit e herë në trajtën e ëndërrimit. Verbi këtu peshon me një tjetër masë pasi autori na njeh me synime që vetëm poetikisht mund t’i realizojë. Përsëritja e historisë së fillesës së jetës njerëzore, kupto: mëkatit njerëzor, në një tjetër tokë, qoftë ajo edhe Hëna, përbën një gjetje të bukur për të treguar se njeriu nuk ndryshon kurrë, dhe po ashtu kurrë nuk vë mend nga mësimet e nxjerra në histori. Mëkati dhe njeriu, një binom ku njëri nuk mund të imagjinohet pa tjetrin. E megjithatë, njeriu e ngushëllon veten në besimin tek Zoti, qoftë edhe në fjalë të urta që e mbushin me besim. “Mbahemi humnerash pa e ditur, / se fati po na shtyn në një rrëpirë…” Ky diskurs hap portën e diskutimeve për dilemat e mëdha të së panjohurës, ashtu si vetë jeta, fati, arti të cilët duam t’i posedojmë maksimalisht e jemi aq të vegjël për të ditur më shumë se ajo që na ofrohet: “…e shkuara s’më kujtohet, / të ardhmen nuk e njoh… ”. Koha, pluhuri i saj, ngadalësimi i hapave renditen herë si këngë e herë si elegji. Autori flet mes kontraste kohësh, realitetesh, ndijimesh dhe përjetimesh. Tema të tilla tregojnë kulturë poetike për përqasje meditative: “Nën këtë nënqiell / pesë mbretëri kapërcehen…”.

I shtati cikël, “Do të shkruaj me ujë”, e gjen autorin në lojë me fjalën. Ai luan me të në kuptimin e përsosmërisë estetike, duke e tjetërsuar herë në ujë e herë në ajër, herë në shi e herë në mur. Konsideroj se poezia “Fjalët prej ujë” shfaqin qartazi misionin e tij jo thjesht si poet por si misionar i fjalës.  Autori shkruan me ujë, e ngjyros fjalën, e hedh atë në ujravara dëshirash (“Do të shkruaj me ujë”) dhe e gjitha kjo zhvillohet brenda një trilli që nuk fle. Larmia figurative prek kulmin me pastërtinë e fjalës si kumt dhe ndjenjës si qëllim. 

“Ajo urë…” vijon me krijime ku përvijëzohet dëshmia se rruga e artit është pafundësisht e bukur. “E jeton një çast” është kulmim me hamendësime imagjinare të ndjenjave. Autori herë struket e herë bëhet i dukshëm teksa kalon në lumin e jetës, të pendesës dhe të vdekjes.

E gjithë prona e tij është kjo: guri dhe eshka nga e cila ndez zjarrin. Poezia mbaron me një moralizim të fuqishëm mbi dilemën nëse duhet të jemi a duhet të kemi: “…një zjarr / që del prej gurit të zemrës, / nuk duhet ta ndrrosh / as me flori!”

Vetvetja, egoja përballë çmimit të jetës dalin si triumfe të vlerave njerëzore në joshjen e pafund prej mashtrimesh e makiazhesh të rrejshme. Himn për të vërtetën do ta quaja krijimin me titull “Me një prill”. Shtegu i verbër si metaforë e theqafjes shfaq këshillën e njeriut të mirë për të mos pësuar ndërsa mendimi pozitiv shfaqet kur autori vargëzon: “…Mendo veç ujë e shih një det!”, sepse mjafton të kemi qoftë edhe vetëm njërën nga dashuritë: “…tokën, detin a qiellin!”.

Cikli i nëntë “Murg mbi një fjalë e mbi një varg” hapet me poezinë që tregon rëndësinë fundamentale të momentumit (“Vjen fryma”) si qelizë e jetës e cila shkon si një hapje-mbyllje qepallash. Pavarësisht të gjithave, uni është aq i rëndësishëm për t’u ndërtuar dhe respektuar, pasi ai është vetë qenia e njeriut. Sprova më e mirë e tij është dita e vështirë, tatëpjeta: “…U rrëzuam, / kur u vramë e kuptuam, / na dhëmbi, / por duruam / e nuk ikëm nga vetvetja…”. Qartësia e shprehjes u jep poezive kuptimshmëri të lartë dhe kësisoj ato bëhen të dashura dhe të prekshme. Në dalldisjet e ndërdijes poeti fluturon herë verbërisht e herë të tjera me mend, për të prekur caqet e koshiencës për të cilën ai din dhe dëshiron të dijë sa më tepër. Koncepti i njohjes së vetvetes na kujton misionin ekzistencialist se njeriu pa njohur vetveten nuk mund të njohë botën.

Nxjerrja e definicioneve të vargëzuara: “…e qeshura dhe loti rrëshqasin së bashku” janë mësime brilante të përfituara nga ditët e farkëruara në vështirësi, dhimbje e vuajtje. Janë të shumta poezitë që vijnë me një mision të tillë ku kontrasti i shërben realizimit të idesë jo thjesht për qëllime didaktike: “…Dhe në ujë me kripë / zë e ëmbëlsohet”.

            Cikli përmbyllës “Shpëtimi do të vijë nga një (V)arkë” u qaset temave apokaliptike, të gjenezës së jetës, të më të parës fillesë, për të cilat poeti interesohet në emër të vazhdimësisë. Zanafilla, varka, akti i krijimit, Big Bengu janë morfema që hyjnë në leksikun poetik të botës së tij për të ndërtuar një ligjërim që i flet botës me vetë historinë e saj, me vetë gabimet dhe pësimet e saj. Krijuesi poet ka shpirt të ndjeshëm. I dhemb historia e njerëzimit duke e ditur se është i pamundur për të ndalur a ndryshuar diçka: “…Dëgjohen orakuj / që flasin përnjimend, / për pragjet, praglindjet, pragvdekjet…”.

Narracioni pozitivist shndërrohet në subjektiv sidomos kur bëhet fjalë për poetët. Meqë i përket kësaj kategorie të njerëzve të artit, poeti Loka e mundëson dëshirimin edhe në rast se është i pamundur: “…veç poetët, / të gjallë ose të vdekur, / përmes fjalës / do të mbërrijnë dikur atje…”.

Dëshira për të qenë atje ku duhet, qartësohet jo thjesht si nevojë por si domosdoshmëri. Pikërisht poezia “Ishulli i fjalëve” që i ka dhënë titullin tërë vëllimit, tregon botëkuptimin / përcaktimin e tij tokësor dhe jo qiellor, në kuptimin e të qëndrueshmes përballë inekzistentes së etershme. Ndaj, siç thotë poeti, ata, poetët janë njerëz të krijuar nga Zoti, ndërsa poezia është art i krijuar nga njerëzit poetë. Ky formulim vulos një status të qëndrueshëm të poezisë, jo thjesht si krijim imagjinativ, por si krijesë e dalë nga shpirti dhe brendia e njeriut.

            Procesi i krijimit të Nikollë Lokës i ngjan një rrjedhe të natyrshme lirike, e cila në pamje të parë duket e qetë dhe e shpenguar por në secilin lexim dhe rilexim të detyron të kapësh një tjetër mbi ose nënkuptim. Kuptimet e dyfishta janë të vendosura aq lehtë sa të japin pështypjen se qëndrojnë rastësisht aty. Një zgjedhje të tillë stilistikore realizohet qëllimshëm, duke i qëndruar besnik natyrshmërisë, si element apriori i domosdoshëm në artbërje. Vargjet e tij kanë një dimension të shtrirë gjerë jo thjesht në mendim por edhe në përjetim. Ato japin mundësinë e evoluimit brenda vetvetes, në kapjen e realiteteve të shtresuara njëra mbi tjetrën. Kjo tregon se bota e tij poetike vjen mes balancimesh dhe kapërcimesh që e bëjnë krijimin të shfaqet përmes një teknike origjinale vargimi.

Poezia e N. Lokës është thjesht dhe qartë një poezi e mirëfilltë, e cila kësaj here, me vëllimin “Ishulli i fjalëve” shënoi një arritje të re që duhet njohur dhe vlerësuar realisht.   

Doli nga shtypi libri “Ishulli i fjalëve”.
Redaktor:Fran Tanushi-


Reçensente dhe parathënia: Migena Arllati


Design:Mimoza Vasku-
Botimet “Emal”, Tiranë 2020 

*Dergoi per Diellin: Nikolin Kurti

DYZIMI I SHQIPTARËVE GJATË DIKTATURËS KOMUNISTE

by

Ese nga Thanas L.Gjika-

Regjimi diktatorial komunist arriti ta shtypte mendimin ndryshe më fort se çdo regjim që kishte sunduar në Shqipëri gjatë shekujve XIX-XX dhe t’i kthente shumicën e banorëve të Shqipërisë në njerëz të dyzuar, që ndryshe mendonin e ndryshe shpreheshin.

Qeveria turke i ndoqi dhe i luftoi rilindësit tanë, të cilët përhapnin idenë e lirisë kombëtare, pra mendimin dryshe, por nuk arriti ta shuante lëvizjen e tyre që u kthye shpejt në një lëvizje mbarëkombëtare. Kjo lëvizje kundër zgjedhës turke ndërgjegjësoi një pjesë të madhe të popullit dhe më tej shpuri në organizimin e kryengritjeve të armatosura dhe së fundi tek akti i shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë. Fatkeqësisht, nën trysninë e politikës sllavomadhe të Rusisë cariste, Fuqitë e Mëdha të asaj kohe krijuan një Shqipëri të lirë në gjysmën e territoreve të banuara nga shqiptarët.

Qeveritë shqiptare që u krijuan në vitet 1912-1913 dhe 1920-1939 e lejuan shprehjen e mendimit ndryshe nëpër gazeta, revista, libra dhe në debatet parlamentare. Në saje të lirisë së shprehjes së mendimit ndryshe lulëzoi në Shqipërinë e atyre viteve gazetaria dhe letërsia përparimtare që iu kundërvu politikës së qeverive të kohës si dhe monarkisë Zogiste.

Respektimi i shprehjes së mendimit ndryshe vijoi edhe gjatë viteve 1939-1944, kur sunduan qeveri të ndryshme shqiptare bashkëpunëtore të pushtuesve italo-gjermanë. Në ato vite u botuan krahas organeve qeveritare që propagandonin politikën e pushtuesve të huaj edhe gazeta, revista, libra që shprehnin mendime kundër kësaj propagande. U krijuan organizata patriotike “Balli Kombëtar”, “Partia Komuniste Shqiptare”, “Partia e Legalitetit”, “Partia Social Demokrate” të cilat botonin buletinet e tyre, ku propagandonin lirinë kombëtare.

Mmbas ardhjes në pushtet të Partisë Komuniste Shqiptare mendimi ndryshe, pra mendimi që nuk përputhej me propagandën e qeverisë në pushtet, u luftua ashpër . Në fillim kjo luftë u krye pa pasur ligje të shkruar, por shumë shpejt u sajuan dhe nene e ligje që e dënonin mendimin ndryshe. Këtyre dënimeve iu dha emri “Agjitacion e propagandë kundër shtetit”, kurse të dënuarit shpalleshin “Armiq të Partisë e të atdheut”. Këtyre u jepej një dinim nga 3 deri 10 vjet burg, dënim që shoqërohej krahas burgimit të personit dhe me internimin e falijarëve. Shumë nga të dënuarit pasi kryenin vitet e burgimit dërgoheshin në kampe internimi për disa vjet, ose për gjithë jetën. Me të tilla dënime u shfarros pjesa më e madhe e intelektuatëve të formuar në shkollat perëndimore. Në popull u krijua një gjendje frike e terrori.

Njerëzit që kishin një farë formimi demokratik, për të mbijetuar u detyruan të mbyllnin gojën. Edhe pse në mendje mendonin ndryshe, kur flisnin në ambjente shoqërore ata aprovonin vendimet e partisë shtet, madje dhe i duartrokisnin fjalimet e udhëheqësve të partisë. Frika stimuloi dyzimin mendor te shumë njerëz, madje dhe te shumë krijues të letërsisë dhe artit. Shumë pak krijues që mendonin ndryshe nuk vijuan të krijonin vepra të reja pas vitit 1944. Këtë rrugë ndoqën Lasgush Poradeci, Ali Asllani, Mustafa Grëblleshi e ndonjë tjetër.

Krijues që kishin filluar të krijonin para vitit 1944, si Dhimitër Shuteriqi, Andrea Varfi, Aleks Çaci, Foto Stamo, Shefqet Musaraj, Fatmir Gjata, etj, të cilët morën pjesë në Luftën Antifashiste në krahun e Nacional Çirimtares, pas vitit 1944 u bënë flamurtarë të metodës së re letrare, metodës së realizmit socialist. Kjo metodë e re u importua prej Bashkimit Sovjetik bashkë me thënien e Leninit “Shkrimtarët dhe artistët janë vidë dhe burmë e propagandës së partisë”.

Trysnia për nënshtrimin dhe kthimin e gjithë popullit në popull servil e të nënshtruar ushtrohej në dy dretjtime: nga njëra anë përmes ushtrimit të terrorit policor me burgime e internime që kryenin Ministria e Punëve të Brendshme me organet e veta dhe Komisioni i Dëbim-Internimeve; dhe nga ana tjetër përmes propagandës me gazeta, revista, radio (më pas u shtua dhe televizioni), me botime veprash letrare, prodhim filmash, organizim festivalesh të këngës, ekspozita pikturash e skulpturash, etj.

Kuptohet se trysnia që kryhej me anën e propagandës artistike ka qenë forma që e ndihmonte partinë shtet më shumë në misionin e saj shtypës, prandaj shpërblehej me lejë krijuese, honorare, dërgime jashtë shtetit, tituj e grada shkencore për fushat e shkancave shoqërore, etj. Kjo ndodhte sepse arti e pushton lexuesin, spektatorin, dëgjuesin me figuracionin artistik të krijuar bukur me imagjinatën krijuese. Dhe kur njeriut i pushton mendjen e zemrën e kthen atë në simpatizant e rrob. Këtu qëndron dëmi i madh i helmit të sofistikuar që përhapnin këngët, poezitë, poemat, romanet, dramat, filmat, tablotë murale e komplekset monumentale që realizoheshin me nivel të lartë artistik, por me brendi ideore të gabuar, sepse përmes tyre propagandohej Partia Komuniste si e vetmja forcë përparimtare që po e shpinte popullin nga fitorja në fitore, kur dihej tatëpjeta ekonomike, politike dhe morale që kishte marrë realisht Shqipëria. Po kaq të dëmshëm ishin dhe studimet në fushën e shkencave shoqërore, ku shtrembërohej realiteti dhe e vërteta historike për ta përputhur atë me vijën politike të partisë shtet.

Fakti që vepra letrare e artistike krijoheshin me një frymëzim të lartë dhe me imagjinatë të fuqishme krijuese dëshmon se ato ishin krijuar jo nga zori e frika, se ashtu e kërkonte partia shtet, por sepse të tilla ishin bindjet artistike të krijuesve. Niveli i tyre i lartë artistik dëshmonte dhe dëshmon se partia shtet duke e përdorur politikën e kulaçit e kërbaçit, i pati bërë ushtarë besnikë të propagandës së vet si ish-partizanët edhe krijuesit që nuk ishin lidhur me Luftën Antifashiste. Më vonë këtij grupi iu bashkuan edhe krijuesit e rinj që filluan krijimtarinë pas viteti 1950.

Ndërkohë kontakti me vepra të letërsisë përparimtare botërore, kontakti me njerëz si Lasgush Poradeci, Ali Asllani, vepra e Mirtush Kutelit që nuk shkruhej sipas normave të realizmit socialist, etj, i nxitën disa romancierë, regjisorë, etj, të kalonin në trajtimin e tematikës historike të para krijimit të Partisë Komuniste. Kjo lloj tematike i shpëtonte ata nga detyrimi për të krijuar në veprat e tyre një hero pozitiv komunist ose sekretar partie.

Në Bashkimin Sovjetik pasi u dënua kultit të Stalinit prej N. Hrushovit, filluan të delnin shkrimtarë dhe artistë disidentë që e kundërshtonin parimin e realizmit socialist dhe politikën e partisë shtet. Në këtë kohë edhe në Shqipëri filloi të shihej me simpati ideja se disidenca ishte një mendësi pozitive, që ndihmonte ecjen drejt lirisë. Mirëpo, pikërisht në këtë kohë partia shtet e forcoi edhe më tepër ndjekjen dhe shtypjen e çdo shfaqjeje të mendimit ndryshe në shtyp dhe në shoqëri. U arrestuan krijues si Pjetër Arbnori, Trifon Xhagjika (këtë pas pak vitesh e pushkatuan në burg). Vala e përndjekjes u shtuan pas pleniumit të IV të PPSh-së (1973). U arrestuan Frederik Reshpja, Luk Kaçaj, Vangjush Tushi, Fatos Lubonja, Spartak Ngjela, Maks Velo, Visar Zhiti, etj. Terrori arriti kulmin me pushkatimin e poetëve Genc Leka e Vilson Blloshmi më 1987 dhe me varjen në litar të poetit Havzi Nela më 1988 (një vit para shembjes së murit të Berlinit).

Shqiptarët brenda atdheut ishin ndarë në disa grupe: Njëri grup përbëhej nga të dënuarit politikë, të cilët formonin grupin e disidentëve të vërtetë, kundërshtarëve të regjimit. Një grup tjetër përbëhej nga gojëmbyllurit, të cilët hiqeshin si neutralë, por kur vinte puna duarktokisnin bëmat e partisë edhe pse në thellësi të tyre vlonin mendime kritike ndaj regjimit. Ky ishte grupi më i madh shoqëror. Një grup tjetër përbëhej nga krijues aktivë të cilët përmes veprave të tyre mbështesnin vijën e partisë, gjë që helmonte masat e popullit. Kurse disa më të pakët përpiqeshin të luanin një farë roli disident në ato kushte të vështira. Këta krijonin herë pas here krahas veprave socrealiste dhe vepra me nëntekst kritik ndaj disa aspekteve të jetës e të propagandës së partisë. Kritka e tyre godiste disa aspekte të jetës e të propagandës komuniste, por nuk kritikonte thelbin e regjimit komunist, pra këta krijues nuk arrinin të ishin kundërkomunistë. Në krye të tyre ishte shkrimtari më i talentuar shqiptar Isamil Kadare, deputet në disa legjislatura dhe nënkryetar i Fronit Demokratik. Veprën e tij partia shtet filloi ta përkthente frëngjisht e botonte në Francë për të treguar se ishte parti liberale dhe jo diktatoriale. Bota perëndimore e pëlqeu dhe e përkrahu veprën e I. Kadaresë sepse ai ishte shkrimtar shumë i talentuar dhe që shkruante me tone kritike ndaj jetës nën diktaturën komuniste.

Në vitet 1990-1991 u pranua dhe në Shqipëri dështimi i regjimit diktatorial. Të burgosurit e ndërgjegjes u luruan dhe u krye ndërrimi i sistemit socialist me sistemin pluralist dhe ekonominë e tregut. Ish-të përndjekurit e ndërgjegjes botuan veprat e tyre, metoda e realizmit socialist u hodh poshtë si metodë e gabuar. Disa krijues dhe studiues të shkencave shoqërore, që kishin krijuar në përputhje me vijën e partisë shtet në mbështetje të propagandës së partisë, të çliruar nga frika, u kthjelluan dhe filluan të evoluonin drejt së djathtës. Këta filluan të hartonin vepra letrare artistike realiste dhe të kritikonin krimet e komunizmit, kurse studjuesit e shkencave shoqërore filluan të hartonin studime ku respektonin me objektivitet ligjet e zhvillimit të shoqërisë njerëzore.

Një shumicë e madhe e krijuesve të veprave të realizmit socialist, edhe pse e braktisi këtë metodë krijuese dhe filloi të shkruante ndryshe, nuk mundi të evoluonte sa e si duhej. Këta nuk i kritikuan veprat e tyre të shkruara para vitit 1990, nuk i dënuan krimet e komunizmit dhe nuk deshën t’i vlerësonin veprat e të përndjekurve politikë. Në krye të tyre qëndroi poeti e shkrimtari i talentuar Dritëro Agolli, ish-kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve.

Për fat të keq mosevoluimin e D. Agollit nuk e kritikoi mbas vitit 1992, por e vlerësoi si tipar të shëndetshëm studjuesi i talentuar i Kosovës, Prof. Rexhep Qosja. Me rastin e largimit nga jeta të D. Agollit ai shkroi: “Për jetëshkruesit e tij Dritëro Agolli do të mbetet i çmuar, shumë i çmuar edhe për një arsye: do të mbetet i çmuar përgjithmonë për qëndrimin e tij vertikal, të dinjitetshëm pas rënies së komunizmit. Ai nuk do të provojë asnjëherë, me asnjë fjalë të arsyetohet për farë veprimesh a për farë shkrimesh që në kohën e shkuar mund të ketë bërë, siç iu ka ndodhur, më në fund, të bëjnë jo pak të tjerëve”.

Në rrugë tjetër eci I. Kadareja pas largimit nga Shqipëria, pra pas tetorit 1990. Duke jetuar në Paris ai pati mundësi të kuptonte se regjimi diktatorial komunist ishte i gabuar në thelbin e vet. U shpreh shpesh herë kundër terroit komunist, kërkoi hapjen e dosjeve të Sigurimit dhe dënimin e krimeve të komunizmit. Shkroi vepra të reja ku thelloi kritikën ndaj regjimit diktatorial, etj. Natyrisht ata që mbetën në vorbullën e shërbëtorëve të partisë socialiste (si u quajt PPSh-ja pas vitit 1991), iu turrën Kadaresë nëpër faqe gazetash e interneti si sambistët e dikurshëm, tashmë jo me shkopinj, por me penat e tyre të fëlliqura gjithë sharje e shpifje.

Rrugën e evoluimit e ndoqën edhe shumë krijues si Peç Zogaj, Koçi Petriti, etj, studjues të shkencave shoqërore si Beqir Meta, Muharrem Dezhgiu, etj. Numëri i krijuesve dhe studiuesve që evoluojnë drejt së djathtës, që i bashkohen grupit të krijuesve dhe shtudiuesve të përndjekur, vjen duke u shtuar. Shqiptarët e këtij grupi nuk vuajnë nga dyzimi.

Kurse krijuesit dhe studjuesit që mbetën besnikë të vijës politike të PS-së, vijueses së PPSh-së, mbetën të dyzuar. Përpiqen të tregojnë se nën diktaturë kanë qenë në pozita të shëndosha, se patën krijuar vepra me tipare disidente, se u janë hequr nga shtypi një apo më shumë poezi e vepra, etj. Po ashtu dhe studjuesit e shkencave shoqërore pretendojnë se studimet e tyre i patën hartuar në përputhje me ligjet e shoqërisë njerëzore dhe jo në përputhje me vijën politike të partisë shtet. Këta bënë shumë pak ndryshime në studimet e tyre pas vitit 1992. E ripunuan dhe e ribotuan “Historinë e Shqipërisë” së periudhës së Luftës së Dytë Botërore dhe “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” duke përsëritur shumë gabime të botimeve të mëparshme…

CRITICISM MOUNTS AND FACEBOOK THRIVES

by

by Rafaela Prifti-

Topics of police and justice reform dominate an already intense newscycle as the heavily trafficked platforms of social media particularly Facebook enjoy record high stocks in August while swimming in criticism and grievances from both sides.  

THE SCALE

An estimated 600 million people see a news story on Facebook every week. The social network’s founder Mark Zuckerberg has been transparent about his goal to monopolize digital news distribution. Facebook’s news section operates like a traditional newsroom that reflects the biases of its employees and the institutional imperatives of the corporation. The company claims that the trending module provides lists of “topics that have recently become popular on Facebook” not acknowledging the imposition of human editorial values onto the items that an algorithm spits out.

ANTI-TRUST AND FAIRNESS
Mark Zuckerberg, founder and CEO of Facebook admitted to buying Instagram and WhatsApp to eliminate them as competitors. Yet Facebook insists both acquisitions have not harmed competition. On the question of fairness, Facebook Inc. is adamant that it does not play favorites. Longtime and former employees reportedly say that Zuckerberg isn’t easily influenced by politics. But he cares deeply about Facebook’s growth potential.  The co-founder of Accountable Tech – an organization that makes recommendations to tech companies on public-policy issues – noted that Facebook, more so than other platforms, has gone out of its way to not ruffle feathers in the current administration. ” As long as the government is in pursuit of antitrust cases against big tech companies the President does have leverage over  Zuckerberg who has been called by the regulators in Congress a few times.  The pattern has come to light in countries around the world. The Wall Street Journal reported on the FB posts of a lawmaker in India calling for violence against Rohingya Muslim immigrants. The Facebook executive was accused of granting special treatment to the lawmaker from Prime Minister Narendra Modi’s Party. It was only after the reporting by The Wall Street Journal that the company banned it.  On September 14 a memo from a Facebook former employee was published detailing how it had ignored or delayed taking action against foreign national governments using fake accounts to mislead their citizens.

IMMUNITY UNDER SECTION 230 OF THE COMMUNICATIONS DECENCY ACT OF 1996
In late May President Trump signed an executive order that threatens to revoke the immunity enjoyed by social media companies, including Facebook, if they showed political bias. Facebook responded by saying the move would restrict free speech. The order was an apparent threat to social networks like Twitter that censored posts from President Trump and his allies. The pressure is mounting for Facebook’s main rivals. The U.S.Department of Justice is preparing to file a case against Google, before Election Day. Another key competitor of Facebook, Chineses-owned TikTok, is facing ejection from the country it finds a US buyer. Oracle has agreed to become TikTok’s business partner. It is unclear  whether the deal will satisfy the government officials on either side, who have indicated they intend to carefully review any new arrangement.

FREE SPEECH
Facebook executives say their only loyalty is to free speech. Nick Clegg, the head of policy and communications, claims that despite isolated cases, the systematic or deliberate political bias in Facebook decisions is not borne out by the facts. In 2016, a former journalist who was part of the project at FB reported the company workers routinely suppressed news stories of interest to conservative readers from the social network’s influential “trending” news section.  Facebook executives often point out that the company was seen as overly friendly to Democrats during the Obama administration and that it takes plenty of heat from the Right. But the Gizmodo story emboldened the claims of anticonservative bias at social media companies. In response to the backlash, Facebook started to drift rightward, according to Bloomberg Businessweek reporting. The company flew conservative commentators to its California headquarters to reassure them that there was no need for concern about how Facebook operated.
Historically, Facebook had placed most of the decision-making about its products to the executives. In 2018 the company’s policy team seemed to have veto power. In January, Zuckerberg asked to reduce the prevalence of news in users’ feeds, especially from incendiary and untrustworthy outlets. An internal report around the same time touted Trump’s superior strategy with Facebook ads, noting that candidate Trump followed advice and training from the company that his opponent, Hillary Clinton, had rejected. Andrew Bosworth who ran the ads department at the time and is now head of augmented and virtual reality wrote in a memo to employees in 2018: “Trump “got elected because he ran the single best digital ad campaign I’ve ever seen from any advertiser. Period.” In the eyes of Facebook’s mostly liberal staff, the Republican relationship-building was the price of doing business. According to reports, Russia’s spread of election misinformation and failure to stop Cambridge Analytica’s data-gathering operation caused a shift among the rank and file.  After the Kavanaugh hearings, employees began to notice that Kaplan of Facebook’s policy team seemed more concerned about critiques of bias from conservatives than from liberals. The product team tweaked the news feed. Upon review of test simulations by Kaplan’s team, the product change was causing traffic to drop more severely for right-wing outlets which tend to publish more incendiary content, noted the source. The engineers were ordered to tweak the algorithm a little more until it punished liberal outlets as much as conservative ones, before releasing the update to 2.5 billion users.  As employees started to worry about Facebook’s proximity to the Right, Facebook’s Management seemed intent on pushing the company even closer to it. Faced with criticism about misinformation, the response of Facebook’s policy team as posted in a blog  has been: “There is an election coming in November and we will protect political speech, even when we strongly disagree with it.”

ELECTIONS
In the 2016 election, Russian operatives created fake accounts aimed at Black voters directing people who followed these accounts not to vote or do so by text message, which isn’t possible. In all, the Russian posts reached more than 150 million Americans. In response, Facebook’s election integrity and cybersecurity is charged with the task of rooting out fake content created by foreign national governments. Last year, Facebook removed 50 networks of accounts like the Russian one from 2016. The following year, Facebook did make rules against giving incorrect information about how to vote. But when Twitter had fact-checked posts containing election voter disinformation, Zuckerberg went on Fox News to criticize it. Later an outside civil rights auditor concluded that Facebook failed to enforce its own policies. Instead Zuckerberg came up with “the largest voting information campaign in U.S. history,” a plan to register 4 million voters. Facebook designed a “Voting Information Center,” a web page with facts about the election compiled from state authorities. The social media network has been promoting the page atop every user’s Facebook and Instagram feed and attaches a link to it with every post on the service that mentions the election process. Facebook’s head of cybersecurity policy, told reporters that the hub “ensures that people can see the post and hear from their elected officials… But users are not warned if the information is untrue—Facebook simply advertises an information center. Facebook has said that the suggestion that the company scaled down its voter registration plans for political reasons is “pure fabrication.” Meanwhile, conspiracy theorists abound on the site. In June Zuckerberg announced that he had rehired Chris Cox, Facebook’s Chief Product Officer, who had been active in Democratic politics since a high-profile departure from the company last year. In reference to a new future administration, Nick Clegg, Vice President of Global Affairs and Communications at Facebook said  “We’ll adapt to the environment in which we’re operating.”