By Michael Curtis/
The horrors committed by evil people during the Holocaust are well known and documented. Less well known are the merciful deeds performed by good people during the years of World War II. Among the least known of these decent individual are the Muslims in Albania who saved Jews. The screening in October 2014 of a filmBESA: The Promise, directed by Rachel Goslins, with music by Philip Glass, is a welcome reminder of this minor but significant segment of Albanian history, in which a small number of Muslims protected Jews from Nazi Germany.
The film portrays a number of compelling and moving stories. It is based on the book BESA, written by Norman H. Gershman, a Jewish American who narrates and is the central figure in the film. Over a five-year period he collected stories and photographed members of Albanian families who acted in a compassionate way during the war years. The story remained largely unknown during the almost 50-year period after the war while Albania was controlled by the Communist regime known as the Socialist People’s Republic from 1944 to 1991. During those five decades, displays of religion were banned in what was an inhumane and brutal regime, and contacts with the outside world, especially Israel, were forbidden.
Albania is a small country rarely making news though it is a member of NATO and the Organization for Security and Cooperation in Europe, and since June 2014 has candidate status for membership in the European Union. As a result of its defeats in the Balkan Wars in 1912, the Ottoman Empire lost control of the Albanian area it had long ruled. Following the Ottoman defeat, Albania began its efforts to become an independent country in 1912. After the end of World War I it was accepted in 1920 as an independent state based on a common language, though its borders were not internationally recognized until 1926, and it was also recognized as a member of the League of Nations.
Albania was invaded by Fascist Italy in April 1939. Jews were not allowed to leave the country and a concentration camp was established in Kavaje, but Italy did not comply with the German Nazi demands to hand over all Jews. After the armistice of September 8, 1943 between Italy and the Allies, German forces invaded and occupied Albania. The Nazis ordered all Jews there to register but Albanians would not give the Germans any list of Jews. The Albanians did not collaborate. On the contrary, in the face of grave reprisals for their behavior, they helped Jews to evade the Nazis and sheltered them in their own homes. They gave the Jews false documentation, allowing them to mingle in public, and forged passports for them.
In only two cases were Jews captured by the Gestapo and deported to Bergen-Belsen. Albanian border police allowed Jews to enter the country without asking questions. The Righteous persons gave Muslim clothes to Jewish women to help them evade Nazi checkpoints. They took Jews to Albanian ports and helped them escape the country.
The hatred of Jews on the part of the Mufti of Jerusalem is well known, along with his eager approval of the extermination of Jews in Europe and in Iraq, his raising of an SS Muslim Division in Bosnia, and his association with Heinrich Himmler and other leaders in Nazi Germany. BESA tells a different and compelling story of Muslim behavior. The book and the film document the participation of some Christians but mostly it was compassionate and kind Albanian Muslims (Sunni Muslims make up about 58 per cent of the population) who sheltered Jews who had fled to their country to escape from the Nazis.
At the beginning of World War II about 200 Jews lived on Albania, mostly in the towns of Korce and Pristina. During the war more than 2000 Jews sought refuge in the country. BESA is the account of the hospitality of Albanians towards them. The Albanian word “BESA” apparently means faith or keep the promise. It is a code of honor, an ethical code entailing an obligation to provide help. It entails hospitality, providing food and shelter to those in distress. By tradition it is a collective agreement to show kindness to and to save people in trouble.
The story deserves to be better known. The Albanians sheltered the refugee Jews or assisted in arranging transport to Italy. The dramatic outcome was the fact that 1800 Jews were alive in Albania at the end of the war. The dramatic result is that there were eleven times more Jews in the country at the end of the war than at the beginning. In comparative terms it was the only European country in which more Jews existed at the end than at the beginning of the war.
A comparison with some European countries can highlight the extraordinary behavior of the Albanians. In Poland, 90 per cent of its 3.3 million Jews perished; in Germany 88 per cent of 240,000; in Slovakia 83 per cent of 90,000; in Greece 77 per cent of 70,000; in Hungary 70 per cent of 650,000. Even in the neighboring Kosovo area more than 600 Jews were killed. Only Denmark where less than 1 per cent of its 8,000 Jews were murdered can compare with the record of Albania.
After the dissolution of the Albanian Communist regime in 1991 and the creation of Albania as a parliamentary regime the truth became more widely known. Consequently, Vad Yashem, the World Center for Holocaust Research, in Jerusalem, that has honored 25,000 from 49 countries, since February 1995 has recognized 70 Albanians as Righteous among the Nations.
Photographs and the narrative in the film BESA portray the heroism of the Righteous Albanians. In the main they were simple people who did non-simple things. The film is organized around a series of conversations, often highly emotional, told mostly through their descendants. Jewish survivors tell of their gratitude to their Muslin rescuers.
The central story is a moving one, ultimately joyful, recounted by a man named Rexhep Hoxha, an owner of a toy store. He is the son of one of the Righteous, and was engaged in a search for 15 years, that took him to Bulgaria and Israel, to carry out the obligation of his father. His father had protected a Jewish family and carefully preserved three Hebrew books entrusted to him by the family until they could reclaim them. He had passed the torch of kindness, the return of the books, to his son, symbolic of dedication to the next generation. After considerable effort, the son finally located the Jewish man who had been saved by his family. In a meaningful and emotional encounter for both men the meeting took place in an apartment in Israel where Hoxha fulfilled the promise to his father to return the three books. They turned out to be a complete Torah.
What is compelling in this complex narrative is the modesty as well as the enormous courage of the Albanians who risked their lives for BESA. In a poor country, perhaps the poorest in Europe, the Righteous Muslim individuals did what they thought was right and passed on the promises they had made to their children. At this moment when the Islamic State in Iraq and Syria is exhibited repugnant brutality and evil, BESA is an inspiring story of Muslim heroes who opposed inhumane terrorism and treasured human life.
Fr. Gjergj Meta of Albania to speak at the Library of Congress
The Library of Congress/
The European Division and the Albanian Language Table/
present/
Father Gjergj Meta On the Eagle’s Wings:
Triptych of an Apostolic Journey:
Martyrdom, Cohabitation, and Hope in Albania European Division Conference Room,Jefferson Building, Room LJ-250
Friday, November 14, 2014
12:00 noon – 1:00pm
For the recent Apostolic Journey of Pope Francis to Albania, Father Gjergj Meta served as Media Relations Director. His talk will provide insight into the Pope’s historic Journey to Albania, as well as into persecution under Communism, religious dialogue, and the future of Albania.
Father Meta, born in Durrës, studied Canon law at the Gregorian University in Rome, and serves as a Catholic priest in the Archdiocese of Tirana-Durrës.
Contact Erika Spencer espencer@loc.gov 202-707-4371
Request ASL and ADA accommodation five days in advance at 202-707-6362 or at ada@loc.gov
RREZIQET NDAJ EURO-ATLANTICIZMIT- (Po Shqipëria dhe Shqiptarët?)
Nga Frank Shkreli/
Javën që kaloi në Washington u mbajtë një konferencë e organizuar nga Qëndra për Analiza të Politikës Europiane ku morën pjesë akademikë, ekspertë të çështjeve dhe politikës europiane, diplomatë të huaj
dhe amerikanë. Forumi i gjashtë i këtij enti iu kushtua sigurisë në Europë, përfshirë rolit të NATO-s si dhe gatishmërisë së vendeve europiane, sidomos vendeve ish-komuniste, tani anëtare të NATO-s, për të luajtur rolin që u takon në këtë moment të historisë, e që u cilësua si periudha e “krizës më
serioze të sigurisë në Europë në disa dekada.”
Debatues të ndryshëm theksuan, sidomos politikën e ashpër anti-perëndimore dhe revizioniste që ka ndjekur Rusia e Putinit — përfshirë edhe sulmin rus kundër Ukrainës — që sipas ekspertëve, për arsye të ndryshme, por kryesisht ekonomike, ka shkaktuar tensione të mëdha edhe në radhët e Aleancës
së Atlantikut. Politika e Kremlinit, e cila përfshinë forcën ushtarake, propagandën, presionet ekonomike, diplomacinë dhe subversionin ndaj shteteve fqinje, sipas disa pjesëmarrësve në atë forum, po kërcënon sigurinë anë e mbanë Europës, me qëllim për të rivendosur hegjemoninë ruse në Europën Lindore ish-komuniste. Konferenca vuri në dukje rolin e NATO-s në Europë gjatë luftës së ftoftë dhe gjatë 25 viteve të fundit ç’rej shëmbjes së komunizmit, por u theksua gjithashtu fakti, se siç duket në Europën post-
komuniste po zbehet kujtesa e luftës së përbashkët kundër komunizmit, si dhe e rolit që dikur luante Amerika në punët europiane. Folës të ndryshëm, ekspertë të politikës dhe të marrëdhënjeve amerikano-europiane ngritën një numër çështjesh që prekin lidhjet midis Shteteve të Bashkuara dhe Europës,
si dhe rolin që duhet të luaj Aleanca e Atlantikut, NATO, në shekullin e 21-të. Përballë kësaj situate të pasigurtë në marrëdhënjet europiane dhe ndërkombëtare, konferenca e Washingtonit, javën që kaloi, çka është edhe me keq, theksoi gjithashtu se ndjenjat anti-amerikane në Europë, për një numër
çështjesh, janë në rritje e sipër.
Ekspërtë të ndryshëm, akademikë dhe përfaqsues të qeverive të ndryshme nga Europa dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ndërkohë, diskutuan mbi rolin që duhet të luajnë Shtetet e Bashkuara, NATO-ja si dhe vendet dhe popujt e Europës Qendore dhe Lindore, me objektivin për të përforcuar lidhjet strategjike transatlantike, ashtu që në të ardhmen të mënjanohet ndonjë krizë e mundëshme ndaj sigurisë në Europë, e shkaktuar qoftë nga politika e mbrendshme e shteteve ish-komuniste, qoftë nga politika hegjemoniste ruse, e cila gjithmonë peshkon në ujëra të turbullëta, përfshirë edhe Ballkanin perëndimor. Europa Qendrore/Lindore u karakterizua si një front i ri-aktivizuar lufte, ky si rrjedhim i sulmit rus kundër Ukrainës dhe sepse Moska po bën ç’mos që të frikësoj ushtarakisht dhe të shantazhojë
ekonomikisht vendet e rajonit.
Është e pamundur që edhe vizita e planifikuar e presidentit rus, Vladimir Putin në Beograd të mos shikohet në këtë prizmë. Sepse ajo po bëhet në një periudhë delikate dhe që përputhet plotësisht me politikën e re ruse të shantazhit dhe të frikësimeve ndaj vendeve të atij rajoni. Dhe si e tillë, politika e Rusisë së Putinit jo vetëm ka për qëllim të minojë përparimin e bërë në Ballkan këto 25 vitet e fundit, por është një sfidë e drejtë për drejtë ndaj autoritetit dhe influencës së Bashkimit Europian, të NATO-s dhe të Shteteve të Bashkuara në Ballkanin Perëndimor. Kujdes Ballkanin!
Atëherë, për ata që interesohen dhe ende dëshirojnë një Europë të lirë demokratike, të begatë dhe të sigurtë, të tërë dhe të bashkuar — çka duhet të bëhet përball këtyre sfidave ndaj sigurisë në Europë dhe si mund, dhe si duhet të përforcohen lidhjet transatlantike për të kundërshtuar rreziqet dhe sfidat e
mbrendshme dhe të jashtme, që i kanosen sigurisë në Europë.
Një prej folësve në forumin e javës së kaluar në Washington ishte edhe Victoria Nuland, Ndihmës Sekretarja Amerikane e Shtetit për Punët Europiane dhe Euro-Aziatike. Ajo u kujtoi të pranishëmve se këtë vjeshtë bie 25-vjetori i rrëximit të Murit të Berlinit dhe se dy dekada e gjysëm më parë, vendet e Europës Qëndrore, me shëmbjen e komunizmit, frymëzuan botën
duke kapur atë “moment shprese” dhe duke e transformuar atë në liri dhe
mundësi të reja për miliona veta në atë vende dhe duke rivendosur, sipas saj,
demokracinë liberale, me zgjedhje të lira, me institucione të pavarura dhe me
një liri të medias, anë e mbanë Europës Qëndrore dhe Lindore.
Zyrtarja e lartë e diplomacisë amerikane u tha pjesmarrësve të këtij forumi
se, “Sot ne jetojmë në një botë më të mirë, sepse Europa Qendrore 25 vjetë
më parë kishte zgjedhur rrugën e një Europe të lirë, të tërë dhe në paqë.”
Por ajo theksoi se kjo alternativë e zgjedhur nga këto vende 25 vjetë më
pare, “është nën kërcënim dhe në rrezik spese Europa Qëndrore gjëndet
përsëri përball një fronti, të një lufte për të mbrojtur sigurinë dhe vlerat
tona.” Këtë kërcënim, Victoria Nuland e karakterizoi si, “një luftë
të mbrendshme dhe të jashtme.” Si kërcënime nga jashtë, diplomatja
amerikane përmendi agresionin e Rusisë kundër Ukrainës, si një rast kur një
vend i madh shtyp vendet e vogëla, kur të dojë e si të dojë. Ajo u ndal edhe
tek kërcënimi që paraqet grupi terrorist ISIL kundër sigurisë, begatisë dhe
vlerave perëndimore– kërcënim të cilin ajo e cikësoi si real dhe emergjent.
Ajo mirëpriti ndihmën e vendeve të Europës në luftën kundër këtij grupi
terrorist dhe bëri thirrje shteteve që të bëhet më shumë për të ndaluar
rekrutimin dhe financimin e këtij grupi në hapësirën transatlantike.
Ndërsa, Z.nja Nuland theksoi kërcënimet e jashtme ndaj sigurisë dhe vlerave
të vendeve në hapësirën euro-atlantike, ajo njëkohësisht nënvijoi se në
vendet e Europës Qendrore dhe Lindore, “kërcënimet e mbrendëshme ndaj
demokracisë dhe lirisë janë po aq shqetsuese sa edhe kërcënimet e jashtme”.
Diplomatja amerikane përgjegjëse për çështjet europiane, vazhdoi duke
thënë se “dy kancerët binjakë, mangësitë në përforcimin e demokracisë dhe
korrupsioni, po kërcënojnë ëndërrën e shumë prej atyre të cilët kanë punuar
aq shumë për realizimin e saj, ç’prej vitit 1989.” Në një kritikë të drejtë për
drejtë ndaj disa udhëheqsve të këtij rajoni, ajo tha se, “Ndërsa ata përfitojnë
nga antarësimi në NATO dhe në Bashkimin Europian, ne mund të gjëjmë
udhëheqës në këtë rajon të cilët sillen sikurë kanë harruar vlerat mbi të
cilat janë ndërtuar dhe veprojnë këto institucione”. Ata, pohoi, ajo flejnë
rehat gjatë natës, të sigurtë se mbrohen nga artikulli 5 i aleancës së NATO-
s, ndërsa gjatë ditës, udhëheqës të këtyre vendeve ish-komuniste zbatojnë
një “demokraci jo liberale”, ndërkohë që i fryjnë nacionalizmit, kufizojnë
lirinë e shtypit dhe kritikojnë shoqërinë civile. Ajo kritikoi ashpër edhe ata
të cilët “mbrojnë zyrtarët e korruptuar nga persekutimi” për krimet e tyre,
ose “ata që anashkojnë parlamentin kur t’u teket e si t’u teket”. Zyrtarja e
lartë e Departmentit amerikan të shtetit tha ndër të tjera, në fjalimin e saj
duke theksuar se, nepërmjet antarësimit në organizmat euro-atlantikë, vendet
e Europës Qëndrore dhe Lindore duhet të jenë vigjilente, sepse, shtoi ajo, “Ne
mund të jemi të fortë vetëm atëherë kur të mbrojmë pluralizmin politik,
shoqërinë civile dhe të drejtën e individit për të kundërshtuar edhe mbrenda
kufijve tonë shtetërorë sfidat ndaj lirisë dhe demokracisë”. Jemi të fortë,
përfundoi diplomatja amerikane, atëherë, “kur qeveritë tona janë të pastra,
transparente dhe të përgjegjëshme, por edhe llogaridhënse ndaj popujve të
cilëve ato u shërbejnë.”
Po vlerat, për të cilat foli diplomatja amerikane, vlerat pra të
euroatlanticizmit, të lirisë dhe të demokracisë, të së drejtës të individit — a
janë kto vlera që zbatohen a po jo nga Shqipëria dhe shqiptarët, si vend
anëtar i NATOs dhe si popull që aspiron antarësimin e plotë në organizmat
euro-atlantike. 25 vitet e kaluara të sjellin dyshim. Mos vallë edhe
shqiptarët, 25 vjetë pas shëmbjes së komunizmit zyrtar e kanë harruar
historinë e tyre kombëtare të shekullit të kaluar. Cili ishte “momenti i
shpresës”, për kombin shqiptar apo kemi harruar, kur shqiptarët e donin
Shqipërinë si e gjithë Europa? A mos janë edhe udhëheqsit shqiptarë në të
gjitha trojet shqiptare në Ballkan pa dallim, ata të cilët natën flejnë rehat
nën umbrellën e sigurisë së NATO-s, e ditën praktikojnë politika shkatërruese
ndaj njëri tjetrit, duke minuar demokracinë dhe lirinë, në dëm të së ardhmes
së kombit shqiptar si anëtar në të gjitha organizmat euro-atlantike. A e
shohin udhëheqsit shqiptarë këtë lloj politike që ndjeket për një çerek
shekulli tani si të dëmshme sa janë të dëmshme edhe kërcnimet e jashtme?
Me të thënë të drejtën, janë shqetsuese tendencat dhe dukuritë e fundit në
Shqipëri për të rihabilituar figurën e diktatorit komunist Enver Hoxha, gjë që
të sjellë në mendë sistemin më të egër komunist në Europë dhe më anti-
demokratik dhe anti-NATO dhe më anti-vlerave perëndimore — ndërkohë që
udhëheqsit më të lartë të vendit dhe ministrat e qeverisë përulën para fugurës
së tij dhe marrin pjesë në parakalime të periudhës së komunizmit. A ndanë
Shqipëria këto vlera perëndimore për të cilat u diskutua në forumin e
Washingtonit javën e kaluar, me organizmat euro-atlantike si NATO,
anëtare e së cilës është, dhe me Bashkimin Europian, anëtare e së cilës
dëshiron të jetë. A i ndanë dhe ai i mbështet ky brez politikanësh, vlerat e
lirisë e të demokracisë, të lirisë dhe pavarësisë së medias, të lirisë së veprimit
të shoqërisë civile, të pavarësisë së gjykatave, të politikës së anti-korrupsionit,
të dënimit të zyrtarve të korruptuar, të pjesmarrjes në parlament dhe jo të
anashkalimit të tij. Sepse janë këto vlera të cilat kombi shqiptar, të pakën në
letër, është angazhuar të ndajë me botën perëndimore,të cilës thotë se i përket
dhe të cilës dëshiron t’i bashkohet, dhe t’i mbrojë në hapësirën e tij — në
trojet e veta — si pjesë e hapësirës së organizmave euro-atlantikë.
Janë këto vlera, jo të shekullit të kaluar, por janë vlera të cilat e janë provuar
se forcojnë lirinë, pluralizmin politik, shoqërinë civile, dinjitetin njerëzor dhe
të drejtat bazë të njeriut. Janë këto vlera të cilat e bëjnë më të lehtë dhe
kontribojnë për një qeverisje të pastër, transparente dhe përgjegjëse ndaj
popullit që duhet t’i shërbejë. I takon kësaj gjenerate, që të ndahet njëherë e
mirë nga një e kaluar e tmershme gjysëm shekullore, e që seriozisht të zbatojë
këto vlera, duke ruajtur dhe duke mbrojtur bekimet e lirisë dhe të
demokracisë, nëqoftse me të vërtetë ky brez politikanësh beson në këto vlera,
si bazë e veprimtarisë së tyre politike. Ky është një angazhim që duhet të
ritheksohet dhe të ripohohet nga ana e tyre, sidomos nga kjo klasë politike,
nga ky brez, dhe jo vetëm me fjalë, por me vepra konkrete për të bindur
popullin vet, por edhe miqët e jashtëm me të cilët pretendojnë se I ndajnë
vlerat perëndimore — duke u larguar nga “vlerat” e diktatorit që përfaqsonte
një sistem që jo vetëm nuk besonte në këto vlera, por i cili për pothuaj 50-
vjetë i luftoi këto vlera, që ndajnë shtetet europiane me njëra tjetrën si
anëtare të organizmave euro-atlantike, e që kombi shqiptar dëshiron tu
bashkohet. O me vlera të botës moderne të dinjitetit njerëzor ose me
kundërvlera të një regjimi antivlerë! Shpresoj që mangësitë e vlerave
demokratike të kësaj politike, të mos jenë “kërcënimi nga mbrenda”, për të
cilin foli diplomatja amerikane, Victoria Nuland në Qëndrën për Analiza të
Politikës Europiane, javën që kaloi në Washington.
TESTAMENTI DHE VARRI I MID’HAT FRASHËRIT
*Mid’hat Frashëri ishte një “Inxhinier” i shkëlqyeshëm i ndërtimit të urave të kulturës dhe gjuhës shqipe/
* Testamentin e tij, të 4 Prillit 1929, ku të gjithë pasurinë, librat, mobiljet, i falte për Institutin Albanologjik, që Shqipëria ende nuk e kishte, Mid’hat Frashëri, e përfundoi me këto fjali: “Nuk di ku do të vendoset Instituti, po, nëqoftëse goditet pakëz jashtë qytetit, do të donja varri im të jetë në një cep të kopshtit, më të mëngjër, duke hyrë nga porta e rrugës. Mbi këtë varr dua një copë gur të madh dhe një qiparis. Më duket sikur do të jem ruajtësi i Institutit, sikur do të marr edhe unë një pjesë pasjetore në gjallimin e tij”….
NGA DR. SKENDER MURTEZANI*/
Mithat Frashëri Shërbëtor i Kombit: Njeriu që adhuroi librin dhe dashuroi Kombin, meriton që eshtrat e tij të pushojnë në kopshtin e librarisë dhe arkivit që ia fali Atdheut .
Mithat Frashëri është kolosi I fundit i Frashërllinjve. Sa më shumë lexon për veprimtarinë e tij aq më shumë dashuron këtë figurë të pakrahasushme kombëtare, këtij punëtori pa interes për Shqipërinë dhe Shqiptarin. Në të vërehet figura e një demokrati të avancuar,diplomat dhe patrioti që kurre nuk lejoji të shuhet cështja e Shqipërisë së dëmtuar dhe vetë u shua për cështjen Kombëtare.
Pak janë edhe sot diplomatët e kalibrit Mithat, ai kishte prirje të dëgjonte, të kuptonte, të dashuronte cdo mendim, cdo ide e iniciativë për të mirën e Shqipërisë. Kolosi ynë shpenzoi cdo second’ të jetës së tij për Shqiptarinë, cdo second të jetës duke menduar dhe duke i luftuar uzurpatorët dhe ata që ndihmonin uzurpimin e tokave tona.
Ishte njeri i pajtimit, i dialogut, i mirëkuptimit ndërshqiptar. Kur flaka e grindjes dhe përcarjes kërcënonte vëllazërimin shqiptar ai me autoritetin dhe fjalës së tij dinte ta shuante. Rasti i problemit ‘veri jug” në shoqatën e Manastirit e qetësoi me një të shkuar në Manastir.
Ishte Mithat Frashëri që i orientoi patriotët dhe diplomatët Shqiptarë drejtë së vërtetës historike se Europa nuk ndihmon interesin Shqiptar, ka prioritet dhe ushqen interesin PanSllav dhe Interesin PanGrek. Ky instikt e drejtoj ne kahje të shkëlqyshme diplomatike; fillon korespondencën me Presidentin Ëilson. Kjo korespondencë e viteve 1914-15, 1920, ishte e sukseshme, gjeti mirëkuptim tek cështja jonë dhe këmbëngulja e presidentit Wilson ishte jetike, shpëtoi Shqipëria e cunguar nga asgjesimi I plotë.
Në mbarim të Luftës së parë botrore edhe një vepër historike i diplomantit brilliant dhe të guximshëm. Dërgimi I Prememorjes në tubimin ku do të formohej mbretëria e Serbëve-Sllovenve-Kroateve . Me një gjuhë diplomatike ua tërhoqi vërejtjen:, nëse fillojnë një shtet duke zaptuar trojet Shqiptare Ballkani kurr nuk do jetë I qeti deri sa e drejta Shqiptare në trojet e veta të fitojë. Sot fjalët e diplomatit vizionar Mithat Frashëri vërehen në ndryshimet e kufijve që pësoi Balkani.
Shkollën diplomatike e kreu në Stamboll po studimet më të vlefshme albanologjike, letrare, diplomatike Mithat Frashër i kreu me shume sukses ndër mentorshipin e Naim dhe Sami Frashëri-t xhaxhallarëve të tij.
I ati i Mit’hat Frasherit ndërroi jetë kur ai ishte shumë i ri, po i ati Abdyl Frashëri, vëllau i madh kolosi i parë len një Amanet të regjistruar:
“Po: Unë kam një djalë të vogël. I thoni, se në qoftë se dëshiron të ketë bekimin tim, duhet të vazhdojë punën që unë nisa, por mjerisht nuk e çova deri në fund dhe, të sillet kështu siç po sillem unë”.
Në qeverinë e parë Shqiptare të Ismail Qemalit zgjidhet Ministër, dhe njëkohësisht pas disa muajve është ministri i parë shqiptar që jep dorëhekje, ky moment duhet studjuar në arkivin tonë historic, mendimi I parë se dha dorëhekje për arsye se nuk lejoj që vullnetarët shqiptarë të luftës së parë ballkanike të kthehen në Vlorë por të qëndronin dhe mbronin Janinën Shqiptare, del se këtë aksion e ka ndërmerr si patriot me lejen dhe dijeninë e Ismail Qemalit.
Punët diplomatike të Mithat Frashërit janë të panumërta, vërtet një thesar për hulumtim si për historianë, politologë, albanologë, ashtu dhe për edukimin e gjeneratave të reja.
Jeta e tij diplomatike ka vazhduar njëherit si këshilltar për punë të jashtme në qeverinë e Princ Vidi-t, pastaj konsul në Beograd dhe Athinë. Në vitin 1920 të shpëtoj qeverinë e Lushnjës nga kolapsi financiar udhëton për në Amerikë. Europën e lëshon prej në South Empton, dhe në NY e prêt diplomati Mehmet Konica. Kalojne shume shtete te SHBA-ve bashku duke u takuar me bashkatdhetare te cmallur per atdhene dhe te vetedishem se cdo te thote te kesh shtet, vec te hollave bashkatdhetaret tane patriote te gjitha besimeve kane lene edhe rrobat dhe objekte me vlere, qe tregon nje vetedije te pa mase te Shqipetarit ne ate kohe. Ky projekt per Shqiperine i VATRES, pati dhe ndihmen e Mid’hat Frasherit. Sic dihet kjo Hua Kombëtare sipas shëniumeve përmbledhëse të Faik Konicës, shkoi 197 mijë dollarë. Pas fushatës për Huanë Kombëtare , Mid’hat Frashëri vazhdoi të ushtronte diplomacinë si përfaqësues i VATRËS në Zvicër.
Dashuria për librin dhe ashpërsimi i politikës e detyrojnë që të hiqet mënjanë nga Politika dhe t’i përkushtohet tërsisht librit dhe edukimit të rinisë. Libraria e Lumo Skëndos u bë nëj vatër kulture, ku mblidhej inteligjencia dhe rinia e kohës.
Libraria e tij numëronte më shumë se 40 mijë libra dhe ishte e hapur për publikun.
Mid’hat Frasheri ishte një “Inxhinjer i shkelqyeshem I ndertimit te urave”. Ajo me bukura urë, qe na e dhuroi ishte ndertuar per te vazhduar kontinuitetin kulturor gjuhsor dhe te qytetrimit shqiptar prej te Marin Barlettit deri ne kohen e tij. Sa ure e rendesishme!
Gjithashtu, Mid’hat Frashëri, ashtu si Syrja Vlora, si një nga historianët e parë të Perandorisë Osmane dhe të Shqipërisë, i panjohur deri tani për këtë ndihmesë të tij, do t’i shikonin dhe analizonin se bashku dokumentet, si një burim të rëndësishëm për të ndërtuar një urë ndërlidhëse ndërmjet së shkuarës, të tashmes dhe të ardhmes për të krijuar një histori dhe një kulturë në vijimësi dhe vazhdimësi të kombit shqiptar.
Mid’hat Frashëri do të shkruajë në revistën “Dituria” se “askush nuk mund të mohojë lashtësinë e shkrimeve dhe të studimeve shqiptare për një periudhë katërqind vjeçare. Dhe për këtë, burimet historike duheshin grumbulluar, ruajtur dhe trashëguar brez pas brezi. Ai nënvizon se “nevoja për të ruajtur kujtimet është e pandarë prej nevojës që ndjen njeriu të ruajë mendimet e tij, t’iu japë një formë duke i fiksuar me anë të shkrimit, është pra një e duhur aq ’e inteligjencës sa edhe e sentimentit”.
Pushtimet e huaja, fatkeqësitë natyrore, moskujdesja sa duhet, kishte bërë që një pjesë e burimeve dokumentare të ishin zhdukur, grabitur, djegur dhe një pjesë shpërndarë sa andej këndej, dhe disave nuk dihej se ku ndodheshin. Mid’hat Frashëri do të ndërmarrë ekspedita të posaçme për t’i gjurmuar se ku ndodhen dhe do t’i prekë ato. Të rëndësishme ndër këto dokumente për historinë dhe kulturën e kombit shqiptar, ai do të veçonte dorëshkrimet shqip me alfabet arab të Hafez Ali Ulqinakut, të cilat i kishte parë në Shkodër, të Sulejman Ramadanit, Hasan Zyko Kamberit dhe Nezim Frakullës. Një pjesë të këtyre dokumenteve, ai kishte parë në vitin 1913 në Berat, në shtëpinë e Sulo Resulit, të priftit të Mirditës Zarishtit, ndërruar jetë rreth vitit 1780. Kurse liturgjinë e Theodhor Haxhi Filipit e kishte parë në shtëpinë e Lef Nosit, dorëshkrimet e Tush Pinës në Elbasan dhe ato të Gjergj Pekmezit në Vjenë.
“ Nga pyetjet e mia personale – shkruan Mid’hat Frashëri -, kam mësuar se, në Elbasan , të tillë sixhilate (rregjistra-K.N.) kanë qenë komplete të pacenuara prej zjarri ose katastrofe tjatre, dhe mbajtur në 64 defterë të mëdhenj, të lidhur me lëkurë”. “Por, vazhdon më poshtë, – mjerisht në luftë të Ballkanit, më 1912, kur okupuan e për ca kohë serbët qytetin, bashkë me arkivat relativisht tëra të kadastro dhe financës hupnë dhe të gjitha kartërat e gjykatores sherie”.
Një ose dy prej këtyre regjistrave që ndodheshin në shtëpi të Aqif Pashës kishin kaluar në dorë të Lef Nosit. Një fatkeqësi të tillë pësuan edhe arkivat e Durrësit dhe të Shkodrës, kur serbët me vandalizma i shkatërruan dokumentet. Vetë Mid’hat Frashëri kishte parë me sytë e tij, anës detit në Durrës, përpara godinës së qeverisë së atëhershme, pirgje kartërash të nxira, të thëngjillosura ose të bëra hi. Kurse grekërit, në kohën që pushtuan pjesën e jugut të Shqipërisë, morën nga Gjirokastra dhe i dërguan në Janinë, të gjitha dokumentet që ndodheshin në zyrat e bashkisë së saj.
“Prandaj, – nënvizon ai -, do të ishte mirë që një autoritet kompetent t’i jepte rëndësi kësaj pike, se çdo njeri që mejtohet pakë dhe që kujdeset për rrojtjen e këtij vendi të mjerë, dëshiron t’i shohë të mbështjella dhe të vihen në rregull ato pak gjëra, që kanë mundur të shpëtojnë nga zjarri dhe nga armiqësia e njerëzvet, të mos lihen nën mëshirën e brejtjeve ose të lagështirës.”. Një pjesë e këtyre burimeve historike janë grabitur dhe nga të huajt, për të cilat Mid’hat Frashëri shpresonte se një ditë do t’i kthehen vendit të tij. Ai, gjithashtu iu jep rëndësi të madhe dhe kërkimeve dhe grumbullimit gjerësisht të dokumenteve për Historinë e Shqipërisë në arkivat e vendeve të tjera, veçanërisht në arkivat e Turqisë, Venedikut, Milanos, Raguzës, Vatikanit, Propogandës së Fides, Mbretërisë së Aragones, të Parisit, Londrës, Vjenës, Petërburgut, Athinës, Mid’hat Frashëri një rëndësi të madhe iu jep dhe arkivave të Venedikut. Ai shkruan se ato mbushin 400 dhoma të Manastirit Ferari, të plotësuara këto me inventarë dhe katalogë, ku “këto lëndë gjigantike na premtojnë një prodhim të paçmueshëm, në të cilën çdokush do të gjejë materialin për të ngrehur një godinë gjithnjë të re dhe çdo ditë me madhështi. “Arkivat e Venedikut janë hulumtuar lidhur me historinë e Shqipërisë nga studiues të huaj të shumtë , veçanërisht gjatë viteve 1812-1875. Ndër këta, Mid’hat Frashëri do të theksojë Carlo Denois, Ceçhette, Makushef, Gregorovic, Lamnasky, Bogonic, Sathas, Marti Thomas etj.
Ndërmjet tyre që ka hulumtuar arkivat e Venedikut është dhe emri i dijetares shqiptare Dora D’Istria. Mid’hat Frashëri është një njohës i hollësishëm dhe i arkivit të Manastirit të Ferarit. Në Manastirin e Ferarit kanë shërbyer një numër klerikësh me origjinë shqiptare dhe mendohet se ata aty kanë ruajtur dhe një numër jo të vogël librash, fotografi dhe dokumente të vjetra në gjuhën shqipe. Mid’hat Frashëri jep të dhëna se në manastirin e përmendur më lart ndodhen për Dalmacinë dhe Shqipërinë 1279 regjistra dhe pjesa më e madhe e tyre u përket viteve 1519-1795. Katalogët e tyre përmbajnë rubrikat e klasifikimit: Albania, Butrinti, Korfuz, Durrës, Pragë, More, Prevezë etj.
Gjithashtu, Mid’hat Frasheri, duke parë punën e vazhdueshme dhe këmbëngulëse të At Shtjefën Gjeçovit në grumbullimin dhe ruajtjen e thesareve të kombit shqiptar, më 25 tetor 1922 dhe duke vlerësuar Lidhjen Shqiptare të Prizrenit si një ngjarje të rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, i shkruan për formimin e një shoqërie, e cila do të kishte si detyrë të mblidhte dokumentet për këtë ngjarje.
Veprimtaria e Mithat Frasherit na la aq shum njohuri me vlere enciklopedika dhe tani të gjithë e dimë nga e kishte kete prirje, po na ka nxjer perpara nje det’ të pafund per hulumtime ne te ardhmen. Ai veproi si nje institucion jo si individ.
Edhe pse deshmitar i krimeve te shekullit te njezet nga ushtaret dhe paramilitaret e panjerzishëm grek, edhepse deshmitar i shkatrrimit te dokumentacionit arkivor nga forcat e cmendura serbe, kuptohet me paramendim dhe urrejtje, Gjeniu i kombit e ruajti gjakftohtesine ne veprimtarine e tij kombetare ne diplomacine gjeniale. Puna e tij ne rizbulimin e dokumenteve historike dhe arkivimi i tyre ishte njesoj si me i mbledhë puplat te daluara nga thesi kur fryn murlani.
Mithat Frasheri i propozoj ambasadorit Amerikan në Itali se ne vitin 1947 formimin e nje komiteti nga patriotë Shqiptar qe sipas Mithat Frasherit do te fillonin luften kunder sipas tij okupimit Serbo-Rus te Shqiperise dhe tokave Shqiptare te kamufluar nen masken e komunizmit. Kuptohet puna e pare do te ishte ti zhvishej dhe shqyhej maska internacionaliste. Ne vitin 1949 deponimiiI hulumtimit te Robert Joyce/1946-1948 para senatit Amerikan /oficer i lartë pranë “Office of special Operations”/ per personalitetin e Mithat Frasherit prej rinise se hershme dhe deri te formimi i Ballit Kombetar ishte shumë bindes me konkludimin se Mithat Frasheri ishte njeriu me i pershtashem që të udhehiqte “Komitetin Shqipria e Lire”. Senati i dha status te Personit te rendesishem per Sigurine e Shtetit Amerikan” . Por, per fat te keq, nuk ishte jetegjatë, ndërroi jete me 3 Tetor te vitit 1949, dy jave pasi u emrua kryetar i Komitetit Shqipëria e Lirë.
Ka mister rreth vdekjes, por Autopsia, me te gjitha gjasat, eshte kryer sepse u varros me 9 Tetor ne Varrezat Upstate NY. Per kohe te shkurtër u mbajt ne shtepine e funeralit Campbell, diku afer nje muzeu ne Manhatan, (sipas kujteses se Dr Agim Leka). Qeveria Amerikane mori te gjitha masat që kjo ceremony te zhvillohej me dinjitet..
***
Nuk mund të anashkaloj dhe një fakt për inxhinierin e shpirtrave njerëzorë, për kulturën e gjuhën shqipe: Me 4 Prill 1929, Mid’hat Frashëri do të shkojë në Noterinë e Gjykatës së Shkallës së Parë të Tiranës, ku do të nënshkruajë Testamentin me nr.163. Me këtë testament, gjithë pasurinë e tij mbas vdekjes ia dhuronte kombit shqiptar. Kopjen e këtij Testamenti ai ua dorëzoi dhe bashkëkohësve të tij, tek të cilët kishte besim, të cilët ishin: Njazi Tirana, Sotir Kolea, Dhimitër Berati, Et’hem Fuad Frashëri dhe babai i Teqesë së Frashërit. Mid’hat Frashëri, nëpërmjet këtij testamenti, gjithë pasurinë e tundshme dhe të patundshme, librat, mobiliet i linte për krijimin e një Instituti Albanologjik, të një qendre shkencore për studiuesit shqiptarë, në të cilin do të kryenin studimet e tyre për Historinë e Shqipërisë. Gjithashtu, në këtë testament ai kërkon që biblioteka e tij private të ruhej e plotë, ashtu si i kishte mbetur e trashëguar nga i ati, Abdyl Frashëri dhe të afërmit.
Librave të bibliotekës së tij dëshironte që t’iu vihej vula me nënshkrimin “Biblioteka Lumo Skëndo, 1897”. Një skicë e vulës ishte përgatitur nga Eshref Frashëri.
Nëqoftëse ndonjëri do të mungonte, në kohën kur Mid’hat Frashëri do të kishte ndërruar jetë, do të zëvendësohej nga Athanas Shundi, farmacist në Tiranë, dhe Hasan Toptani, biri i Murat Toptanit. Testamentin e tij ai e përfundon duke shkruar këto fjalë:
“Nuk di ku do të vendoset Instituti, po, nëqoftëse goditet pakëz jashtë qytetit do të donja varri im të jetë në një cep të kopshtit, më të mëngjër, duke hyrë nga porta e rrugës. Mbi këtë varr dua një copë gur të madh dhe një qiparis. Më duket sikur do të jem ruajtësi i Institutit, sikur do të marr edhe unë një pjesë pasjetore në gjallimin e tij”.
Ne anetaret e deges se Vatres Queens NY perpara botes Shqiptare apelojme tek Qeverija jone e respektuar qe te mer parasysh deshiren e fundit e ketij kolosi Shqipetar dhe ne mendojme se do te ishte e sinjifikante qe deri me 3 Tetor te vitit te ardhshem te krijohen kushte per realizimin e kesaj nisme.
* Kjo kumtesë u lexua nga dr. Skënder Murtezani me 3 tetor gjatë aktivitetit përkujtimor, që organizoi dega e Vatrës në Queens.
Luigj Gurakuqi, zadhanësi i idealeve kombtare, shembëlltyra e virtytit politik, frymëzues i kultures e i qytetnimit europian
Nëno moj, ç’është perpjekur/
Gojë-mjaltë e zemer-hekur/
Noli/
Nga Kolec Çefa/
Nuk mund të ketë njeri të plotsuem e pa mungesa, nuk mund të ketë njeri të perkryem e pa gabime, nuk mund të ketë njeri krejtësisht të paster e pa mëkate, sado të vogla, por, po të kishte një njeri të tillë, ndër politikanë sidomos, i pari do të thojshe âsht Gurakuqi. Në fytyrë: një flakë energjie entuziazte i jepte nur, fytyrë burrnore, e hijshme, ku vezullonte vizioni patriotik. Ata sy të qetë e të urtë, ato fjalë të meçme e frymëzuese, atë trimni të matur e patriotike, i pelqente gjithkush. Të bajshin per vete sytë e tij të bukur, ku mençuria lexohej në shkëndijat e tyne, ku zemërbardhësia lexohej në gazin e tyne, ku ekuilibri shpirtnor pasqyrohej në qetësinë e tyne. Kishte një mendim të mirë per të gjithë: afrues, inkurajues, tolerues; një zemer të hapët per të gjithë: të tejdukshme, të bardhë, të ngrohtë; një buzëqeshje të kandshme për të gjithë: të sinqertë, të përzemërt, joshëse. Shpesh shpërthente në gaz, por dinte të bahej serioz. Dhe i kishte hije edhe gazi, edhe serioziteti. Se nuk e tepronte as njenin, as tjetrin. Kishte aftësinë me ndejë me të gjithë. E, me të gjithë, krijonte marrëdhanie të përzemërta, se udhëhiqej nga parimi fisnik: Të kuptohemi, të merremi vesh me të mirë, të duhemi se jemi shqiptarë, jemi njerëz! Mishnonte parimin njerzor: “Po gaboj, qortoje; po u pendue, fale”.
Studjoi në burime të pasuna, të shëndetshme, të kullueta, me mësues të ditun, të talentuem, patriotë. Mësimet gjimnaziare i mori në Kolegjin Saverian, mësimet liceore ndër arbreshët. Perfundoi në Napoli.
E filloi me flakë ideali e guxim rinie, e vazhdoi me trimni idealisti, e e mbylli me burrni martiri.
I urti nder fjalë, i matuni në sjellje, energjiku në veprime të mbara. Politikani i urtë që dinte të dialogonte ma mirë se të tjerët: ma shumë ndigjonte se flitte. Dinte të ndigjonte me vemendje e duresë. Edhe kundërshtarin e ndigjonte deri në fund. Dhe në bisedat e tij kishte zgjuarsi, arsye, logjikë, shpesh humor, gjithmonë dashamirësi. Flitte fjalë me hapësinë mirëkuptimi, frymëzue nga bukuria e virtytit, forca e karakterit, fjalë plot mendime e ndjenja që çlodhshin mendjet e ngrohshin zemrat. Gjatë bisedës kuptonte dhe vlerësonte bashkëbiseduesin, por kishte nuhatje të hollë e të thellë prej specialisti të diktonte edhe çka fshihte fjala e sheqerosun. Fjalën nuk e përdorte me krijue hendekun “na” e “ju” e aq ma pak, nuk hidhte në biseda e kritika a nuanca ufulluese. Ishte gjithmonë i gatshëm për të gjetë rrugën e marrëveshjes e të mirëkuptimit. Ideues konsensusi, i pelqente fjala e urtë: “Ku âsht bashkimi, aty âsht ngadhënjimi”. Fjalët e tij kishin një ndriçim hyjnor. Mbante ekuilibër, një ekuilibër po, por mbi themele të shëndoshta, një ekuilibër mirëkuptues, të qëndrueshëm e afatgjatë. Mjeshtërisht, ashtu urtë e butë, ia thente vezët gjarpijve, ia hiqte helmin akrepit, ia zbulonte thimthin gjuhës së ligë. Ai luftoi prirjen tinzare arbitrare për të pengue çdo formë vullneti për diktaturë.
Por i miri e ka anmikun mbas dere. Edhe atë e ndoqi një opinion anmik, formue nga thashetheme llapazanësh, dinakësh, ta paaftish, maliciozësh, smirëzezësh. E perlyen thashethemet e gojëve të ndyta, e sulmuen gazetat proqeveritare e kundershtare, e fitimet e jetës së tij politike qenë “rrezik jete, vuejtje”. Lexoni për jetën e tij mohimin e veprimtarisë së tij, sa qe gjallë, kercnimet, nëpërkëmbjet, në ato kohë kur trathtia paguhej, shpifja perkrahej, akuza nxitej. “Na e vranë e na e shanë, na i thanë tradhëtor”!
Pranonte kompromisin që sjell dobi për të gjithë, nuk pranonte kompromisin që sjell përfitim vetjak, se ku fillon kompromisi, fillon e ligshtohet e drejta, se ku fillon interesi, dobsohet e vërteta. Koncesionet i mbante imorale; privilegjet, favoret kërkonte të ndaloheshin me statut, ndihmat, dhuratat duhet të pranohen me kujdes e rezervë.
Heshtjen për frikë e mbante ligshti, heshtjen për pajtim e mbante urti, heshtjen për të fshehë të vërtetën e mbante mashtrim. Kurr shfrim dhune, kurr shfrim mllefi, kurr shfrim përbuzjeje. Dinte të rrezikonte shpesh, por kurr të humbiste kurajon. Edhe kur pengohej, gjente forca për një vrull të ri. Në ato kohë të zymta, ushqente shpresa të bardha.
Po, Gurakuqi ishte i drejtë, ishte i sinqertë, ishte i butë, ishte i dashun. Edhe pse e dinte se drejtsia, sinqeriteti, butsia, dashunia, nuk janë këshilltarë të mirë për politikanin. Por ai u dinte kufinin. Nuk njihte kreni, por nuk e tepronte në përvujtni; s’mbante inat, por as nuk harronte të keqen; nuk njihte intrigën, por as nuk binte pre e saj; e njihte egon, por nuk humbte dinjitetin, nuk njihte trathtinë, çmonte besën. Mbështetej në traditën, por nuk mbyllej në të, se ideja kombtare i hapte horizonte të reja. Rrallë kush kishte atë harmoni të perkryeme mes mendimit e ndjenjes, mes fjalës e veprës, mes zellit e vullnetit.
Fjala âsht arma e të meçmit, pushka âsht arma e trimit, falja âsht arma e burrit. Gurakuqi i kishte të tria: edhe i meçëm, pse e shkroi fjalën e urtë, edhe trim se e shprazi mbi armiq, edhe burrë se diti me falë. Qe fryt i pjekun i burrnisë shqiptare! Fryti i ambel i intelektit politik shqiptar! Dëshironte një mendim të vetëm, frymëzohej për një mendim të përafërt, por luftoi për një mendim të përbashkët. Ai kishte besim te ky popull i vogël, me shpirt të madh; te ky popull vital, me rrajë të vjetra, të shëndoshta; te ky popull i vorfen, i vuejtun, i shkelun, por me virtyte race.
Vetëpërmbajtje nervore të admirueshme e vetkontroll energjish mendore e fizike; dinte të qëndronte në durim, e në qëndresë dinte të shpresonte. Dinte t’u bante ballë situatave nga ma të ndryshmet, nga ma urgjentet, nga ma të papritunat.
Gurakuqi nuk kishte hovin zemrak të Fishtës, as kambënguljen idhnake të Mjedës, as fluiditetin qiellor të Poradecit, as andrrimin terheqës të Naimit, as ekuivokun e Konicës, as fantazinë ngjyra-ngjyra të Shantojës, por kishte largpamsinë e politikanit, matuninë e diplomatit, forcë Anteu, pa eufori. Jetonte në gjendjen reale të botës shqiptare. Luftën politike e bante brenda të gjitha rregullave morale-etike, prandaj emri i tij, si lulet, si virtytet, përhap profum të mirë! Edhe sot kanë çka mësojnë politikanët, sidomos, deputetët tanë!
Ai ishte shejti i politikës shqiptare! Ndërgjegjja e politikës kombtare! Ma i pastri, ma i afti, ma veprimtari!
Ndër patriotët, ma i flakti; ndër politikanët, ma largpamsi; ndër udhëheqësit, ma i drejti; nder shtetarët, ma i ndershmi; ndër luftarët, ma paqedashësi, ndër shqiptarët, ma i njohuni e ma popullori. Gurakuqi qe i aftë me dhanë direktivë, qe prijës me fillue i pari, qe vullnet i palodhun me vu në jetë çdo të mirë.
Ishte shembulli ma i mirë i patriotizmit shqiptar: Ma i miri!
Iu afrue parja e pozita mashtruese, por s’u gënjye; e joshi politika e huej, por nuk e pranoi; iu treguen kërcnimet e dhambëve kundërshtarë, por s’u thye.
Im vëlla, Matish Çefa më tregoi: A. Dibra, një intim i Zogut, më thotë një ditë në burg: “ Një herë i thashë Zogut: “ Kanë fillue me të sha (fye)”. Ai m’u përgjegj: “ E dij, s’ka gja. Çka t’i baj Gurakuqit ?! Ia hjedh kocin e nuk ma lëpinë!”
Gurakuqi të bante për vete me peshën e autoritetit të tij, ai të bante ta ndjekësh me peshën e veprimtarisë së tij; ai të bindte me peshën e fjalës së meçme e emocionuese. Qe krijues vlerash intelektuale e patriotike. Ishte benjamini i luftarëve e i patriotëve të vjetër: B. Currit, Abat Doçit, D. Nikollë Kaçorrit e në veçanti i Ismail Qemalit. Ishte udhëheqës i politikanëve të rij demokratë: A. Rustemit, M. Krujës, S. Vinjaut, A.Kelcyrës…
I riu që rreshtohet ndër etent e atdheut!
Shkroi: “Pak ndër prijësa e udhëheqës janë ata që mundohen ta zgjojnë e t’i ndrisin mendjen popullit, që i thonë kjartësisht të vërtetën e që përpiqen ta drejtojnë në udhë të mbarë”. Në kohën tande, ti ishe i pari ndër të paktët: punove e nuk urdhnove; këshillove e nuk denigrove; drejtove e nuk sundove. Vune në jetë parimin kristian: “ Me sundue, do të thotë me sherbye”.
Me guxim gjithmonë të ri, me entuziazëm gjithmonë të ndezët, me hov gjithmonë optimist, mbrojte idetë tueja fisnike, ndiesinë tonë kombtare, interesat e përbashkëta të atdheut. Edhe si përfaqesues ndër shumë forume ndërkombtare, përsëri e mbrojte popullin tonë me mençuri, me energji, me dinjitet.
U bane udhëheqës që përfaqëson tribunin jetëshkurtë të popullit, që drejton në vijë të parë, që sakrifikohet i pari e jo diplomati jetëgjatë që drejton nga prapavija, i mbrojtur, nën tutelë.
Gurakuqi e mbushi hapsinën shqiptare me përkushtim kombtar. Fjala e tij e pasunoi ndjenjen kombtare, veprimtaria e tij e gjallnoi, ndërgjegjja e tij e fisnikoi atë. “Tharmi i nacionalizmit shqiptar qe Gurakuqi, Gurakuqi e Gurakuqi”. (Pader Bernardin Palaj). Ndërsa Vinjau: “… E gjeta patriot sa s’janë shumë, të kthjelltë sa pak veta dhe të butë e të ëmbël sa asnjë tjetër”.
Modeli i një patrioti, shembulli i një veprimtari praktik, tipi i një politikani, madje: diagnostikuesi ma i mirë i politikës shqiptare. Qe kundra politikës orientale nga brenda, kundra politikës kolonizuese nga jashtë. Shqipninë e andrronte Zvicër në Ballkan. Jeta e tij âsht pjesë e historisë së Shqipnisë: aty ku ajo kulmon, ndriçon emri i tij; aty ku ajo çalon, vuejti ma shumë zemra e tij.
“Barometri i politikës shqiptare”, si shkruente Shantoja.
Dhe jemi të detyruem të përsërisim fjalët e Nolit: “ Sa më mirë e kam njohur, aq më tepër kam qenë i shtërnguar ta respektoj”.
Ai nuk mund të jetë personazh i perkohshem në historinë tonë!
E kaluemja e atdheut nuk mund të kujtohet pa portretin e tij.
A thue, do të jetojë në kohë prania e tij? Dëshirojmë!
A thue, do të formojë politika shqiptare figura të tilla? Shpresojmë!
A thue, do të ketë rinia shqiptare edukatorë të tillë? Besojmë!