Ksenofon Krisafi:Absurdi i ligjit grek të luftës me Shqipërinë/
Për tokën dhe detin e Shqipërisë. Qasje juridiko-ndërkombëtare”, është botimi më i fundit i profesor Ksenofon Krisafit, promovuar dje në mbrëmje në “UET”. Në të, ai ka përfshirë artikuj e intervista botuar në media të shkruara vitet e fundit, lidhur me marrëveshjet e dëmshme që Shqipëria në kohë të ndryshme ka lidhur me shtetet fqinje. Skandali i zbuluar nga “Gazeta Shqiptare”, ai i marrëveshjes së detit me Greqinë, pas një investigimi që zgjati muaj të tërë e u pasqyrua në disa artikuj është edhe fokusi i profesor Krisafit. Për shkak të dëmit të madh që i bënte vendit tonë, ajo u hodh poshtë nga Gjykata Kushtetuese. “GSh” boton sot një pjesë prej librit, saktësisht një intervistë të profesorit.
Një analizë e marrëdhënieve shqiptaro-greke në këndvështrimin e luftës italo-greke dhe akteve juridike të prodhuara si rrjedhim i saj ëshët trajtuar në librin e Arben Putos. Cili është vlerësimi juaj për këtë çështje?
Duke iu referuar marrëdhënieve shtetërore shqiptaro-greke, dallohet qartë se në periudha të caktuara ato kanë përjetuar batica dhe zbatica. Përkeqësimet e dukshme nisën në kohën e shfaqjes violente të nacionalizmave, atëherë kur filluan ndërhyrjet e politikës në jetën e komuniteteve dhe kur politika e jashtme greke u personifikua me doktrinën shoviniste të Megali Idesë – Idesë së Madhe. Në mënyrë të veçantë, nga mesi i shekullit XIX, synimet greke për ekspansion drejt trojeve shqiptare institucionalizohen, për t’u konkretizuar në agimet e shekullit të kaluar, në Konferencën e Ambasadorëve të Londrës (1912-1913), kur ngrehina e perandorisë otomane po shkonte me shpejtësi drejt rrënimit përfundimtar.
Në ç’rrethana u shpall ligji i luftës me Shqipërinë, cila ishte përmbajtja dhe çfarë synohej nëpërmjet tij?
Historia e të ashtuquajturit “ligji i luftës”, e trajtuar gjerësisht edhe në librat e prof. Putos, por edhe në tekstin e Historisë së Shqipërisë, në punime me vlerë të Paskal Milos e Beqir Metës, në disa shkrime të Agim Tartarit dhe Abdi Baletës, në librin Lufta e fundit, pronat e shqiptarëve në Greqi të Mentor Nazarkos etj.
Më 15 tetor 1940, Italia fashiste i shpalli luftë Greqisë dhe më 28 tetor 1940 e sulmoi atë ushtarakisht. Më 10 nëntor 1940, qeveria greke e Metaksait shpalli Ligjin Nr. 2636/1940 “Mbi veprimet juridike të armiqve dhe sekuestron konservative të pasurive armike”, që njihet ndryshe me emrin Ligji i luftës me Shqipërinë.
Një analizë objektive dhe e paanshme, e mbështetur në të vërtetat historike dhe në interpretimet juridike të akteve të së drejtës së brendshme të të dy shteteve dhe të së drejtës ndërkombëtare, provon se alibia e atëhershme greke, rreth dilemës së gjendjes së luftës, ka qenë false dhe tashmë është përgënjeshtruar përfundimisht në favor të paqes.
Athina zyrtare, duke iu referuar Luftës Italo-Greke, e akuzoi Shqipërinë si shtet agresor, që e kishte sulmuar ushtarakisht. Qeveria e atëhershme greke paraqiti tek organizmat ndërkombëtare kërkesën formale për rihedhjen në diskutim të rivendikimeve territoriale, nëpërmjet avancimit të tezës së “gjendjes së luftës” me Shqipërinë dhe domosdoshmërinë e përfundimit të një traktati paqeje midis dy vendeve “ndërluftuese”. Mendohej se shtrimi i problemit shqiptar në tërësi, në forumet e pasluftës mund të jepte shanse për realizimin e planeve të dikurshme. Filloi një lojë komplekse propagandistike, politike e diplomatike, synimi i së cilës ishte ndërkombëtarizimi i “gjendjes së luftës” midis Greqisë dhe Shqipërisë. Ajo u shoqërua me përpjekje intensive për krijimin e një opinioni në favor të tezës greke dhe, në këtë rast, ekspozimin e “provave” dhe “argumenteve”, mbi të cilat bazohej akuza greke kundër Shqipërisë mbi gjoja pjesëmarrjen e saj në luftë përkrah forcave fashiste.
Cili është mendimi juaj, si specialist i së drejtës ndërkombëtare, për bazën juridike të këtij akti?
Le ta nisim nga motivi i parë, deklarimi i luftës nga qeveria shqiptare e kryesuar nga Shefqet Vërlaci, i invokuar si “argument” i karakterit të mirëfilltë juridik. Që në fillim mund të thuhet pa kurrfarë ngurrimi se është tepër e vështirë të gjendet një mbështetje e qëndrueshme juridiko-ndërkombëtare për këtë pretendim. Deklarata e qeverisë së Vërlacit nuk ka vlerë juridike, sepse pas 7 prillit 1939 Shqipëria ishte një vend i pushtuar, pa asnjë organ të legjitimuar me prerogativa vendimmarrëse. Të ashtuquajturit “qeveri” dhe “parlament” shqiptar nuk kishin as minimumin e atributeve ligjore për të marrë vendime dhe për t’u autentifikuar për përfaqësimin e Shqipërisë brenda apo jashtë vendit. Pozita e saj përcaktohej tashmë nga mungesa e sovranitetit dhe e lirisë së veprimit në marrëdhëniet ndërkombëtare. Ajo nuk kishte personalitet ndërkombëtar dhe as zotësi juridiko-ndërkombëtare për të vepruar. Për rrjedhojë, nuk mund t’i ushtronte formalisht të drejtat e subjektit, siç ishte për shembull shpallja e luftës, përfundimi i paqes etj. Asaj i mungonte ajo që në të drejtën ndërkombëtare quhet animus belli. Për këtë arsye ndodhi që, sikurse shprehet me të drejtë avokat Agim Tartari, asnjë nga shtetet e tjera, të cilave Italia u shpalli luftë, përveç Greqisë, si për shembull Britania e Madhe dhe Franca (11 qershor 1940), Jugosllavia (6 prill 1941), Bashkimi Sovjetik (22 qershor 1941), Shtetet e Bashkuara të Amerikës (11 dhjetor 1941) etj., nuk e morën në konsideratë Dekretin Nr. 194, datë 09.06.1940, nuk e quajtën e nuk e trajtuan asnjëherë Shqipërinë si shtet armik dhe nuk ndërmorën asnjë sanksion ndaj saj apo shtetasve shqiptarë. Edhe përpjekjet e Athinës, për të gjetur referenca apo mbështetje në ndonjë precedent, rezultojnë të pasuksesshme, madje dëshmojnë për të kundërtën. Fjala vjen Sllovakia, e pushtuar nga Gjermania naziste, nuk u konsiderua shtet armik, as edhe shtet i mundur nga ish-Bashkimi Sovjetik, për faktin që më 24 qershor 1941, Presidenti i saj Tisso i shpalli luftë.
Nuk qëndron gjithashtu edhe pretendimi tjetër mbi pjesëmarrjen e dy batalioneve shqiptare në Luftën Italo-Greke. Rekrutimi me forcë i shtetasve të vendeve të pushtuara nga ushtritë okupuese, për t’i përdorur në operacione luftarake nëpër vende të tjera, rezulton përherë si një praktikë e rëndomtë. Në bazë të parimeve themelore të së drejtës ndërkombëtare, ata janë konsideruar dhe janë trajtuar si ushtarë të rregullt të ushtrive, në radhët e të cilave luftonin, e jo si ushtarë të vendit nga ishin. Le t’i referohemi Luftës së Dytë Botërore.
Pretendimet e qeveritarëve të atëhershëm grekë mbeten problematike, edhe nëse shihen nga aspekti i rolit që luajtën shqiptarët që u përdorën forcërisht në frontin e Luftës Italo-Greke. Shumica e shqiptarëve të rekrutuar në batalionet “Tomori” e “Taraboshi”, që u çuan në frontin grek, dezertuan ose luajtën rol sabotues, dhe si të tillë u çarmatosën e u internuan. Më 4 dhjetor 1940 agjencia “Anatoli” lajmëronte nga Athina se një gjeneral italian, i kapur rob prej grekëve, ka deklaruar se ushtria italiane po pëson humbje të rënda nga shkaku i tradhtisë së shqiptarëve.
Në çdo pikëpamje që të shihet e të trajtohet çështja, rezulton se midis Shqipërisë dhe Greqisë nuk kishte motiv për të pasur “gjendje lufte”. E ashtuquajtura “gjendje lufte”, së cilës i janë referuar vazhdimisht qarqe politike greke, studiues e publicistë, ishte thjesht dhe vetëm një fiksion pa asnjë vlerë reale juridike, ishte thjesht dhe vetëm një pretekst për të mbajtur përherë një gjendje tensioni në marrëdhëniet shqiptaro-greke, të cilën qarqe shoviniste shpresonin ta përdornin si motiv për rikthim tek e kaluara revanshiste. Në këtë vështrim, në kushte normale, pavarësisht nga ç’është deklaruar apo publikuar në Greqi gjatë shumë vjetëve, nuk do të ishte e nevojshme ndërmarrja e ndonjë formaliteti juridik për heqjen e të ashtuquajturës “gjendje lufte” me Shqipërinë, sepse realisht ajo nuk ka ekzistuar.
Edhe sikur të abstragojmë për një çast nga faktet, analiza dhe arsyetimet me karakter historik e juridik, të parashtruara më sipër, ekziston një numër dokumentesh dhe janë vërtetuar ndodhi e situata me karakter të mirëfilltë juridiko-ndërkombëtar që e shndërrojnë në nul e të pabazë atë konstelacion aktesh të legjislacionit grek për të ashtuquajturën gjendje lufte me Shqipërinë.
Së pari, në aktet e pas-Luftës së Dytë Botërore Shqipëria nuk është parë dhe nuk është trajtuar si shtet armik. Përkundrazi, me aderimin në Traktatin e Paqes me Italinë, në zbatim të dekretit të Presidiumit të Kuvendit Popullor Nr. 480, datë 9 tetor 1947, ajo u cilësua “fuqi shoqe” për zbatimin e atij Traktati. Palë e tij është edhe Greqia, e cila me Dekretligjin Nr. 432, datë 22 tetor 1947, e ratifikoi Traktatin e Paqes me Italinë. Sipas Traktatit, Italia angazhohej që të respektonte pavarësinë dhe sovranitetin e shtetit shqiptar dhe t’i deklaronte të pavlefshme të gjitha aktet e shpallura prej saj për Shqipërinë, ku përfshiheshin edhe ato të përfunduara nga autoritetet e vendosura në Shqipëri gjatë viteve 1939-1943, me shëmbëlltyrat e tyre shqiptare të instaluara prej saj. Nga interpretimi i përmbajtjes tërësore të Traktatit del qartë konkluzioni se aderimi i Greqisë në Traktat, në raportet e saj me Shqipërinë, veçanërisht pas aderimit të kësaj të fundit, në tetor të vitit 1947, ishte i barasvlershëm me heqjen e ligjit të luftës me efekte ex tunc, edhe pse ai, siç u tha, ishte i pamotivuar juridikisht.
Së dyti, neni 27 i Traktatit të Paqes me Italinë parashikon se “Italia njeh dhe angazhohet të respektojë sovranitetin dhe pavarësinë e shtetit të Shqipërisë”. Ai, së bashku me nenin 28, i cili parashikon angazhimin e Italisë të njohë faktin se “ishulli i Sazanit bën pjesë në territorin shqiptar dhe heq dorë nga çdo lloj pretendimi kundrejt tij”, dëshmojnë se pas 7 prillit 1939, pushtimit italian të vendit, Shqipëria nuk ishte një shtet sovran. Përndryshe, nuk do të kishin kuptim dhe as arsye pse duhet të fiksoheshin në Traktat dispozitat e mësipërme. Edhe vetë Greqia e kishte pranuar në kohën e vet se Shqipëria, pas 7 prillit të vitit 1939, ishte një shtet i pushtuar. Ajo iu përgjigj pozitivisht kërkesës së Italisë për ta tërhequr legatën e vet nga Shqipëria pas pushtimit italian.
Së treti, Shqipërisë iu akorduan dhe përfitoi reparacione lufte nga dy prej fuqive kryesore të Boshtit fashist, Gjermanisë dhe Italisë, çka përforcon tezën se, praktikisht dhe juridikisht, u trajtua me statusin e shtetit aleat në Luftën e Dytë Botërore.
Së katërti, në rastin e Shqipërisë dhe të Greqisë nuk është vërtetuar aplikimi i rregullave klasike të së drejtës ndërkombëtare të luftës. Sipas së drejtës ndërkombëtare, një nga hapat e parë që ndërmerret fill pas shpalljes së gjendjes së luftës është ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike dhe shkëmbimi, brenda një afati dhe në një vend saktësisht të përcaktuar, i përfaqësuesve diplomatikë të të dyja palëve. Me skadimin e këtij afati ata trajtohen si shtetas të shtetit armik dhe u nënshtrohen sanksioneve, arrestohen ose internohen dhe, në rastin më të mirë, vihen nën statusin e robërve të luftës. Ky trajtim, madje me përmasa më të rënduara, aplikohet menjëherë edhe ndaj të gjithë shtetasve të shtetit të shpallur armik.
Në marrëveshje midis dy qeverive, kanë qenë stacionuar dhe kanë vepruar reparte ushtarake greke, çka është krejtësisht e papajtueshme me gjendjen e luftës midis dy vendeve. Shqipëria, por as Greqia, nuk kanë vendosur masa kufizuese ndaj shtetasve të njëra- tjetrës për të blerë, shitur, dhuruar apo tjetërsuar në çdo formë tjetër pasuri të luajtshme e të paluajtshme në territoret respektive.
Së pesti, më 6 maj të vitit 1971 Greqia dhe Shqipëria ranë dakord për rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike dhe hapjen e përfaqësive diplomatike respektive, në nivelin e ambasadave, në kryeqytetet e të dy vendeve. Ky është një akt i barasvlershëm me heqjen ipso jure dhe ipso facto të gjendjes së luftës. Rivendosja e marrëdhënieve diplomatike shënoi një hap të madh drejt normalizimit dhe shkallmoi ngrehinën arkaike e absurde të “ligjit të luftës”, mbi të cilën mbështetej trajtimi i Shqipërisë si shtet armik, por nuk mundi ta shkatërronte plotësisht. Formalisht, në institucionet kompetente të shtetit grek vazhdonte të ekzistonte një sistem aktesh juridike që mbanin ende në këmbë, si fosile të së kaluarës, ligjin e luftës me Shqipërinë.
Së gjashti, përveç sa u parashtrua më lart, do të dukej absurde deri në ekstrem pretendimi i ekzistencës së gjendjes së luftës, po të kemi parasysh faktin tjetër se Greqia e ka abroguar gjendjen e luftës me Italinë, derivat i veprimeve të së cilës ishte “hyrja” formale në luftë e Shqipërisë kundër Greqisë.
Së shtati, pas Luftës së Dytë Botërore e, sidomos pas viteve 70 të shekullit të kaluar, në opinionin përparimtar grek si dhe në qarqe të caktuara politike diskutohej dhe kërkohej eliminimi i kësaj situate paradoksale, duke u ndërmarrë edhe hapat e nevojshëm për formulimin e zgjidhjeve zyrtare. Në këtë atmosferë, më 23 prill 1986, kryeministri i atëhershëm grek Andreas Papandreu deklaroi në Parlamentin grek se “heqja e gjendjes anormale të luftës me Shqipërinë është vendosur përfundimisht nga qeveria”.
Më 28 gusht 1987, sekretari i përgjithshëm i shtypit dhe informacionit të Presidencës qeveritare greke, Sotiris Kostopullos, njoftoi komunikatën e mbledhjes së Këshillit të Ministrave të asaj dite, në të cilën thuhej, ndër të tjera, se qeveria deklaron se karakterizimi i Shqipërisë si shtet armik ka pushuar së ekzistuari. Pala shqiptare kërkoi zyrtarisht me insistim një dokument autoritar, i cili të sanksiononte abrogimin juridik të Dekretit mbretëror të 10 nëntorit 1940, që e shpallte Shqipërinë vend armik.
Dekreti në fjalë mund të abrogohej vetëm nëpërmjet një vendimi të nënshkruar nga kryeministri, si dhe nga ministrat grekë të punëve të jashtme, të financave dhe të drejtësisë, i cili, për të qenë juridikisht i vlefshëm, duhet të botohej në Gazetën Zyrtare të Greqisë. Kjo nuk u provua të kishte ndodhur. Megjithatë, pasoi një periudhë entuziazmi, por edhe konfuzioni te të dyja palët. Shqipëria mori njëfarë satisfaksioni, por priste me të drejtë konfirmimin dhe kopjen e dokumentit zyrtar. Greqia, edhe pse pohonte se ligji i luftës ishte hequr, nuk mundej të identifikonte një dokument formal për autentifikim dhe nuk po i kryente procedurat e nevojshme zbatuese.
Së teti, më 26 mars 1996 u nënshkrua në Tiranë Traktati i Miqësisë, Bashkëpunimit, Fqinjësisë së mirë dhe i Sigurisë, çka gjithashtu është e paimagjinueshme në kushtet e ekzistencës së gjendjes së luftës.
Mirëpo 12 vjet më vonë, me notën F. 237/269, datë 28 qershor 1999, në përgjigje të interesimit të ambasadës shqiptare në Athinë, Ministria e Punëve të Jashtme greke njoftonte zyrtarisht se “Ligjet greke Nr. 263/1940 dhe 4506/1966 janë ende në fuqi”. Ajo çka ishte thënë për vite të tëra u vu në pikëpyetje. Autoritetet greke e justifikuan këtë ndodhi me një ngatërresë të rastit, të karakterit burokratik. Mirëpo nuk u veprua siç e kërkonin rregullat e zakonshme diplomatike, që kjo “ngatërresë e rastit, e karakterit burokratik”, të trajtohej nëpërmjet një note tjetër, në të cilën MPJ-ja e Greqisë të kërkonte falje dhe të pohonte atë që kishte deklaruar në vitin 1987, se ligji i luftës nuk ekzistonte dhe se “karakterizimi i Shqipërisë si shtet armik ka pushuar së ekzistuari”.
Atëherë profesor, cili është mendimi juaj, a është ende në fuqi ligji i luftës?
Nga gjithë sa shpjegova më lart, i ashtuquajturi “ligj i luftës” nuk duhet të konsiderohet si legal, nuk duhet të konsiderohet gjithashtu as edhe si akt në fuqi. Por, nëse flasim nga pikëpamja formale, duhet të themi se pala greke nuk ka ndërmarrë hapat e përshtatshëm ligjorë për abrogimin e tij në formën përkatëse zyrtare.
A ka ndikuar dhe a ndikon ai në marrëdhëniet shqiptaro-greke?
Pretendimi i qarqeve të caktuara për ekzistencën e ligjit të luftës përbën një precedent jo vetëm të padobishëm, por edhe të pashembullt, një ndër paradokset e rralla në historinë e marrëdhënieve midis dy shtetesh sovranë.
Me keqardhje konstatohet se edhe sot, në qarqe të caktuara politike greke shfaqen shprehje të hapura apo të tërthorta jomiqësore. Rënia e komunizmit në Shqipëri u konsiderua prej tyre si një “rast i ardhur nga qielli për të zgjidhur përfundimisht dhe drejt problemet afatgjata me fqinjët”.
Skifterët e politikës shoviniste, duke kritikuar për mefshtësi udhëheqjen e vendit të tyre pohojnë të deziluzionuar se, “për fatin e keq, kjo konjukturë nuk është shfrytëzuar”. Nën pretekstin e interesimit për minoritetin grek në Shqipëri dhe për të ashtuquajturin “Vorio-Epir”, dallohet si një konstante e qëndrueshme synimi i përhershëm për helenizimin e Jugut të Shqipërisë. Përpjekjet e hapura për ta orientuar atë drejt Greqisë, jo vetëm në aspektin ekonomik, por edhe në atë kulturor, shpirtëror, fetar etj., marrin ngandonjëherë trajta agresive. Ato shihen në ekspansionin e gjuhës greke, në presionet që iu bëhen shqiptarëve për të ndërruar emrat, fenë, madje edhe shtetësinë, duke u konvertuar në të ashtuquajturën shtetësi “vorioepirote”(!?), në dhënien e pensioneve ndaj shqiptarëve të vetëdeklaruar “vorio-epirotë”, të cilët nuk kanë punuar asnjëherë në Greqi, në ndërrimin e strukturës fetare deri edhe të peizazhit arkitekturor me ngritjen e kishave dhe institucioneve të tjera sipas stilit helenik. Këto qarqe greke këmbëngulin në konsolidimin e një vije Himarë-Këlcyrë-Korçë, pikërisht në kufijtë e imagjinuar të “Vorio Epirit”; ndër të tjera, edhe nëpërmjet ndërtimit të varrezave apo komplekseve mortore për ushtarët grekë të vrarë në Shqipëri gjatë Luftës Italo-Greke në vitin 1940. Pasojë e drejtpërdrejtë e kësaj politike është rritja mbi kritere false e numrit të pjesëtarëve të minoritetit grek në Shqipëri, nga disa dhjetëra mijëra në qindra mijëra veta, dhe pretendimi për të përfshirë në hapësirën e tij edhe territore të padiskutueshme shqiptare etj. Objektivi është lehtësisht i lexueshëm. Synohet të krijohen elemente e “prova” që, si dikur, në Konferencat e Paqes së Parisit pas Luftës së Parë Botërore dhe pas Luftës së Dytë Botërore, të mund të përdoren nga qarqe ekstremiste për të justifikuar pretendime territoriale eventuale ndaj Shqipërisë. Në të kaluarën jo të largët, në grupin e “argumenteve” të servirura nga politika greke, në mbështetje të pretendimeve territoriale, bënte pjesë edhe numri i banorëve ortodoksë, i shkollave dhe i mësuesve, i priftërinjve, i kishave dhe i varrezave greke etj. Kjo zhurmë dhe veprimtari pa dobi për të dy popujt nuk do të ishte shqetësuese, po të kihet parasysh se spektri politik grek ka një kompozim kompleks.
Një rol jo të vogël kanë aty ekstremistët tradicionalistë, të cilët janë të mbërthyer pas sindromës arkaike të aneksimit të Vorio Epirit. Por, sidoqoftë, do të ishte i mirëpritur një gjest disaprovimi, një akt distancimi nga politika zyrtare greke. Në optikën e asaj çka parashtrova më lart duket krejt i papërligjur edhe qëndrimi që u mbajt e vazhdon të mbahet nga autoritetet greke ndaj vendimit historik të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë për hedhjen poshtë të Marrëveshjes midis dy vendeve për caktimin e kufirit detar në zonën e Kanalit të Korfuzit, marrëveshje që u konsiderua në shkelje të Kushtetutës, të Konventës Për të drejtën e detit dhe në dëm të interesave kombëtare të Shqipërisë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për presionet e drejtpërdrejta apo të tërthorta nga ana e politikanëve apo zyrtarëve grekë për regjistrimin e popullsisë shqiptare nëpërmjet vetëdeklarimit, të cilat morën hera herës trajtat e ndërhyrjes në punët e brendshme të një shteti sovran. Dhe, së fundi, nuk mund të kuptohet heshtja e qeverisë greke ndaj qëndrimeve gati luftënxitëse të ish-konsullit të saj në Korçë, i cili deklaroi hapur se tani fillon beteja për Vorio-Epirin.
Kjo epokë ka çelur vizione moderne për restaurimin e klimës së bashkëjetesës, mbi një bazë të qëndrueshme, për asfiksimin e tendencave antihistorike, prirjeve ekstremiste e shoviniste etj., që shqiptarizmi dhe helenizmi të mos shihen si dy gjëra që përjashtojnë njëra-tjetrën, por si realitete që mund dhe duhet të bashkëjetojnë. Qeveritë greke e shqiptare duhet ta mbajnë gjithmonë parasysh këtë aspiratë sublime dhe t’i përgjigjen me veprime që respektojnë paqen, drejtësinë, fqinjësinë dhe integritetin territorial të të dy vendeve.