(Intervistë me gazetarin, përkthyesin dhe studiuesin, Armand Plaka)/
Armand Plaka është gazetar, përkthyes e studiues, diplomuar për gjuhë e kulturë gjermane nga Universiteti i Tiranës. Ka kryer disa studime pasuniversitare e trajnime në fushat e politikës, shkencave të komunikimit e diplomacisë, në Shqipëri, RFGJ, e rajon. Ka bashkëpunuar me të përditshme të ndryshme shqiptare si “Panorama”, “Shqip”, “Shqiptarja.com”, dhe revista periodike si “Shqip” e “KLAN”. Ka qenë bursanti i parë shqiptar në Bundestagun Gjerman, dhe po ashtu edhe bursanti i parë shqiptar në Berlin, pranë Fondacionit “Konrad Adenauer”. Kontributi i tij është sidomos i spikatur në fushën e studimeve deontologjiko–mediatike; në trajtimin e figurave e fenomeneve të ndryshme, duke i vlerësuar ato në aspektin profesional gazetaresk, atë politik e historik. Është njohës i mirë i kulturës e politikës së vendeve të Europës Qendrore e Lindore, Gjermanisë, e të ish–republikave sovjetike. Njeh disa gjuhë dhe ka përkthyer qindra artikuj në shtypin e përditshëm, si dhe tri libra. Armand Plaka ka lindur në Tiranë më 1975. Është i martuar, dhe ka një fëmijë.
Bisedoi:Raimonda MOISIU
-Përshëndetje z. Armand, Ju falenderoj për kohën e vyer në përkushtim të kësaj interviste dhe rastësinë e mrekullueshme për të diskutuar fillimisht rreth librit tuaj studimor “Shqipëria moniste në mediat perëndimore, 1945-1990”. Sinqerisht jam kurioze të di motivin dhe interesin që ngjalli te ju personalisht, shkrimi i këtij libri dhe pse vendosët të dialogoni përmes etapave historike? Përse ky titull?
Përshëndetje Raimonda!
Në fakt ngacmimi për ta botuar këtë libër më erdhi nga vetë puna ime në mediat shqiptare, por sigurisht edhe nga një thirrje e brendshme e kahershme, që lidhet me pasionet e mia në një ndërthurje sa të llogjikshme, aq edhe intriguese. Është një përpjekje për të parë larg dhe afër, duke katapultuar një të djeshme që paradoksalisht, ndikon fort në të sotmen e sidomos në të ardhmen e këtij vendi. Pasioni im për historinë nuk është i vetmi shkak, sepse jam shumë i ndërgjegjshëm se shqiptarët, si popull ballkanik, apo europianojugor, janë shumë të dhënë pas historisë, e sidomos asaj politike kryesisht të vonë, për vetë gjurmët dhe pasojat që ajo la në fatet e tyre të përbashkëta. Janë etapa historike që me konsensusin e të gjithëve, tashmë njihen gjerësisht në Shqipëri, të konsumuara në fakt gjatë të njejtës periudhë monizmi, por të veçuara si me thikë, dhe paradoksalisht, të lidhura e ngjizura si me zamk. Pasi shumatorja e tyre fatkeqësisht, solli të njejtin rezultat që dimë të gjithë: gremisjen në një humnerë të vërtetë, së pari ekonomike e politike, por jo më pak edhe njerëzore. Titulli erdhi vetvetiu, si një reagim spontan, apo një zhvendosje realitetesh, të cilat dikur ishin domen vetëm i njerëzve të veçantë: i atyre që e shihnin këtë vend si të huaj, gjë që njëkohësisht u jepte atyre “privilegje”, të cilat vendasit nuk mund t’i kishin. Pra, nëse i referohemi shprehjes së famshme latine “veni, vidi, vici”, pjesa e fundit, ajo e pushtimit mbetej, le të themi, evazive, por vetëm në një farë kuptimi, pasi “pushtimi” i të huajve, apo fitorja që mendohet më së shumti kur sillet ndërmend kjo shprehje, ishte vetë hyrja në atë vend të izoluar hermetikisht e raportimi në redaksitë përkatëse. Ishte një titull preçiz, i shkurtër dhe plot mesazhe. Në fakt nuk u mundova shumë, pasi ajo ishte diçka që shquhej lehtësisht mes rreshtave, jo në mënyrë eksplicite, sigurisht, por si një përpjekje e sinqertë e dy gazetarëve gjermanë në vitet ’80 në reportazhin e tyre në revistën “Stern”. Kështu që pa drojë e instiktivisht mendova në çast, se ky duhej të ishte edhe titulli i librit tim.
-Ky libër, vlerësuar tashmë nga kritika e kohës, nuk është fantazi, por një realitet i pastër historik. Cilat janë elementët thelbësorë dhe sfida që u përballët me ndërtimin e tij dhe idetë tuaja?
Si fillim do shtoja se është jo vetëm një realitet i pastër, por edhe i dhimbshëm historik. Shumëkush nga brezat e mëparshëm, apo madje një pjesë edhe nga ky i yni, mund të shohë aty vetveten; në fëmijëri, në rini, në adoleshencë, mund ta gjejë atë në një fabrikë prodhimi, në kinema, duke shëtitur në qytet, ulur në një stol a në një park, e ndoshta edhe duke pëshpëritur me shokët e lagjes për bëmat e ish-regjimit monist në Shqipëri. Por sigurisht se mund të bëjë edhe një bilanc e krahasim me arritjet e dështimet tona të përbashkëta në këto vite të demokracisë, duke i parë shumë paragrafë të tij, pse jo, edhe me sy kritik e diku edhe me nostalgji. Elementët bazë në hartimin e kësaj përmbledhje kanë qenë materialet më kryesore të shtypit perëndimor, të cilat më duhej t’i veçoja, duke i marrë si etalon i raportimit publik e në ndonjë rast edhe atij sekret në “botën e lirë” përgjatë atyre viteve. Një sfidë e vërtetë ka qenë në radhë të parë, sigurimi i materialeve në fjalë, kryesisht reportazhe, por edhe analiza e opinione, të cilat në shumë raste më është dashur t’i mbledh si kopje origjinale, të marra sa në arkiva të huaja, aq edhe si dhurata nga miq e të apasionuar, ashtu të zverdhura nga koha e pluhuri, por në ndihmë sigurisht se më kanë ardhur edhe mundësitë moderne, pra dixhitalizimi i shumë prej platformave, për të cilat shpesh më është dashur të rrëmoj gjatë, të shpenzoj kohë e para. Merret me mend pastaj se sfida më e madhe pastaj ka qenë përzgjedhja, përkthimi e komentimi – shpeshherë shumë i zgjeruar – para se publiku shqiptar, thuajse në të gjitha rastet, t’i merrte ato të plota e pa shkurtime nga origjinali, në mënyrë që në fund ai të analizonte vetë e lirshëm mbi përmbajtjen e tyre. Një sfidë reale ka qenë vetë ideja për t’a sjellë këtë përmbledhje, e cila realisht më përballte me frikën se mund të cilësohesha edhe thjesht një përkthyes, pa asnjë meritë autoriale, ndërkohë që prej kohësh, e dija se tashmë po sillja një kontribut, sado modest, por gjithsesi të vërtetë e që bazohej tërësisht në përpjekjet e mia.
– Si keni arritur ju të procedoni “në udhëtimin historik”, të jeni kaq kreativ, ku ka një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës, marrëdhënieve ndër-etnike, kombëtare, europiane veçmas asaj ballkanike, që perceptojnë vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, në pikpamje me të kaluarën, të tashmen e të ardhmen?
Udhëtimet – sikurse e paramendoni dhe ju me të drejtë – nuk lidhen thjesht dhe vetëm me një zhvendosje gjeografike, nga pika A në pikën B, por ato njohin përmasa shumëplanëshe, e kësaj dore ndodh që të udhëtojmë edhe në histori, apo letërsi, politikë apo dhe kulinari. Por udhëtimi, sikurse dhe lufta, ka ca rregulla: nuk mund të nisesh pa plan, armë, para, apo strategji. Kështu mendoj se më ndodhi dhe mua. Kreativiteti ka ardhur si pasojë e një instikti e pasioni të vjetër për letërsinë, muzikën, gjuhët e huaja e kulturën në përgjithësi. Këto kanë qenë në fakt armët e mia. Njohja e hershme e botës me anë të tyre, edhe kur nuk kishim shkelur kurrë një vend të huaj, dhe “rikonjicioni” në terren pas viteve të demokracisë, e sidomos eksperiencat studimore e jetësore që kam pasur në Berlin e Gjermani, ma mundësuan e poqën plotësisht në kokë idenë e kësaj përmbledhje. Berlini është një qytet ku edhe pse tashmë gjendemi më shumë se dy dekada pas rrëzimit të Murit, në mentalitetet e tyre, shumë njerëz ndahen akoma në “perëndimorë” e “lindorë”. Por të përbashkët kanë përpjekjen për një jetë më të mirë, duke arritur tashmë prej kohësh t’i tejkalojnë barrierat: jo domosdoshmërisht ato ekonomike e infrastrukturore – megjithë përpjekjet e shumta e në shumicën e tyre tashmë të realizuara – por kam këtu parasysh detyrimin për t’u përballur denjësisht, seriozisht e korrektësisht me të shkuarën e tyre diktatoriale. Gjë e cila nuk është bërë në Shqipëri, e nuk ka gjasa se mund të bëhet sa më shumë që koha kalon. Sidoqoftë përpjekje ka dhe do të ketë, por Shqipëria duket se nuk i ka shpëtuar dot politizimit e abuzimit, selektimit e keqpërdorimit, gjë e cila ka çuar në pseudopërpjekje, apo dhe heshtje, harrim e mohim. Kombinimi i fakteve historike, apo kujtesa që ju përmendni, është shumë e rëndësishme. Ajo na lidh pastaj me pasojat e sjelljeve njerëzore e politike në marrëdhënie të tjera, siç janë edhe ato ndëretnike e kombëtariste, duke na katapultuar sa nga njëra epokë në tjetrën, për të parë gabimet e korrigjuar shënjestrën.
-Ju keni një eksperiencë vërtetë mbresëlënëse në aspektin professional, përsa i përket studimeve deontologjiko–mediatike; Si operoni ju në trajtimin e figurave e fenomeneve të ndryshme, që të japin përshtypjen në kuptimin e tyre simbolik, importin moral, qytetar e intelektual, dhe substanca humaniste në përputhje me interpretimin gazetaresk, historik, shkencor dhe filozofik?
Më ka pëlqyer gjithmonë rrënimi në kohë, por edhe në mentalitetet njerëzore. Kush më mirë se sa personalitete e figura të veçanta, por edhe fenomene “origjinale”, i mbartin tiparet e mendimit shoqëror përkatës, në kohë e hapësira të ndryshme? Ndodh që dikujt i është “ngrënë haku”, dikush tjetër ka marrë më shumë në kurriz të një tjetri, ndodh që dikush është mallkuar e anatemuar e dikush tjetër, lartësuar e mbivlerësuar. Në këtë lëmi kam operuar shpesh edhe unë, pa dashur të jem paragjykues; kam vënë re kontribute të mohuara e i kam nxjerrë në dritë tek-tuk, u kam hedhur pak “kripë e piper” në ndonjë rast tjetër, apo u kam shtuar edhe balsamin në ndonjë rast, le të themi. Por nuk e kam pasur në fakt si qëllim primar. Më ka interesuar të sjell gjithmonë diçka të re, ta padalë, të panjohur e mundësisht nga burime të huaja, nisur nga motive realisht profesionale, për të ngjallur më pas debat në rrethe të interesuara, sidoqoftë të prera në formatin gazetaresk më shumë. Në të gjitha rastet, kam cituar sigurisht burimin, qoftë online apo në print, në mënyrë që kushdoqoftë, të përballet me të vërtetat ashtu siç janë, paçka se kam hasur edhe në nihilistë, nostaligjikë etj., por edhe në interpretues e vlerësues të përpjekjeve reale. Besoj se kam vepruar gjithmonë në përputhje me instiktet e mia, por edhe me vlerat e një morali universal njerëzor, duke u përpjekur të mos bie pre e ideologjive, pasioneve, krahinarizamave e bindjeve, apo mosbindjeve religjoze. Në punë e sipër kam gjetur sigurisht, substanca të filozofisë e moralit human, shkencës dhe historisë, që më kanë bërë të thellohem e mendoj më shumë tek-tuk, apo dhe të ndaloj gjatë e të kthehem shpesh në drejtime të tjera.
-Ju keni një karrierë personale jo të shkurtër tashmë në shtypin shqiptar, e pjesërisht edhe në atë gjerman. Që do të thotë se keni përjetuar momente mbresëlënëse, të këndshme, por edhe kritike, dëshpëruese e të trishta. A mund të na përshkruani momente nga eksperienca tuaj?
Në fakt eksperienca ime është relative në këtë drejtim, pasi më është dashur që ta ndërpres kontaktin fizik me mjedisin gazetarek për disa kohë, falë angazhimeve të mia në punë e fusha të tjera, që nuk kanë lidhje direkte me gazetarinë, por gjithsesi në një, apo një tjetër mënyrë, jam me fat qe kam arritur ta mbaj gjallë atë kontakt. Sidoqoftë, unë kam qenë shpesh i angazhuar në rubrika, apo sektorë që realisht nuk të bëjnë shumë të dalësh në pah, siç janë dossieret, suplementet kulturore, historike, politike e diplomatike, përkthimet, apo dhe “bota dhe rajoni”, të cilat madje shpesh botohen edhe në anonimat, duke bërë që të të humbin realisht gjurmët e kontributet, pavarësisht vulumit e kualiteteve që sjell në redaksi. Po ashtu, një handikap tjetër në këtë drejtim, megjithë eksperiencat studimore e praktikat në radio e TV në Gjermani, ka qenë edhe angazhimi im thuajse vetëm në median e shkruar, minuset e të cilit përballë medias elektronike, tashmë dihen. Përtej tyre, besoj se çdo njeri ka momente mbreslënëse, apo dhe dëshpëruese e të trishta. Kam përshtypjen madje se vetëm mediokri, nuk i përjeton të tilla ndjesi. Zhgënjime kam pësuar në terrenin ku kam punuar, duke përfshirë këtu edhe vetë gazetarinë, apo shoqërinë civile, elementë brenda radhëve të së cilës, shpesh po mbajnë peng procese normale evidentimi, promovimi e vlerësimi, me të cilët jam përballur drejtpërdejt e pa ekuivoke, duke i besuar më shumë instikteve të mia, për të cilat u shpreha edhe më lart.
-Kam lexuar me interes të vecantë artikujt tuaj studimorë; dossier, trajtesa, analiza politike, reportazhe, intervista e publikime të tjera në fushën e publicistikës. Si keni arritur ju, të harmonizoni aktualen mbizotëruese historike, sociale e politike, në kurriz të pavarësisë tuaj intelektuale?
Në fakt besoj se jam një viktimë e dy pasioneve në dukje pa lidhje me njëri-tjetrin: teknologjia dhe historia. Por unë besoj se ato më mbajnë realisht të balancuar e më lidhin ngushtësisht më pas edhe me letërsinë e politikën, por edhe me fusha të tjera, të cilat vetëm me përpjekje e pasion, them se harmonizohen vetvetiu tek çdokush. Sidoqoftë, do këmbëngulja më shumë tek një bashkëjetesë e tyre me individin dhe jo tek kthimi i tyre në një barrë ndaj pavarësisë intelektuale, të paktën nisur nga eksperienca ime.
– A ka ndonjë moment paralel gjatë eksperiencës tuaj, që si rrjedhojë ka sjellë edhe këndvështrimin paralel mbi përvojën jetësore, social-politike e historike?
Po keni të drejtë. Janë edhe ato momente për të cilat nuk mund të flas konkretisht, por lidhen kryesisht me të djeshmen time e të familjes sime, por që i hasim edhe në përditshmërinë tonë të shndërruara në shqetësime sa personale, aq kolektive në një shoqëri që po kalon një tranzicion të stërzgjatur e shumë të lodhshëm.
-Z. Armand, Ju jeni edhe përkthyes e keni sjell në shqip disa libra. Cfarë ju lidh me përkthimin dhe si i keni marrëdhëniet me të? Ç’mund të na thoni për ndonjë peng të së djeshmes apo plan aktual?
Në fakt, arsimimi im primar është përkthimi e i përkas madje brezit të parë të të diplomuarve në atë drejtim, në vitin 2000, pas një “eksperimenti” që u bë atëherë për herë të parë në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja të Universitetit të Tiranës, ku u realizua ndarja mes specialiteteve; mësuesi e përkthim. Por katapultimi në profesione të tjera (kam qenë koordinator në një institucion shumë të rëndësishëm të edukimit politik gjerman), fusha të tjera studimore, si dhe marrja me gazetari, më ka bërë që t’a përdor përkthimin më shumë si një vegël e mirëfilltë për të arritur synime të tjera, ku siç theksova edhe më lart, shumë kontribute edhe kanë humbur e nuk kanë arritur të dokumentohen dot. Sidoqoftë, sigurisht se letërsia e përkthimi letrar mbeten një nga pasionet e mia të hershme, të cilit i rikthehem sa herë kam kohë e mundësi. Kjo lidhet shumë edhe me trajtimin joadekuat e shpesh jodinjitoz ndaj përkthyesve, çka më ka bërë shpesh të tërhiqem nga planet e mia. Duhet të dini se në ambientin ku jetojmë, është një luks i vërtetë që të përkthesh vërtetë ato që do, pasi këto procese janë një “konsensus” i njëanshëm, le të themi, mes përkthyesit e botuesit, çka bëjnë që produkti të mos jetë domosdoshmërisht shija jote. Kjo lidhet edhe me arsye të tjera siç janë tregu, tendencat e lexuesve, kriza në botën e librit etj. Mjafton t’ju them se së fundmi jam marrë me autorë të letërsisë bashkëkohore austriake, të cilët megjithëse vijnë si një përzgjedhje e Ministrisë austriake të Kulturës, për t’u sjellë në shqip, fatkeqësisht nuk kanë gjetur shumë terren. Mua më mbetet vetëm të falenderoj sponzorët dhe botuesin, të cilët me logot e kontributin e tyre, janë edhe një konfirmim për punën time, në një ambient ku tashmë prej kohësh gjithkush shkruan, përkthen e boton ç’të mundet, e ku mungon kritika. Më anë tjetër, kam patur mundësi të përkthej e botoj plot cikle studimore, kryesisht të sferës politike e historike, në shumë të përditshme e revista, të cilët me kalimin e kohës mendoj t’i katagolizoj e t’i përpunoj, duke i sjellë si botime të mirëfillta në format libri. Po ashtu, po merrem edhe me një “fiction” historik të një autori gjerman mbi periudhën e Princ Vidit dhe një studim voluminoz mbi një teori interesante të një filozofi po gjerman të viteve ’20 të shekullit të kaluar, i cili në realitetet e sotme globale, merr një vlerë edhe më të madhe, duke e katapultuar atë si një parashikues ekzakt të fateve të njerëzimit edhe, thuajse 100 vjet, pas asaj që ai shkroi.

-Në punën tuaj si përkthyes i disa autorëve, a e ka nxitur përkthimi i tyre ndjenjën tuaj të krijimtarisë, intensitetin dhe kërkesat në artin tuaj të të shkruarit?
Ekziston një shprehje që lidhet me shëndetin, apo formën fizike: Ne jemi, çfarë hamë!. Kjo aksiomë, do të thoja, shkon më së miri si një përgjigje ndaj pyetjes Suaj. Pikësëpari, leximi i tyre e pjesërisht edhe përkthimi – jam ndikuar shumë nga autorë le të themi, klasikë rusë, e gjermanë (perëndimorë) të para e Pasluftës, por edhe nga trendet bashkëkohore angloamerikane – më kanë ndikuar gjerësisht në formimin tim, duke ndikuar në një farë mënyre edhe në vetë kërkesat ndaj vetes në lidhje me ato që Ju pyesni. Sidoqoftë, mund t‘ Ju pohoj se ashtusikurse edhe në artet e bukura, ku format abstrakte, shpesh amorfe e të ngurta, ku fillimi shpesh është fund e anasjelltas, ku kontrastet shpesh zbehen e ndokund thellohen paqartësisht, edhe në të shkruar e rrjedhimisht në përkthim, hasim tendenca që kërkojnë shumë mund e përqëndrim për t’u kuptuar.
-A mendoni se “OLD TIMES” rezonojnë ndryshe me audiencën e sotme dhe shoqërinë, krahasuar me audiencën e viteve ’70-të?
Pyetje me vend. Për mendimin tim, ka të bëjë shumë mënyra se si ia përcjell ti lexuesit, apo teleshikuesit. Nëse ti tenton vetëm të hapësh dosje – të cilat madje me shumë gjasa nuk ke marrë mundimin as të shkosh vetë në arkivë për t’i marrë, por t’i kanë bërë dhuratë si pasojë e qokave që i hasim në terrenin “alla-shqiptar” – duke i rishkruar nga shqipja e daktilografuar në shqipen e sotme në format “ëord”, pa ulur asnjë minutë kokën e të nxjerrësh përfundime, të shtosh e citosh materiale, të ndërlidhësh e të krahasosh, me burime të tjera shqiptare, apo dhe më mirë akoma, me ato të huaja, sigurisht se pastaj ato kthehen thjesht dhe vetëm në ca materiale të rëndomta, të cilave dalëngadalë tashmë do t’u dalë boja. Jo më kot, shumica e gazetave e revistave më të njohura botërore, por edhe fonde arkivore të bibliotekave kombëtare e arkivave më në zë, prej vitesh i kanë hyrë një procesi dixhitalizimi (që po përparon me ritme të përziera në fakt), duke i dhënë kësisoj më shumë mundësi brezave të rinj të njohin më mirë historinë nëpërmjet materialeve arkivore, apo dhe artikujve të gazetave, në mënyrë që të përmbushet më së miri aksioma se “nëse nuk njeh mirë të shkuarën, nuk do të ndërtosh dot si duhet të ardhmen”. Kam këtu parasysh për shembull 100-vjetorin e Luftës së Parë Botërore dhe të gjithë artikujt e iniciativat që i janë kushtuar, sidomos në Britani të madhe, Francë, Gjermani e Austri për asye që gjithkush i merr me mend. Kështu që në këtë kuptim, kjo punë ia vlen e sidomos në rastin e Shqipërisë, kur zbulon papritur se si në një gazetë austriake për shembull të vitit 1869, apo një amerikane të vitit 1913, ajo që shkruhej për shqiptarët atje, na bën të jemi herë krenar e herë t’i vemë gishtin kokës. Pastaj, për mua dhe jo vetëm, shumëçka “Oldie” është njëkohësisht edhe shumë moderne, sikurse ndodh edhe në shumë fusha të tjera, apo jo?