Nga Petrit Derraj – Smokthina/
Krahas luftës e punës shumë shekullore banorët e Bashit gjatë gjithë kohëve folklorin (këngët, valet, përrrallat, legjendat, vajet, fjalët e urta dhe gjë a gjëzat), me një fjalë gjithë gurrën e krijimtarisë popullore e kanë pasur të shumëllojtë e me vlera përgjithësuese.
Shume ngjarje të rëndësishme, shumë kthesa të forta që ka marrë shoqëria, shumë probleme që kanë tërhequr vëmëndjen e të tjerëve, populli me talent e passion i ka fikësuar në këngë të llojeve të ndryshme. Edhe vuajtjet, hidhërimet, dhimbjet, gëzimet, ndjenjat kanë lënë gjurmë të shpirtin e ndieshëm të banorëve të këtij fshati. Si për çdo popull veçanërisht për popullin tonë fisnik, vital e të shumë vuajtur, ka qënë edhe shtyp, edhe film, edhe, muzikë, edhe arshiv.
Në stuhi e tufane zogjtë e ndalën cicërimin e tyre, kurse populli nuk e ka ndërprerë këngën, duke e shndërruar atë në një dimension të veçantë të jetës së vet. Kur kënga labe këndohet me mjeshtëri, të bën për vete të krijon vatra të forta emocionesh: Sa e bukur kënga labe/ Si ujë i pastër burimi/ Sa e gjerë sa e lashtë.
Ndoshta sa vetë njerëzimi, thekson një rapsod. Kënga labe ka lënë gjurmë të pashlyeshme e ka mrekulluar shumë personalitete. Noli thoshte se dëshëroj të përcillem në atë jetë me këngë labe. Kënga labe, thotë një tjetër krijues të bën skllav e s`të vë pranga/ behet erë e s`të rrëzon/ Si mjalti të ëmbëlson.
Në Bashaj një vend të dukshëm zënë këngët e humorit, të cilat qysh herët i ka kënduar Avdul Imeri, një rapsod brilant dhe një këngëtar me një zë të veçantë shumë meliodioz:
U plake mike u plake/ Mbete si dhia sakate/ T`u zhduk lezeti që pate/ Bran i heq ato çarape
Duke si dele zeqate (zeqate = ndihma që i jepej një fukarai një dele)
Po ashtu gjith humor kënga vazhdon rrjedhën e sajë: U plake o mik dhe tinë/Mbete si kau në brinjë/ Si bualli në Xhuherinë (Xhyherinë = fshat )
Te kengët e Avdul Imerit spikaste humori i hollë e i rrafinuar, nga ndonjë herë përdorej ironia therëse, apo sarkazma diskriminuese. Ja me ç`humor të këndshëm i drejtohet vërmiqotit Hasan Bleta, që së bashku me shokët e vet, shkonin të shkundënin ullinjtë e Kaninës, kundrejt një mëditje të ulët: Hasan Bleta feste zi/ Tu duk përrali ulli/ Ç`u duhet sinor huduti/ Që në vjesht e sa hyn shkurti/ S`u hiqet shufra nga supi/ Nuk janë ullinjtë e Kaninës/ Po janë përrejtë e Smokthinës.
Edhe Hasani që i ngatërroi ullinjtë me përrallin i përgjigjet po me humor:
O Avdul, Avdul aga/ Ato dërcka mos i nga/ Se është vendi fukara/ Se ytatë ngarkohej me tra.
Para disa vitesh udhëtoja me një autobús të linjës Vlorë Fier, ku para meje në dy sedile bisedonin dy plaka të shumë vuajtura. Nga biseda e tyre më kapi veshi një thënie interesante: “Sa qemë të reja – i toshte plaka shoqes – s`na qeshi buza nga vjehrrat, tani që u plakëm s`na qesh buza nga nuset”.
Mu kujtua kënga gjith humor e Avdulit që fliste për konfliktin vjehërr – nuse:
Vajti vjehrra në gosti/ Nusen e la në shtëpi/ Kur u kthye s`gjeti njeri/U shyqyr o Perëndi
Do martoj djalin përsëri/Nusja e fshehur pas derës/I dëgjon fjalët e vjehrrës/“O vjehërr të bëj rixha/Mos bën lutje në hava/Se ajo nusja e dytë/ Me gjilpërë do t`i nxjerr sytë.
Veç acarimeve midis vjehrrës e nuses në folklor pasqyrohet edhe linja e harmonisë midis tyre. Në një rast vjehrrën s`e mba vendi, merakoset së tepërmi për vonesën e së resë, e cila nuk po kthehej në kohën e duhur prej pune: / Ç`të bëj korba ç`të bëj nata/Tek prisja ca dru të thata/ Me doli bishti nga spata/ Në rrugë më doli plaka/Moj nuse pse mbete prapa?!
Alem Ruda ishte i pranishëm në çdo fejesë, martesë e dasëm, ku shquhej jo vetëm pët të kënduar bukur e mirë, por edhe për përmbajtjen e larmishme të këngëve: Shero vela, Velo Shera/ Me ca poture të çjerra/ Lepuri që rri në ferra/ Mos më bëj të them të tjera/ Se do futemi në të thella/ Sa të mos i nxejë dera.
Në këngët e dashurisë bie në sy ndjenja admiruese ku barinjtë adhuronin me gjithë forcën e shpirtit labet baresha, të bukura e tërheqëse. Barinjve u digjej xhani e u gufonte zemra për to, gati po u luante mendja e po marroheshin për së gjalli ku bishte i syrit i trembte por nuk i shëmbte: Me bishte të syrit më trembe/ Më hutove por s`më shembe/ Varësen që ke grykë/
Të shtërngoftë e mos të mbyttë/ Ma bleve mendjen ma bleve/ Edhe zemrën ma rrëmbeve.
Në këngë të tilla vihet re një lirizëm shumë i sinqertë. Ja disa vargje ku pasqyrohen ndjenjat e ngrohta lirike ku vihet re zeri melodioz i këngëtarëve Skënder Bushaj e Njazi Derraj. … Moj barash atje në brinjë/ Që freskon gush edhe llërë/ Nuk e zbërthen një çikë gjinë/ Të të shoh ç`zjarr të ka rënë/ Në kë gisht në Perëndinë/ Hajde te stani të flemë.
Po aq të bukura e magjepse janë vargjet e fjalët ku baresha gjoja nguron, bën ojna, finte, kinse heziton për të marre vendime të plota përfundimtare ku sikur e gënjën të dashurin me gënjeshtra e djeg siç digjet eshka e i thotë të paktën të pres deri nga vjeshta.
Piktorët nëpërmjet ngjyrave, harmonisë së shqisave, kthjelltësisë mendore, arrijnë që të bëjnë portrete prefekte të vajzave, ndërsa rapsodët në vend të ngjyrave, gjejnë fjalë të goditura, epitete e krahasime të përsosura duke gdhendur tipare të magjishme të femrës labe:
Lesht e tu si pendë korbi/ Te larë e të krehur – o/ Syri yt kokërr ulliri/ Të shikon shajtuar – o
Hunda jote si qiriri/ Ndezuar e pa shuar – o/ Buza jote hua mjalti/ Po për të mëlcuar – o/ Gusha si një copë dëbore/ Me flori mbuluar – o.
Rapsodët e talentuar të këtij fshati nëpërmjet këngëve të improvizuara në çastin që i këndojnë nuk i tërheq vetëm pamja, bukuria fizike, por edhe kujdesi që tregojnë bareshat për t`u veshur: Me shëndet fustan, moj Vitë/ S`ta kam parë më plaçin sytë/ – E kam vesh kam ca ditë/ Të pëllcasin inaçijtë/ Ca të tut e ca të mitë.
Krahas këngëve të këtij lloi për ta ndezuar atmosferën e gëzimit këndohen këngë gazmore, si: Bajame fustane brane/ Krevati me bojë arre/ Dëgjoje culën dyjare/ Nënën e babën i shaje/ Që të dhanë në Moçale.
Humori bëhet edhe më i kripur ku vihen në lojë veprime e vese si: Te porta me zavëza/
Hyn e del mandileja/ Çitajanet bran se ç`i mba/ Moj t`u këndoftë laneti/ Pse s`i mba si është adeti/ -Kështu me do çelo qejfi/ T`u pëllcas disave nepsi.
Po ashtu në dasma nëpërmjet këngëve herë lartësohet nusja e përçmohet dhëndërri dhe anasjelltas, krenohen për dhëndërrin e s`kënaqen nga pamja e nuses:
Nusja shufër dyfeku/ Dhëndërri plëndës shelegu/ Dhëndërri kavak i gjatë/ Nusja si kukumjaçkë.
Për këngë të këtij lloi janë dalluar Lame Sakaj, Elmas Derraj, Pajo Xhelaj, Astrit Zogaj, Esmere Ferrunaj, Piro Hodaj, Damën Xhelaj, Skënder Bushaj, Hava Muçaj, Njazi Derraj. Këngët e krijuara e të kënduara nga këta banorë ku në to sintetizohen gjithë burimet e gëzimeve, lotët e vuajtjeve, ëndërrimet fantastike shpresëmëdha për të ardhmen, plasaritjet shpirtërore, pothuaj se gjithë plagët, gëzimet, hallet e dertet e jetës.
Dihet që kurbeti edhe në të kaluarën ka qënë një plagë e rëndë, hemoragji e vazhdueshme dhe e dëmëshme e kombit, por nizmllëku ka qënë edhe më i tmerrshëm: Ku e ke burrin moj tinë/ Ikën shoqet e s`të prinë/ – Se kam argat në Janinë/ As redif në kurbet/ Po nizam për shtatë vjet.
Një fshatar i vërmëqot Beqir Aliu ishte marrë forcërisht tek tufa e bagëtive dhe së bashku me disa bashiotë të tjerë u degtis në nizam në vende të largëta aziatike që ishin nën sundimin e Turqisë. Atje ku ishin nizamët i vriste meraku për gratë e fëmijët, i digjte malli për të afërmit dhe, teksa pushonin pas një beteje, nisën një valle të kënduar labçe: I shkreti Beqir Ali/ Treqint dhën, katërqint dhi/ Gjashtë vjet pa vajt në shtëpi/ Dovleti pastë lanet/ Erdh e në kope më gjet/ Shokë do na marrë malli/ Nuk do na tret as varri/
Sa të ikim nga nizami.
Kur ia përkthyen përmbajtjen e këngës bimbashit, ai urdhëroi që të liroheshin nga nizmallëku. Pra, këngët thureshin aq bukur e këndoheshin me aq pasioun sa zbusnin edhe sundimtarët zemërgur e gjakatar. Kënga labe, veç emocioneve që ngjall të bën përshtypje mënyra se si këndohet, madje edhe isua është një mërmërimë zërash të akorduar përsosmërisht dhe kjo mermërimë thotë Ismail Kadare ngjason me korin antik grek. Kjo lloj ngjashmërie është dëshmi e lashtësisë së kombit tonë. Nga vepra antike greke mësojmë se Akili po bëhej gati të vriste Hektorin, ku ky i fundit i lutet të mos ia shëmtojë fytyrën më mbas, ku krijohet një zinxhir imagjinar midis të gjallëve dhe atij që ikën. Këtë veçori e vëmë re edhe tek këngët tona ku nizami i lutet që të mos ia shëmtojnë fytyrën as njerëzit dhe as shpesët: O ju korba që më hani/ Vetëm sytë mos m`i ngani/ Vetëm sytë mos m`i ngacmoni/ Se jam djalë e më shëmtoni.
Veç këngëve të dashurisë, të vajtjes në nizam, janë kënduar aq shumë këngë për Partinë tonë që lindi me triskë e vdiq me tollon, sa gati shteroi burimi për asi këngësh të politizuara. Shumë këngë të tjera krijuar për sivëllezërit e vrarë kot së koti pa faj, ruheshin të fshehura sirtarëve e sënduqeve deri sa dha shpirt pjella e keqe komuniste e u përmbys sistemi i premtimeve boshe e i gënjeshtrave me brirë. Shumë djem e burra smokthinjotë midis tyre edhe nga Bashi, kanë lëngur e janë torturuar burgjeve vdekjeprurëse, shumë të tjerët kapeshin në luftë e pushkatoheshin arbitrarisht, pa faj vetëm se luftën kundër pushtuesve nuk e kishin nisur nga llogorja komuniste. Këtë e dëshmon qartë, saktë në mënyrë të përkryer krijimtaria e rapsodit të talentuar smokthinjot Xhevit Zeneli. Ja si jepen në këngë tortura që provon Uran Isak Dule në burg, familjarët e të cilit i derdhën lotët si shiu për vuajtjet e të afërmit të tyre kur dha shpirt nga plagët e marra: Një kuje te xha Isaku
Rëndë iu godit oxhaku/ Si krua derdh lotët plaku/ Se nxinte brenda konaku/ Vdiq Urani atje ngeli/ Prerë duart te teli.
Janë shumë prekse vuajtjet e Uranit, 20 vjeçar në burg, që ia ndërprenë jetën në lulen e rinisë duke e lënë pa marrë nusen në prag martese. Ja se si u drejtohet ai para se të ipte shpirt të afërmve: Nga burgu flet Urani/ Vëllezër e prindër mos qani/ Me gazep po më del xhani/ Dhe ti nënë mos u sëmur/ Se vuaj e heq torturë/ Jam kurban për diktaturë.
Partia i mësoi bijt e sajë që të shndërroheshin në mostra të vertetë ku tjetrin e vrisnin për një fjalë goje apo pse nuk dëgjonte me vëmëndje tellallët injorantë e demagogë që si papagallë të kualifikuar sajonin pallavra premtimesh boshe. Në rrethana pabesie i zunë pritë Fejzo Rukës duke derdhur mbi trupin e tij breshëri plumbash vdekjeprurës, vetëm sepse simpatizonte Nacionalistet: Mbi Ramicë ta zunë pusinë/ Ktheu Fejzo me Partinë/ Hiq flamur edhe vur yll/ Ia lëshun breshërinë/ Të dy çapokët ia grinë.
Xhixhia, e shoqia e Fejzos mbeti vejush në moshë të re me dy fëmijë, u plagos shpirtërisht, u vesh me të zeza e i rriti me njëmijë mundime fëmijët në konak bote: Qëndroi si pasha veziri/ Rriti fëmijë si kalliri/ Me lakra e qumësht gjiri.
Qani Liçaj vritet nga i afërmi tij komunistnë në Velçë tek Selvia në qendër, pa pasur asnjë argument e arsye: Me trupin e tij të stisur/ Sy e vetulla qëndisur/ Thoshje kush e ka stolisur
Me sevda rrugën kish nisur/ Njeriu i tij i tha: Nuk të vras, të kam vëlla/ Një çikë do bëj shaka/ Tre plumba në ballë i dha.
Njësiti gueril i Smokthinës u zuri prita dhe vrau pabesisht shumë të rinj smokthinjotë, ku populli i zgjuar i Smokthinës me krijimtarinë e tij derdh urrejtje ndaj shkakëtarëve të kësaj gjakderdhje: Smokthinë të treti meraku/ Nxorre një celulë nga barku/ Të mbyti kërma dhe gjaku/ T`u nxi porta e oxhaku/ Dëgjuat ca popoviçër/ Ca Dushan e ca dobiçër/ Në Tërbaç s`u vranë as qente/ Ju smokthinjotë pse u çmëndë?!
Edhe “Vangjua”, Neki Imeri komandanti i çetës “Plakë” të Vlorës, vritet prej një smokthinjoti komunist: Nekiun s`e vrau armiku/ Po Shyqyriu dhe Sadiku/ Të dërguar nga “Besniku”
As në mugëtirat e shekujve të kaluar nuk janë bërë krime si të komunistëve ku ata pasi vrisnin njerëz të pa fajshëm i linin mbi dhe ose i groposnin së toku. Ja e ç`thotë një i afërm kur kërkon eshtrat e njeriut të afërm: Në çarçaf i bëmë tok/ Zemra plagë e syri lot/ Të shkretët s`i njohëm dot/ Pastaj i ndamë me short.
Në Smokthinë tregoja interes për mbledhjen e këngëve të këtij lloi ku puna më shpuri tëk një burrë i moshuar i cili pat kënduar mirë e ishte nje minierë e pa shfrytëzuar këngësh. I thashë që dua ato këngë që këndoje kur ishje i ri, në kulmin e qejfit, uluar këmbëkryq në trapeze burrash këngëtarë ku së bashku gjithë passion ia merrnit labçes shtruar shtruar.
– Nuk kam mundësi të të jap këngët – m`u përgjegj prerazi – në se i do, bëmë të ri gjejmë edhe shokët , gjysma e të cilëve u ka perënduar jeta, më jep fuqi të pi raki e zë të ia marr këngës.
Më shumë vështrirësi mezi i mora disa vargje ku pasqyrohej dashuria e nënës për të birin dhe dhëmbshuria e motrës për vëllanë: Në më zëntë mali mua/ Sa vjet zi do mbash o nënë? – Sa të zbardhet pend a e korbit/ – Në më zëntë plumbi në luftë/ – Sa vjet zi do mbash o motër? / – Sa të zbardhet delja llajë/ -Në më djegtë zjarri i luftës/ Sa vjet zi do mbash o grua? – Sa të mbush ujë në krua/ Sa të laj rrobat e tua.
Në krijimtarinë e pasur gojore armiqtë, sundimtarët, pushtuesit, diktatorët pasyqohen me epitete poshtëruese, si: shllavarebran, mendjehu, mendjefyell, dhëmbëçakall, nofullderr, ndërsa bijte e vet i përshkruen me epitete të meteortë, si: gjalmëzesë, pallëlarë,
mendjendritur, pallexhveshur, gjoksshkëmb etj.