Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

LANGUAGE MUST FIND ITS PLACE IN THE CONDITIONS OF GLOBALIZATION AND DIGITALIZATION

by

From Skender ASANI/

The patriot and publicist of the National Revival, Petro Nini Luarasi, rightly emphasized that the unification of the alphabet that was achieved at the Congress of Manastir in 1908, it was called an emergency by the patriots of the early years of the 20th century. After exhaustive and sometimes bitter discussions, the Congress of Manastir approved a unique alphabet, which was based on the Istanbul’s alphabet with a few changes (ë, e, p, x) and along with those letters, the congress decided to use another Latin alphabet, uniting the two alphabets for those sounds that are missing in the Latin alphabet.

The newspapers and magazines of the time also wrote about the importance and resonance of the decisions of the Congress of Manastir. For example, the “National Calendar” of 1909 wrote: “It is one of the greatest events for the Albanian nation… This congress was convened to put an end to the issue of the “ABC”, to decide that the Albanian language should be written with a pair of letters and not like before when everyone built the ABC as they pleased…”

The press of the time also widely reported on the practical effects that the adoption of a common alphabet in Manastir, and as a result, many initiatives were launched by the Albanian elite to open schools, associations, clubs and newspapers, which would be based on the alphabet newly approved at the Congress of Manastir.

Initially, the first school was opened in Elbasan, followed by the one in Tirana, continuing with the opening of schools in Korça, Berat, Kolonja, etc. Several large clubs were also opened in Istanbul, Thessaloniki, Skopje, Egypt, Manastir, Ioannina, as well as several smaller ones in other Albanian cities. Immediately after the Congress of Manastir, many newspapers in the Albanian language were also opened, such as: “Liria”, “Shkupi”, “Drita”, “Bashkimi”, “Korça”, “Rrufeja”, etc.

At the Congress of Manastir, 116 years ago, not only was the Albanian alphabet standardized, but a great compromise was also reached between the different layers of the Albanian intellectual elite of that time, which, although coming from different religious and regional origins, found the perfect formula of coexistence and harmony among themselves. This formula produced the Western vision in the cultural and educational consciousness of the Albanians, separating the Albanian wagon of Euro-Atlantic aspirations from the Asian train.

With the unified alphabet of the Albanian language, where Latin letters dominated, the Albanians, although suffering in recent years under Ottoman captivity, put an end to the dilemmas and hesitations about where their ethno-cultural identity should be oriented.

Freed from identity dilemmas, Albanians found it very easy to establish bridges of cooperation and communication with their neighbors and with more distant peoples. This was made possible primarily by the Latin alphabet, which over time produced a cooperative cultural climate with other languages ​​and cultures. In the pages of magazines and newspapers of the time published in Albanian, journalistic and literary articles by Balkan and European authors began to be published, and this enabled the ice of prejudices and stereotypes to melt, at least a little, on the thick surface created by the policy of Balkan alliances, guided by the ideas of hegemony and chauvinism.

Now, 116 years after the Congress of Manastir, when the Albanian language has been consolidated and standardized within the codes of communication and public interactivity, we still have a lot of work to do to ensure that this language finds its place in the conditions when the world is increasingly moving towards globalization and digitalization. This fact increases the responsibility of users of the Albanian language, both in the private and public and official spheres, creating an efficient mechanism to protec the Albanian language from the effects produced by major languages, such as English and other languages.

Today, when we are celebrating a double holiday – the 116th anniversary of the Congress of Manastir and the 17th anniversary of the founding of the ISCHA, we would like the future of the Albanian language to be closely linked to our common goals for a Euro-Atlantic future.

I wish that we can also build our individual and collective destinies on this future!

Skopje, 22. 11. 2024

IBRAHIM THEMO, PATRIOTI SHQIPTAR ME KONTRIBUTE TË VYERA PËR PAVARËSINË E SHQIPËRISË

by

Dr. Luan Topçiu/

“…brezi që vjen do të na bekojë që kemi vendosur një gur themeli për ndërtesën që kemi ngritur…” Ibrahim Themo.

Dr. Ibrahim Themo është një nga figurat më të rëndësishme të historisë shqiptare dhe ballkanike, një personalitet që, fatkeqësisht, po lihet në harresë nga historiografia moderne. Për Themon dhe për bashkëkohësin e tij, Nikolla Naçon (i cili ndërroi jetë në vitin 1913), për këta veprimtarë të shquar të çështjes kombëtare, flitet shumë më pak sesa do të meritonte vepra e tyre. Duke qenë se Dr. Themo jetoi deri në vitin 1945, ai luajti një rol të rëndësishëm edhe në ngjarjet pas Pavarësisë.

Dr. Ibrahim Themo spikati si organizator, edukator dhe lider i shquar. Ai luajti një rol të pazëvendësueshëm në Rilindjen Kombëtare Shqiptare dhe në përpjekjet për pavarësinë e Shqipërisë, duke përfaqësuar lidhjen e fuqishme midis diasporës shqiptare dhe përpjekjeve të pandërprera për liri dhe pavarësi në atdhe. Përkushtimi i tij i palëkundur ndaj çështjes kombëtare la një trashëgimi të çmuar, duke ndihmuar në hedhjen e themeleve të një Shqipërie të lirë dhe të bashkuar.

Sqarojmë se ky artikull nuk synon të jetë një studim shkencor, por një homazh dhe një përshpirtje për jetën dhe veprën e këtij personaliteti kompleks në vigjilje të Ditës së Flamurit – 28 Nëntorit. Në nder të këtij patrioti të shquar, Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë (ALAR) ka vendosur, në vitin 2016, një bust të Dr. Ibrahim Themos në qytetin e Mexhidias.

Kontributet në Ballkan dhe përtej tij

Ibrahim Themo nuk është vetëm një figurë e rëndësishme në historinë shqiptare, por edhe një emër me ndikim në disa vende dhe popuj. Si intelektual i shquar, poliglot dhe njohës i thellë i disa gjuhëve dhe kulturave, si të atyre lindore ashtu edhe perëndimore, Dr. Themo u dallua edhe si një mjek i zoti, politikan reformator, si dijetar, publicist dhe senator i Parlamentit të Rumanisë. Ai ishte i njohur jo vetëm për aftësitë e tij profesionale, por edhe për aktet e pafundme të bamirësisë.

Si ideolog dhe reformator, ai kontribuoi në modernizimin e Turqisë dhe emancipimin e popujve të Ballkanit, duke qenë një lider i spikatur i shoqatave shqiptare në Rumani. Përkushtimi i tij ndaj drejtësisë, lirisë dhe emancipimit shoqëror e bëri Dr. Themon një shembull të intelektualit të angazhuar, që luftonte pa reshtur për përparimin e shoqërisë dhe mbrojtjen e të drejtave të popujve të shtypur.

Puna dhe vizioni i tij mbeten janë dhe sot aktuale Në një kohë kur personalitete të tilla rrezikojnë të bien në harresë, është detyra jonë të kujtojmë dhe të nderojmë kontributin e tyre të jashtëzakonshëm për kombin dhe përparimin njerëzor.

Rinia dhe Edukimi

Sipas të dhënave biografike, prindërit e Ibrahim Themos ishin me origjinë nga Mati, por më vonë u vendosën pranë liqenit të Ohrit, në Strugë, në Maqedoninë e Veriut, ku Themo lindi në mars të vitit 1865. Emri i tij i vërtetë ishte Ibrahim Ethemi. Arsimin fillor dhe një pjesë të arsimit të mesëm ai e kreu në qytetin e lindjes, ku mësoi gjuhët turke dhe arabe.

Më pas, Themo vijoi studimet në Shkollën Ushtarake të Mjekësisë në Stamboll, ku ra në kontakt me ide revolucionare dhe shkrime që kundërshtonin regjimin e sulltanit Abdul Hamidit të II. Ai përfundoi studimet në Fakultetin e Mjekësisë Ushtarake “Gühane,” duke u specializuar si mjek okulist. Pikërisht gjatë kësaj periudhe, ai themeloi organizatën revolucionare të njohur si “Xhonturqit.”

Aktiviteti politik dhe mjekësor

Pas diplomimit në vitin 1892, Themo filloi punën si mjek në spitalin Haydarpasha të Stambollit, ndërsa vijoi aktivitetin e tij revolucionar. Për shkak të bindjeve dhe veprimtarive të tij, ai u arrestua katër herë. Në vitin 1895, për të shmangur përndjekjet nga regjimi osman, me ndihmën e miqve të tij shqiptarë, Themo u strehua në Rumani, ku vazhdoi misionin e tij politik dhe profesional.

Në Rumani, ai ushtroi për një periudhë të shkurtër profesionin e mjekut okulist në spitalin “Colțea” të Bukureshtit dhe fitoi të drejtën për të praktikuar si mjek i lirë. Ai u bë gjithashtu shtetas rumun. Më vonë, u vendos në qytetin e Mexhidias pranë Detit të Zi, ku punoi si mjek zyrtar dhe vijoi aktivitetin në kuadër të organizatës “Xhonturqit.” Gjatë kësaj periudhe, ai botoi broshurën “Haraket” (Lëvizja) dhe periodikun “Sada‐yi Millet” (Zëri i Kombit).

Përndjekjet dhe përpjekjet për progres

Dr. Themo u përball me përpjekje të shumta për asgjësimin e tij fizik, si dhe me atentate nga agjentët e sulltanit, çka e detyroi të ndryshonte emrin në Ibrahim Themo. Megjithë persekutimet, ai vazhdoi të luftonte për idealet e tij patriotike dhe për përhapjen e ideve reformiste. Në vitin 1902, pas një dënimi me vdekje nga një gjykatë ushtarake turke, ai dha dorëheqjen nga pozicioni i tij në spitalin e Mexhidias dhe kaloi një vit në Paris, ku studioi praktikat më të përparuara të mjekësisë.

Pas kthimit në Rumani, në vitin 1903, Themo u emërua mjek në spitalin e Hârșovës, ku themeloi një shkollë për komunitetin vendas. Po në atë vit, ai u transferua në qytetin e Konstancës, ku vijoi të kontribuonte në shoqatat shqiptare dhe në jetën politike e shoqërore të diasporës. Dr. Themo ishte një nga promovuesit e idesë së bashkimit mes shqiptarëve, pavarësisht nga përkatësia fetare, krahinore apo gjendja shoqërore të akëcilit. Ai gjakonte një Shqipëri të bashkuar nën një gjuhë dhe nën të njëtat simbole, një Shqipëri moderne dhe europiane. Ai besonte në edukimin dhe qytetërimin e popullit shqiptar, idetë ilumiste të filozofëve francezë. Sipas Rilindasve të komunitetit shqiptar të Rumanisë, përpos kufijve dhe pavarësisë së shtetit shqiptar, duhet të krijohet një Shqipëri shpirtërore.

Përkushtimi për Edukimin dhe Kulturën Shqiptare

Në vitin 1906, Themo u zgjodh nënkryetar i shoqatës shqiptare “Bashkimi” në Konstancë, e cila organizonte aktivitete kulturore dhe kombëtare për të ruajtur identitetin shqiptar në diasporë. Me ndikimin e tij, Komuniteti Shqiptar i Dobruxhës diversifikoi aktivitetet kulturore dhe përgatiti një statut për Shoqërinë “Bashkimi” në vitin 1910, duke rritur organizimin dhe formalizimin e veprimtarive kombëtare. Një nga momentet më të rëndësishme të aktivitetit të tij ka qenë themelimi i shkollës shqipe “Drita.”

Shoqëria Kulturore Shqiptare “Drita” ishte themeluar në vitin 1884 në Konstancë. Në vitin 1905, me nismën dhe këmbënguljen e komunitetit shqiptar të qytetit bregdetar, u hap Shkolla Shqiptare “Drita,” kaq e nevojshme për ata që vinin nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia, të cilët nuk dinin të shkruanin dhe lexonin në gjuhën shqipe. Për këtë shkollë u krijua Komiteti i Pleqësisë, i përbërë nga 17 anëtarë, ku Dr. Themo ishte kryetar. Në një letër të botuar në revistën “Drita” në Sofje, shkruhej:

“Nën drejtimin e patriotit të shkëlqyer Ibrahim Themo, Peter Gherasim, Mircea dhe Zaharia Zamfir… me vështirësi të mëdha dhe me dashuri të madhe për atdhe kemi kapërcyer çdo pengesë… arritëm të themelonim një shkollë për të rritur, ku punëtorët dhe fëmijët mund të mësojnë në gjuhën e tyre. Vetëm shkolla dhe mësimi i gjuhës do të zhdukin të gjitha pengesat që kanë penguar shqiptarët të përparojnë… brezi që vjen do të na bekojë për këtë gur themeli që kemi vendosur”

Përveç gjuhës shqipe, në këtë shkollë mësohej edhe gjuha rumune, duke ndihmuar nxënësit të integroheshin në shoqërinë e vendit ku jetonin, ndërsa ruanin identitetin e tyre kombëtar.

Pjesëmarrja në Kuvendin e Bukureshtit

Në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, një moment kyç ku dha një ndihmesë të çmuar edhe lëvizja e udhëhequr nga Ibrahim Themo. Ky komunitet ishte ndër më të rëndësishmit në diasporën shqiptare dhe ofroi mbështetje morale dhe financiare për realizimin e këtij akti madhor.

Kuvendi i parë që ka luajtur një rol të rëndësishëm për mbështetje ndaj Pavarësisë së Shqipërisë filloi më 5 nëntor 1912 në hotelin “Continental” të Bukureshtit. Mbledhjen e drejtoi Ismail Qemali. Rendi i ditës mund të mblidhet me këto fjalë: Si mund t’i bëhej ballë gjendjes kritike të Shqipërisë dhe çfarë masash duheshin marrë për të parandaluar armiqtë që të shkelnin të drejtat e kombit dhe të atdheut? Ismail Qemali foli mbi gjendjen kritike në të cilën ndodhej Shqipëria në ato çaste dhe propozoi masa konkrete për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar.

Vendimet e mbledhjes së Bukureshtit patën një rëndësi të madhe për zgjidhjen e detyrave që shtronte momenti historik. Kolonia patriotike e shqiptarëve të Bukureshtit i dha Ismail Qemalit dhe shokëve të tij gjithë mbështetjen dhe përkrahjen që mundi. Në mbledhje, Ismail Qemali ngriti nevojën për një bashkim të shqiptarëve nga të gjitha krahinat dhe besimet për t’i dhënë fund njëherë e mirë dominimit të huaj.

Sipas kujtimeve të anëtarëve të komunitetit shqiptar të Rumanisë, Dr. Themo ka kontribuar thelbësisht në ndihmën financiare të organizimit Mbledhjes së Bukureshtit, por dhe përmes lidhjeve të afërta me qeveritarët rumunë. Përmes afërisë që pati me Ministrin e Jashtëm të Rumanisë (1912-1914) së asaj kohe Take Ionescu, siguroi që Qeveria e parë shqiptare të marrë dhe një shumë të hollash nga Rumania, që do të shërbenin si buxhet i parë i shtetit shqiptar. Në fakt, më 3 dhjetor 1912, Ibrahim Themo kryesoi një mbledhje të veçantë në Sallën Eforie në Bukuresht, ku shqiptarët e Bukureshtit festuan shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Dy vite më vonë, Themo mori pjesë në banketin me rastin e hyrjes së princit Wied në Durrës, të cilin e shihte me simpati, duke shpresuar se do të ndërtohej një Shqipëri Europiane, ku nderoi ata që u flijuan për lirinë e Shqipërisë dhe përçoi mesazhin e unitetit kombëtar.

Trashëgimia patriotike

Ibrahim Themo mbetet një figurë emblematike e komunitetit shqiptar të Rumanisë dhe një model frymëzimi për të gjithë ata që luftojnë për drejtësi dhe liri. Përkushtimi i tij i pashtershëm, idetë përparimtare dhe dashuria për popullin e tij përbëjnë një trashëgimi të vyer për historinë shqiptare dhe ballkanike.

Trashëgimia e Ibrahim Themo-s është një ndër trashëgimitë më të shquara të diasporës shqiptare në Rumani dhe jo vetëm. Veprimtaria e tij nuk u kufizua vetëm në ndihmën për pavarësinë e Shqipërisë, por gjithashtu ai e përdori ndikimin e tij për të siguruar të drejtat dhe arsimimin e shqiptarëve në Rumani. Përpjekjet e tij për të siguruar bursa dhe për të ndihmuar komunitetet shqiptare të integroheshin në shoqërinë rumune, pa humbur identitetin e tyre kombëtar, i dhanë një ndihmesë të madhe zhvillimit të një shoqërie të bashkuar dhe të barabartë.

Si pjesë e angazhimit të tij për mirëqenien e shqiptarëve, ai shpalli dhe botoi vepra që dëshmojnë pasionin e tij për arsimin, historinë dhe përpjekjet për një Shqipëri të pavarur dhe të zhvilluar. Kjo trashëgimi do të mbetet një model të vlefshëm sot dhe gjithë ditën, që të kujtojmë se si duhet të luftohet për kulturën, arsimimin dhe dinjitetin kombëtar.

Aktiviteti Politik dhe Diplomatik

Ibrahim Themo vazhdoi të luante një rol të rëndësishëm në çështjet kombëtare dhe ndërkombëtare. Ai ishte pjesë e delegacionit shqiptar që mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris (1919–1920), një ngjarje historike ku fuqitë aleate përcaktuan kufijtë e rinj të Europës pas Luftës së Parë Botërore. Dr. Themo punoi për të mbrojtur interesat e Shqipërisë, duke kërkuar një përcaktim të drejtë të kufijve të vendit dhe duke kontribuar në përpjekjet për njohjen ndërkombëtare të shtetit shqiptar. Aktiviteti i tij në këtë forum diplomatik dëshmoi përkushtimin e tij të vazhdueshëm ndaj kauzës kombëtare dhe të drejtave të shqiptarëve.

Ibrahim Themo vdiq në vitin 1945, por kontributi i tij dhe ndikimi i tij në jetën politike dhe kulturore të shqiptarëve në Rumani do të mbeten të gjalla. Dëshmia e tij për forcimin e lidhjeve midis shqiptarëve të diasporës dhe atdheut do të shërbejë gjithmonë si një udhërrëfyes për të ardhmen. Ai mbolli frymën e bashkëjetesës dhe mirëkupimin në rradhët e popullsisë multietnike të Dobruxhës, zonës në të cilën punoi dhe jetoi. Edhe sot ai mbetet një nga personalitet më të respektuara të kësaj krahine.

Bibliografia:

Shih për më tepër: revista Lavinia Gheorghe, “Albanica” nr 1/ dimër 2018/2019 “Albanezo‐românul Ibrahim Themo”; Lavinia Gheorghe, „Etnici turci şi tătari în administraţia şi viaţa politică a Constanţei după revenirea Dobrogei la Ro‐ mânia”, în Apulum, Alba Iulia, XLVII, 2010, p. 197–217; Idem, „Aspecte privind integrarea intelectuală a turcilor şi tătarilor din Dobrogea, în perioada 1878–1914”, în Din istoria tătari‐ lor. Contribuţii istoriografice, vol. 1, UDTTMR, Universitatea „Ovidius”, Constanța, 2010

Muzeul de Istorie Naţională şi Arheologie Constanţa, Depozitul de Istorie Medie–Modernă– Contemporană, fond Ibrahim Themo (în continuare, MINAC, fond Themo), inv. 6338. Stavro Skendi, The Albanian National Awakening 1828 – 1912, Princeton University Press, Princenton, New Jersey, 1967.

Tănase Bujduveanu, Ibrahim Themo, personalitate a lumii balcanice, Editura Ex Ponto, Constanţa, 2012, p. 22

Ibrahim Themo, Ittihat Ve Terakki, Medgidia, 1939.

Petru Vulcan, Albumul naţional al Dobrogei 1866–1877–1906, Tipografia Regală, București, 1906. 4 Stavro Stendi, op. cit.

Ismet Dermaku, „Școala albaneză «Lumina» de la Constanţa (1905 – 1912)”, în Anuarul Albanezul, nr. 403, Bucureşti, 1998, p. 66–69.

Stoica Lascu, „Crearea şi activitatea organizaţiilor judeţene Constanţa ale partidelor politice (1908–1916)”, în Comunicări de istorie a Dobrogei, nr. 2, Constanța, 1983, p. 187.

Atmosfera înflăcărată, discursul şi „excursia” sunt descrise, detaliat, în caietele amintite din MINAC, fond Themo, inv. 6338.

Gelcu Maksutovici, Istoria comunităţii albaneze din România, Ed. Kriterion, București, 1992.

Stoica Lascu, Independenţa Albaniei în percepţia opiniei publice româneşti (1912‐1913), Editura Cetatea de Scaun, Târgovişte, 2012,

MINAC, fond Themo, inv. 6338; Ibrahim Themo

Manastiri jonë i lavdishëm…

by

Në Republikën e Kosovës jemi rritur me një frymëzim për të sjellur tek ju mesazhin e një brezi që u rrit me idealin e lirisë dhe aspiratën e bashkimit kombëtar. Kombi ynë u ngrit në këmbë dhe i mbijetoi të gjitha rrufeve që solli historia, pas shumë përpjekjeve titanike të paraardhësve tanë, të cilët nuk kursyen as gjakun as dijen për të na lënë trashëgim Atdheun e mosvarëm dhe rrugët e hapura të prosperitetit kombëtar. Duke u nisur edhe nga trashëgimia ime familjare që prodhoi hasanizmin si ide përbashkuese, do t’i quaja shumë me fat brezat e mëvonshëm që u rritën dhe u zhvilluan në frymën e ngjarjes madhore të kombit tonë, të cilën ne sot në Manastir po e kremtojmë me plot dinjitet. Kjo ngjarje, në fakt, për nga pesha dhe dimensioni historik, ka projektuar në vetëdijen kolektive të shqiptarëve një orientim properëndimor, duke e vendosur të ardhmen e kombit tonë në hartën gjeokulturore të popujve të civilizuar. Strategjikisht, bashkimi gjuhësor i shqiptarëve që ndodhi në Kongresin e Manastirit, duke favorizuar alfabetin latin si bazë e shkrimit të shqipes, e ridimensionoi statusin oksidental të arsimit dhe kulturës shqiptare dhe përfundimisht i shkëputi lidhjet me traditën e shkrimit mbrapsht. Kthimi mbarë i shkronjave të alfabetit tonë, ndikoi në ndërgjegjësimin masovik të të gjithë atyre që më vonë në organe shtypi, në tekste shkollore apo në dokumente administrative e përdorën këtë alfabet, si një farë që do të mbillej në fushën e gjerë të dritës së diturisë, siç do të thoshte Naim Frashëri i madh. Pa dyshim që Manastiri do të mbetet përgjithmonë piemonti ynë i shenjtë që na e kujton historinë e formimit gjuhësor, dhe kjo do të ishte e pamundur të ndodhte, pa kontributin kolosal të Familjes Qiriazi, një familje kjo fisnike, me ndërgjegje të lartë kombëtare, e cila ishte promotori i gjithë kësaj ngjarjeje madhore. Qiriazët e Manastirit,me sakrificat dhe kontributet e tyre të pakursyera, janë qirinjtë e ndezur të iluminizmit shqiptar, të cilët bënë dritë atëherë kur errësira anadollake dhe obskurantizmi shovinist i fqinjëve tanë, mundohej ta bënte sa më të padukshme udhën e zhvillimit dhe emancipimit tonë kombëtar. Pikërisht ky ka qenë edhe motivi që kolosi ynë Hasan Prishtina, me bashkëveprimtarët e tij, doli në mbrojtje të fuqishme të alfabetit latin, duke kundërshtuar propagandën xhonturke, bullgare, serbe e të qarqeve të tjera, të cilët punonin me të madhe që të frenojnë përparimin kulturor të shqiptarëve, sepse kjo më vonë do të sillte Pavarësinë e Shqipërisë. Dhe, nëse 28 nëntori i vitit 1912 shënohet si një ditë e shenjtë e historisë sonë,atëherë me plot gojën mund të themi se Kongresi i Manastirit ishte mëngjesi i asaj dite, ishte agimi i një zgjimi kombëtar, sepse siç do të thoshte edhe Gjergj Fishta i madh: ’’Alfabeti është i vetmi mjet me të cilin kombi do të përparojë. Po të mos zgjidhej alfabeti,Shqipëria do të pësonte humbje të mëdha….’’ Studiuesit e fushave albanologjike kanë bërë shumë hulumtime të deritanishme mbi Kongresin e Manastirit dhe të gjithë pajtohen njëzëri se çështja e njësimit të alfabetit të gjuhës shqipe nuk duhet parë vetëm si çështje thjesht gjuhësore, por edhe si çështje me rëndësi të madhe kombëtare, kjo edhe për faktin se ky Kongres u shndërrua pastaj në ide vepruese të platformës së lëvizjes kombëtare, që determinoi një angazhim gjithëpërfshirës duke filluar nga shtrirja në terren të gjerë e arsimit në gjuhën shqipe, krijimin i ushtrisë kombëtare shqiptare, hapja e shkollave në gjuhën shqipe, përfshi edhe Normalen e famshme të Elbasanit, zhvillimin ekonomik të vendit, shfrytëzimin e pasurive nëntokësore, ndërtimin e hekurudhave, rrugëve, e urave, deri te zhvillimi i bujqësisë dhe degëve tjera ekonomike. Si kurorëzim i punës titanike që u bë pas Kongresit të Manastirit, ishte hapja e shkollave shqipe në hapësirën etnike shqiptare, sidomos gjatë viteve 1909-1910, kurse gjuha shqipe, përveç qyteteve të tjera, u fut edhe në gjimnazet turke të Elbasanit, të Vlorës, të Beratit dhe të Shkupit, ishte i angazhuar si mësues patrioti i njohur Bedri Pejani. Shqipja filloi të mësohej gjithashtu në shkollën “Edep” të Shkupit, që mbahej nga klubi “Rinia patriotike” (“Shubani vatan”) të këtij qyteti. Nga referencat historike që jep shtypi shqiptar i kohës, e që ndërlidheshin me jehonën e Kongresit të Manastirit, gjuha shqipe ishte futur si lëndë pothuajse në të 41 gjitha gjimnazet (idadijet) turke të Shqipërisë dhe në shumë shkolla qytetëse (ruzhdie). Historikisht armiqtë tanë janë trembur nga idetë iluministe që kanë përshpejtuar zgjimin kombëtar shqiptar. Kështu ndodhi edhe me Kongresin e Manastirit, suksesi i të cilit dhe jehona që pati në gjithë viset shqiptare, ua prishin disponimin autoriteteve turke të asaj kohe, të cilët urdhëruan mbylljen e shkollave shqipe që filluan të zbatojnë Alfabetin e Manastirit, ndërkohë që Hasan Prishtina, dhe patriotët tjerë shqiptarë protestuan fuqishëm kundër këtyre veprimeve të administratës turke. Madje edhe paria e Prishtinës, në një letër që i dërgonte në fund të dhjetorit të vitit 1909 deputetit të saj, Hasan Prishtina, në emër të popullsisë së kësaj treve, protestonte kundër veprimeve që po bëheshin për t’i detyruar shqiptarët të përdornin alfabetin arab, dhe i kërkohej Hasan Prishtinës që të ndërmjetësonte pranë qeverisë që mësimet në shkollat fillore të bëheshin në gjuhën shqipe dhe që ajo të jepej me alfabetin latin. Ne sot jetojmë në kohën kur jehona e Kongresit të Manastirit ende është e gjallë, kurse veprimtaritë shkencore e hulumtuese që po ndriçojnë edhe më tutje dimensionet e ndryshme të kësaj ngjarjeje, na bëjnë të kuptojnë se ajo që u arrit para më shumë se 100 viteve në Manastir është një busullë orientuese në kohë e hapësirë. Kongresi i Manastirit po bëhet më i afërm për publikun e gjerë si ngjarje dhe si fenomen historik, ndaj edhe e meriton mbështetjen e gjithë neve.

Mehmet Prishtina, Prishtinë, 22.Nëntor 2024

Kujtojmë në 100- vjetorin e lindjes Peter R. Priftin- editor i Diellit dhe sekretar i Vatrës

by

Nga ELENI KARAMITRI/

Peter R. Prifti – Ambasador i Historisë dhe Kulturës Shqiptare në Diasporë ( 24 nëntor 1924 – 17 gusht 2010 ). Peter R. Prifti është një prej personaliteteve më të spikatura të Diasporës Shqiptare në Amerikë dhe një figurë rrallë e përsëritshme intelektuale. Një nga më të shquarit studiues e historianë të kombit shqiptar, i fundmi i kohës Noliane, që promovoi imazhin e një Shqipërie të qytetëruar dhe Europiane. Eshtë dukuria intelektuale që u rrit në mjedisin demokratik amerikan, duke ruajtur frymën shqiptare, dashurinë për kombin, për kulturën, historinë dhe nderimin për Fan Nolin, për Vatrën dhe Diellin, me të cilët bashkëpunoi e kontribuoi tërë jetën me përkushtim.

Anëtar i Akademisë Shqiptaro-Amerikane me qendër në New York, u shqua në fushën e gazetarisë duke përfaqësuar një zë bashkëkohor e profesionist në arte e letërsi. Për të ruajtur të pacënuar imazhin e Shqipërisë, Peter Prifti nuk u ndal me argumentet e tij në artikuj të publikuar në enciklopedi serioze si: Encyclopedia Britannica, Compton’s Encyclopedia, Encyclopedia Americana, Collier’s Encyclopedia, World Book Encyclopedia, etj. Akademiku shqiptaro-amerikan, profesor Peter Prifti është kontribuesi i parë shqiptar në prestigjiozen Encyclopedia Britannica. Ky kontribut jo i zakonshëm, e bën të zëshme këtë figurë në botën intelektuale të diasporës jo vetëm në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, pasi artikujt e publikuar prej tij në këtë revistë janë me shumë vlerë për Historinë e Shqipërisë dhe Letërsinë Shqipe. Në serinë e librave Shkrimtarë Ndërkombëtarë, në botimin Shkrimtarë nga Europa Lindore” (Londër 1991), shënohet: Peter Prifti është një konsulent për shqipen në Departamentin e Linguistikës në Universitetin e Kalifornisë, në San Diego. Ai shkruan rregullisht për tema të ndryshme lidhur me Shqipërinë, kryesisht mbi historinë, literaturën dhe çështjet aktuale.

Patriot në kuptimin e vërtetë të kësaj fjale, Peter Prifti kërkonte që imazhin e mirë të Shqipërisë kudo në botë, ta mbronin vetë shqiptarët. Ai ka meritë se nuk rreshti së mbrojturi fuqishëm integritetin territorial të gjithë shqiptarëve, në rrethet shkencore, politike e diplomatike. Në emër të drejtësisë dhe barazisë njerëzore, nuk u lëkund asnjëherë të mbronte gjithshka që mendonte se ishte korrekte dhe e ndershme. Në veprimtarinë e organizuar nga Federata Panshqiptare Vatra (16-18 nëntor 2010), In Memoriam: Në kujtim të ndarjes nga jeta të Peter Priftit, I Përndershmi At’ Arthur Liolin përcjell mesazhin e tij mbresëlënës për privilegjin që ai personalisht kishte pasur duke ndarë së bashku me Peter Priftin, momente të çmuara si miq e kolegë: Ai ishte një nga më të shquarit studiues dhe historianë për kombin shqiptar dhe popullin e vet. Personaliteti krijues i Peter Priftit, u shkri në një me avokatësinë për mbrojtjen e të drejtave themelore e qytetare humane, si këtu në Amerikë dhe jashtë saj. Mirësjellja e tij e heshtur, mbeti legjendare sidomos në trajtimin e çështjeve apo problemeve të rëndësishme që evokonin pasion. Ai ishte një burim i pashtershëm për ne të gjithë.Tek ai gjeje bashkëpatriotin e plotëbesueshëm, akademikun e shquar dhe personalitetin e respektuar.

Asnjëherë i shtyrë nga vetkënaqësia po kurdoherë i prirur nga patriotizmi, nga krenaria kombëtare, Peter Prifti e tregoi angazhimin e tij aktiv në Komunitetin Shqiptaro-Amerikan edhe në krye të Vatrës dhe si editor i Diellit. Së bashku me emra të njohur si Fan Noli, At Artur Liolin, Gjon Sinishta, Stavre Skendi, Arshi Pipën, Sami Repishti dhe intelektualë të tjerë patriotë, ai shkroi një sërë artikujsh, reçensash dhe intervistash, me qëllim ndërgjegjësimin e opinionit publik amerikan mbi çështjet shqiptare. Veprat e tij janë një hulumtim objektiv historiko-social-politik e kulturor, vijim i studimeve të nisura në Sektorin për Studime Ndërkombëtare në Massachusetts Institute of Technology në Cambridge, një nga më të famshmit e këtij lloji, ku P. Prifti u mor kryesisht me çështjet shqiptare. Studiuesi i njohur, profesor Peter Prifti, ka qënë anëtar i Departamentit të Gjuhësisë në Universitetin e Kalifornisë, San Diego. Veprimtar i shtypit shqiptar në Amerikë, ai ka bashkëpunuar, ka shkruar e botuar në fusha të ndryshme, për demokratizimin e Shqipërisë, për çështjen e Kosovës dhe studime rreth historisë dhe letërsisë shqipe. Kosova zë vend të veçantë në botimet e tij, duke e vazhduar në vijimësi gjatë gjithë jetës këtë kauz, vështruar nga pozitat e demokracisë së vërtetë, sipas modelit Amerikan.

Komentet dhe analizat e Peter Priftit dallohen për forcën e argumentit, vërtetësinë, sinqeritetin dhe kthjellësinë e mendimeve. Në gazetën Dielli të 8 tetorit 1958, ai shkruan editorialin: Dilema e shqiptarëve të Amerikës-Të venë apo të mos venë në Shqipëri ? Është koha kur Washingtoni u ka mundësuar shqiptarëve të Amerikës ardhjen në Shqipëri, por ata ishin të pavendosur. Peter Prifti paraqet dilemat për grupime të veçanta; për ata që kanë familjet atje, për grupimin politik që i druhet shkuarjes për arsye politike, për ata që i druhen sëmundjeve, për ata që i friken ndonjë lufte dhe mund të mbeten matanë, etj. Ai nuk kursehet t’ju flasë hapur shqiptarëve: Kujdes, mos shkoni në Shqipëri me mendësi amerikane dhe mos harroni faktin se Amerika nuk ka përfaqësi diplomatike në Shqipëri. Ju bëni si të doni, por unë po shkoj… Peter Prifti erdhi në Shqipëri, po sigurisht duke lënë pas mendësinë amerikane e duke respektuar mendësinë shqiptare të kohës. Ishte shumë herët për t’iu afruar Shqipërisë dhe shqiptarëve me mendësi amerikane. Duhej pritur me durim koha kur mund të ndodhnin ndryshimet e mëdha.

Pranë Fan Nolit dhe Vatranëve të tjerë me përvojë, që sikurse ai vetë i kishin familjarët në atdhe, Peter Prifti e njihte situatën në Shqipëri dhe mentalitetin e bashkatdhetarëve të tij të rënduar nga propaganda dhe politika e pafre e diktaturës. Brënda diasporës, sidomos në vitet pas 1990-ës, dallohet një mbivendosje e autorëve të mërgatës së re. Profesor Peter Prifti, me humanizmin që e dallonte, u bë mbështetja e kësaj fryme të re në përmbushjen e kërkesave për zhvillim dhe informim lidhur me historiografinë dhe kulturën. Si ekspert në fushën e gjuhësisë, kërkimit dhe studimit, larg gjuhës së rëndomtë e të varfër publicistike, ai përkrahu fenomenet e reja në diasporë për këta emigrantë, që si shumë të tjerë sikurse edhe atë vetë, atdheu i kishte shpallur “kundërshtarë të regjimit”. Peter Prifti dha ndihmë pa asnjë shpërblim, si autor shkrimesh, studiues e përkthyes, për Shoqatën e shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë. Përkrahës dhe anëtar i kësaj shoqate që prej themelimit, ai cilësohet…Deri në fund të jetës, Nderi që nderon të gjithë krijuesit në këtë kontinent dhe më gjerë.”1

Autorët në diasporë, e në veçanti brezi i Peter Priftit, kanë qënë autorë veprash e publicistë, jo rrallë, me profile të disafishta, për shkak të rrethanave në të cilat e kryen veprimtarinë e tyre. Kështu e kërkonte koha dhe vendi ku kishin emigruar. Patriotët dhe shkollarët e emigruar ishin misionarë. Përmës shkrimeve informonin për ngjarjet dhe situatat politike, në mënyrë që Komuniteti shqiptar në Amerikë të qëndronte i bashkuar dhe i informuar edhe pse larg atdheut. Në këtë vështrim, studimet dhe kontributet e Peter Priftit shtrihen në disa fusha. Ai dallon si autor e bashkautor në disa libra të botuar, në shkrime me tematika të ndryshme, në gjuhësi, letërsi, histori, arkeologji e besim fetar, autor portretesh e figurash të shquara, recensione në shqip e anglisht, përkthime e krijime letrare. Në gjithë këtë intensitet shkrimesh e botimesh, ky autor jep shumë pak të dhëna për jetën dhe veprën e tij. Prej modestisë që e karakterizonte, ai ua ka lënë në dorë studiuesve dhe lexuesve të thonë fjalën e tyre për këtë kontribut.

Botimet e librave të Peter Priftit si autor e bashkautor janë në anglisht. E filloi punën e tij akademike më 1969, me studimin monografik: Kosovo in Ferment , ndërsa punonte në Institutin Teknologjit të Masaçusets (MIT). Më pas ai do të radhitej krahas studiuesve anglisht-folës me libra të tjerë të shkencave politike si: Socialist Albania Since 1944: Domestic and Foreign Developments, M.I.T.,1978, Confrontation in Kosova: The Albanian-Serb Struggle: 1969-1999, botim 1999, Remote Albania: The politics of isolation (Shqipëria e largët: Politika e izolimit) 1999 dhe ribotim 2002, Land of Albanians-A crossroads of Pain and Pride (Vendi i shqiptarëve-një kryqëzim i dhimbjes dhe krenarisë) 2002, monografinë Unfinished Portrait of a Country, 2005, (Portret i pambaruar i një vendi) 2005, Albanian Mosaics (Mozaik shqiptar), 2005, i vetmi libër në gjuhën shqipe. Botimet vazhdojnë si bashkautor në Readings in Albanian,1979, Spoken Albanian,1980, Standard Albanian, 1982.

E vërteta është se, ne jemi shqiptarë po nuk e njohim ende sa duhet botën intelektuale shqiptare të përtej kufijve tanë dhe kontributet e saj. Edhe pse ka kohë që kufijtë e Shqipërisë janë hapur, ka ftohtësi në këtë drejtim. Ndodh kështu edhe me diasporën shqiptare të Amerikës, ku izolimi i gjatë në vite, largësia fizike, pa harruar prapagandën, kanë bërë punën e vet, duke i qëndruar larg tezës për njohjen e saj. Vështruar kështu dhe duke gjurmuar aktualitetin, duhet të kujtojmë fjalët e vatranit Konstandin Demo në librin e tij Shqiptarët në Amerikë, imigrantët e parë, (The Albanians in America: The first arrivals)1960, se, Libri i Historisë së Shqiptarëve të Amerikës, vepra heroike e atyre burrave fisnikë, që lanë trashëgim një histori me të cilën mburrremi, po mbetet në dollap dhe rrezikon të myket e të harrohet së shpejti. 2

Veprimtaria shkencore e Peter Priftit thuajse është e panjohur nga bota shqiptare, prandaj veprat e tij duhet të përkthehen shqip, që t’i përkasin trungut amë dhe që të njihet puna dhe vlera patriotike e tij. E kemi për detyrë morale dhe qytetare t’i njohim e t’i nderojmë patriotët dhe shkencëtarët tanë të çdo fushe, për të mbajtur lart dinjitetin kombëtar. Kjo detyrë, shënon shkrimtari Naum Prifti, i përket së pari, Akademisë së Shkencave të Shqipërisë e po ashtu, institucioneve përkatëse. Pas largimit të Peter Priftit nga kjo jetë, i vëllai, shkrimtari Naum Prifti, u kujdes që arkivi i rrallë personal i Peter Priftit, i njërit prej kontribuesve më të njohur të çështjeve shqiptare në ShBA, të depozitohej në Philadelfia, atje ku ai u rrit dhe u edukua, së pari në kolegj e më pas, në Universitetin Pensilvania, ku fitoi gradën Master në Philosofi me studimin që kreu për jetën dhe veprën e filozofit skocez David Hume (Deivid Hjume). Peter Prifti punoi me pasion për veprën filozofike të Hjumit, që mendonte se, njerëzit që shkruajnë për jetën e tyre, janë të kapur nga një ndjenjë e tepëruar e vetëdashjes…Duke mos dashur të radhitej mes këtyre njerëzve, ai la të shkruar një Autobiografi shumë të shkurtër për vete.

Pranues i kësaj teze, vetë Peter Prifti që tërë jetën nuk rreshti së shkruari për jetën dhe veprën e të tjerëve, shkroi aq pak, apo aspak, për veten e vet. Kjo nuk e bëri të lehtë punën studimore për hartimin e monografisë kushtuar figurës së tij, Peter R Prifti në botën e dijetarëve shqiptaro-amerikanë, E.K. 1997 dhe më pas të bibliografisë për të, e cila përfshin shumë zëra dhe volum pa numër faqesh, për të cilat, sistemimi dhe studimi, ishte një histori më vete mundimi e angazhimi serioz, deri në botimin e librit Diaspora Shqiptare në Amerikë-Studime letrare, dëshmi, bibliografi, E.K. 2017.

Në letrën e datës 10 maj 1996, ndër të tjera, profesor P. Prifti më shkruan: Shoh se je entuziasmuar shumë për vizitën që kam në plan të bëj aty këtë vit dhe mendon ta bësh atë një “ngjarje publike”. Në të vërtetë, unë nuk e konceptoj kështu vizitën time në Shqipëri. Ti e di se unë jam njeri “privat” dhe mjaft i tërhequr në publik. Nuk më pëlqen celebrimi i vetvetes. Më mjafton reklama që më bën puna e kryer.

Sikurse për shumë studiues, për të cilët, trashëgimia pasurore përfundon vetëm në libra e letra, edhe Peter Prifti, një jetë të tërë pune e sakrifice intelektuale, e mbylli historinë e jetës duke lënë pas trashëgim një Arkiv shumë të pasur shkrimesh me interes. Janë rreth 200 dosje me dorëshkrime, studime e recensione, artikuj, letra, aty gjendet korrespondenca e tij me personalitete politike, shkencore e kulturore në Amerikë dhe në vende të tjera të botës, shkrime me interes të veçantë për Shqipërinë dhe Kosovën, kujtime dhe shënime udhëtimesh që presin të studiohen.

Përtej ironisë, ka si të ketë të ngjarë e të jetë rastësi, që institucionet kulturore të vendlindjes e lënë në heshtje e në hije këtë personalitet të letrave shqipe, duke njohur modestinë e tij të mosreklamimit ?! Për hir të së vërtetës, heshtja institucionale duhet të thyhet edhe pse universi krijues, jeta dhe kontributi shoqëror e politik, arkivi i pasur i veprave të Peter Priftit, kanë shumë vlerë dhe janë dëshmia më e mirë se vepra e tij është e tillë që, edhe në heshtje, ka forcë e zë të flasë vetë, në çdo kohë e për çdo brez.

Referenca:

Citimet nga: Shqiptarë në Liri-Diaspora Shqiptare në Amerikë (Studime letrare, dëshmi, bibliografi), Eleni Karamitri, botim 2017, fq. 152,165.

Zëra nga Diaspora – studime, portrete, dëshmi, Eleni Karamitri, 2005, fq. 7

Literaturë

https://gazetadielli.com/kujtojme-editorin-e… gusht 2018.

https://gazetadielli.com/profesor-peter-r-prifti…/M. Kafilaj, 23 gusht 2023

Katedralja e Shën Nikollit / Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut: Historia, arkitektura dhe zbulimet arkeologjike

by

Paulin Zefi/

Katedralja mesjetare e Shën Nikollit, mbi të cilën është konceptuar dhe ndërtuar Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në vitet 1979-1981, përfaqëson një ndër objektet më të rëndësishëm të Trashëgimisë Kulturore Kombëtare në të gjithë hapësirën shqiptare, duke iu referuar peshës specifike që mbart ky objekt në historinë e popullit shqiptar. Brenda kësaj kishe, më 2 mars 1444 është zhvilluar edhe ngjarja më e rëndësishme në historinë e Shqipërisë, pra Kuvendi i madh i princave arbër me në krye heroin tonë kombëtar Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, i cili ishte ideatori dhe organizatori i këtij kuvendi në të cilin u realizua Besëlidhja e Lezhës; Bashkimi i parë politik, ushtarak dhe ekonomik i popullit tonë dhe u hodhën themelet e ndërtimit të një shteti të mirëfilltë arbër me orientim të pastër europiano-perëndimor.

Mirëpo, Katedralja e Shën Nikollit siç do të shohim më poshtë nga rezultatet e gërmimeve arkeologjike, ka një vertikale shumë më të thellë historike. Në fund të viteve 40 të shek. XV, në rrethana të papërcaktuara historike, ndoshta nga ndonjë inkursion turk, kjo kishë u rrënua dhe për këtë arsye Gjergj Kastrioti-Skënderbeu i dërgon një letër Papa Kalikstit III, që ta ndihmojë financiarisht për ndërtimin e saj (1). Më 15 shtator 1457, Papa Kaliksti III lëshon indulgjenca për këdo që do të japë donacione për të mundësuar rikonstruksionin e katedrales së Shën Nikollit në Lezhë, duke iu përgjigjur kështu kërkesës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (2). Sipas A.Serra, kjo dëshirë e Kastriotit na shtyn të mendojmë: ishte thjeshtë çështje admirimi, kjo e restaurimit të Kishës së Shën Kollit, apo parandjenjë, që e shtynte të mendonte se pikërisht në këtë tempull, aq të dashur për zemrën e tij, do të bënte pushimin e mbramë (3)”? Në vitin 1459, ky objekt u rindërtua, duke u ngritur në rangun e Katedrales (4). Më 17 janar 1468, në këtë objekt religjioz u varros trupi i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeut, dhe më 5 shtator 1478 (5), kur qyteti i Lezhës u pushtua nga sulltan Mehmeti II Fatih, ushtarët osmanë u dyndën brenda katedrales së Shën Nikollit, duke hapur varrin e tij dhe duke i ndarë eshtrat midis tyre për t’i përdorur si hajmali. Këtë version e mësojmë nga biografët më të hershëm të Kryeheroit, si: Dhimitër Frangu (6), Martin Segoni (7) dhe Marin Barleti (😎. Në vitin 1580 kjo kishë kthehet ne xhami, duke u njohur si Xhamia Selimie, por braktiset nga osmanët në vitin 1620 (9), pasi aty vdiqën 3 muezinë, të cilët ishin rrëzuar nga këmbanarja, duke thirrur besimtarët islam në faljen e namazit (10). Në fund të shek. XVIII ky objekt rindërtohet dhe rikthehet sërish në funksionin e xhamisë (11).

Ndryshimet që ndodhën në kishë, gjatë procesit të kthimit të saj në xhami, janë pasqyruar qartë në mbylljen e absidës dhe në shkatërrimin e varreve te prelatëve të kishës nga ana e turqve (12). Në fund të shek. XIX, pranë Xhamisë Selimie, e njohur edhe si Xhamia e Pazarit, u bë zbulimi i një pllake mermeri me një mbishkrim në turqisht ku thuhej: “Këtu gjenden eshtrat e shqiptarëve të vdekur përpara prijësit t’Albanezve”, një zbulim për të cilin foli shtypi i kohës më 1898 (Bukuresht) dhe që çeli diskutimin mbi vendvarrimin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (13). Ndërsa, në vitin 1908, në këtë objekt kulti ndërtohet një minare prej guri, duke zëvendësuar atë prej druri që ndodhej mbi muret e këmbanores mesjetare (14) dhe Xhamia Selimie funksionoi si e tillë pa ndërprerje deri në vitin 1967. Gjatë ekspeditave arkeologjike të udhëhequra nga Frano Prendi në fund të viteve 60 të shek. XX, brenda këtij monumenti janë zbuluar katër shtresa kulturore të përfaqësuara nga mbeturina konstruksionesh të periudhave të ndryshme (15). Shtresa e parë, e cila kronologjikisht është edhe më e vjetra, përfaqësohet nga një konstruksion romak i shek. III dhe në këto kushte është shfaqur mendimi se kemi të bëjmë me një tempull pagan (16). Shtresa e dytë përfaqësohet nga strukturat e një ndërtese të periudhës bizantine të shtruar me dysheme llaçi gëlqereje, të përzier me grimca të imëta tullash (17). Shtresa e tretë përfaqësohet nga themelet e një kishe mesjetare paraturke dhe shtresa e katërt, po nga një kishë tjetër paraturke, e cila është mbivendosur mbi të parën (18).

Të gjitha këto faza ndërtimesh dhe rindërtimesh reflektohen qartë në muret dhe në shtresat e dyshemesë së Katedrales së Shën Nikollit (19). Dhjetë vite më vonë, në vitet 1978-1979, në hapësirën e brendshme të kishës u kryen përsëri disa gërmime, të cilat nuk janë botuar asnjëherë, por ekzistojne sot vetëm si raporte dhe dokumentacion arkivor gërmimesh (20). Më 23 korrik të vitit 1978 (21), në qendër të katedrales u gjetën pjesët e ruajtura të një monumenti, që përfaqësohej nga shkallët e një bazamenti (22). Ai ka formën e një drejtkëndëshi me përmasa 1.96 x 2.86 m, me dy rradhë gurësh të mbivendosur, ndërtuar me blloqe të skuadruar, që lidhen nga sipër me ganxha hekuri, të vendosura në kanale e në gropa të posaçme me anë të plumbit të shkrirë dhe ky objekt është i vendosur me aks giatësor veri-jug, paralel me rrugën kryesore të qytetit, rreth 20 m në perëndim të saj (23). Në fillim, u mendua se bëhej fjalë për zbulimin sensacional të bazamentit mbi të cilin mund të ishte vendosur sarkofagu i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por shumë shpejt, me zbulimet e tjera të kryera nga ana e jashtme përqark katedrales në të njëjtin nivel, me të njëjtën teknikë dhe në të njëjtën shtresë kulturore, u bë e qartë se kishin të bënin me një objekt më të hershëm të periudhës romake (24), i cili është datuar në shek. I-II pas Kr. (25). Megjithatë, në lidhje me përcaktimin e vjetërsisë dhe të funksionit të këtij objekti, në Akademinë e Shkencave të R.P.S.SH. u bënë dy konsulta me pjesëmarrjen direkte të Prof.Aleks Budës.

Më 21.08.1978 u shfaqën mendime të ndryshme dhe shumë kontradiktore, por në konsultën e zhvilluar më 30.10.1980, mendimi përfundimtar i të gjithë pjesëmarrësve ishte që ky objekt i zbuluar, i cili i plotësonte të gjitha kushtet e një bazamenti varri monumental, të ishte objekt studimi për të ardhmen dhe u vendos që të ruhet i mbyllur në një dhomë të betonuar në qendër të katedrales (26). Mirëpo, niveli stratigrafik i gjetjes (shekujt I-II pas Kr.), forma, konstruksioni, përmasat dhe orientimi i këtij bazamenti dyshkallësh, sipas G.Hoxhës, tregojnë se kemi të bëjmë, jo me nje bazament varri, por me bazamentin e një monumenti antik në trajtë piedestali, që mund të ishte një obelisk përkujtimor, një bazament statuje e një kalorësi, një cipus, një stelë varrore apo një altar (27). K.Zheku ka qenë i bindur se mbi këtë bazament qëndronte nje statujë monumentale (28), por G.Hoxha argumenton se versioni i pranisë së nje altari duket më i mundëshëm, sepse kjo tipologji bazamenti është mjaft e njohur në altarët kushtimorë apo perkujtimorë të periudhave helenistike dhe romake (29). Gjatë gërmimeve të zhvilluara në vitin 1979, u zbuluan edhe 6 varre të prelatëve kishtarë pranë absidës së katedrales dhe këta varre u gjetën pjesërisht të dhunuar, pa inventar objektesh, por sarkofagët ruheshin në një gjendje relativisht të mirë (30).

Në këto varre u zbuluan një sërë objektesh arkitektonike të hedhura nga turqit gjatë shkatërrimit të kishës (31). Pas ndërhyrjeve rrënjësore, që u kryen në vitet 1978-1981 nga “Atelieja e Monumenteve të Kulturës së Tiranës”, nën drejtimin e L.Lazimit, K.Zhekut dhe Th.Karanxhës, më 23 nëntor 1981 inaugurohet përfundimi i Memorialit të Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, që shohim sot, ku brenda ruhen vetëm strukturat origjinale të Katedrales mesjetare të Shën Nikollit (32). Ky monument historik i kultit të krishterë ka një planimetri të thjeshtë me këto përmasa: 18.50 m gjatësi dhe 9.40 m gjerësi. Ndërsa, gjatësia e përgjithshme e objektit nga hyrja dhe deri në absidë është 22.10 m. Muret perimetralë të kishës janë të ndërtuar me gurë të çrregullt gëlqerorë dhe të lidhur me llaç gëlqereje. Trashësia në të gjithë gjatësinë e tyre është 0.70 m. Lartësia maksimale e mureve arrin deri në 5.40 m, në anën perëndimore, ku gjendet hyrja e saj dhe pjesa më e ulët e mureve shënohet në anën lindore, në absidë, 2.50 m (e matur nga jashtë). Navata e kishës ka këto përmasa: 17.10 m gjatësi dhe 8 m gjerësi. Absida gjysmërrethore ka një rreze të brendshme prej 2.36 m (x 2 = 4.72 m) dhe pranë pjesës jugore të saj, në një gropë të betonuar me 28 cm thellësi, është konservuar skaji verior i absidës së ndërtimit pararendës. Kamarja në anën e djathtë, pranë absidës, e cila është 1.65 m lartësi nga dyshemeja dhe që ndodhet direkt mbi afreskun e Shën Nikollit, ka këto përmasa: 37 cm gjerësi x 32 cm lartësi dhe 29 cm thellësi. Kamarja në anën e majtë, pranë absidës, e cila është 2.33 m lartësi nga dyshemeja, ka këto përmasa: 65 cm gjerësi x 55 m lartësi dhe 40 cm thellësi. Shumë pranë kësaj kamareje, por që ndodhet në skajin më lindor të murit verior, 2.53 lartësi nga dyshemeja, është edhe një kamare e vogël me përmasa: 23 cm lartësi x 22 cm gjerësi dhe 50 cm thellësi. Hyrja e katedrales ka këto përmasa: 2.53 lartësi x 1.73 gjerësi dhe ndërsa pjesa e saj e brendshme është më e madhe: 2.85 m lartësi x 2.20 m gjerësi. Hapësira e brendshme e kishës ndriçohet nga tri dritare të ngushta dhe të mbuluara me hark të mprehtë, të cilat ndodhen në murin e saj jugor (33). Elementi më interesant është një fragment i harkuar dhe i gdhendur me gjethe akanthi, i cili gjendet në ftontonin e kishës, mbi portën e hyrjes (34).

Ekziston mendimi se ky gjysmëhark, që duhet datuar përpara shek. XII, vjen nga ndonjë dritare e kishës më të vjetër ose i takon një cihoriumi (35). Po ashtu, në fasadën e jashtme perëndimore të kishës ruhen ende disa fragmente pikturash murale, të cilat janë të palexueshme, por që mendohet se mjaftojnë për të na treguar se kisha duhet të ketë patur edhe një portik, gjurmët e të cilit janë zhdukur plotësisht nga shndërrimet e vazhdueshme (36). Muret e Katedrales së Shën Nikollit paraqiten pa dekorim të brendshëm me piktura murale, si pasojë e dëmtimit dhe ndryshimeve të shumta që ka pësuar ky monument, duke nisur që nga kthimi i tij në xhami në vitin 1580 dhe deri në vitet 1978-1981 kur u krye edhe restaurimi i tij. E vetmja gjurmë e pikturës murale, e cila i ka mbijetuar kohës dhe ndryshimeve të lartpërmendura, ndodhet në anën jugore të murit lindor të Katedrales, pranë absidës. Fragmenti me përmasa 1.28 m lartësi dhe 0.69 m gjerësi, paraqet figurën e pajtorit të kishës, Shën Nikollin, i cili, në ndryshim me shumë paraqitje të tjera që njohim deri më sot, është pikturuar me veshje aristokrate veneciane dhe jo me veshjen tradicionale të Etërve të Kishës. Kjo pikturë është realizuar me teknikën e afreskut dhe paraqitet mjaft e dëmtuar si në aspektin viziv dhe atë estetik, sepse lakunat e shumta të madhësive të ndryshme, që janë shkaktuar nga rënia e fragmenteve të pikturës, kanë krijuar copëzimin e imazhit piktorik aq sa nga portreti i shenjtorit nuk ka mbetur asnjë gjurmë e tipareve të tij.

Restaurimi i fundit, që është bërë në vitin 2018, duke kryer pastrimin e plotë të sipërfaqes së pikturës nga depozitimet e paqëndrueshme me solucion 3A, heqjen e mbushjeve të vjetra me llaç duke përdorur dalta të vogla e bisturi dhe më pas, duke i borduruar buzët e afreskut dhe stukuar pjesët e dëmtuara me një material të posaçëm me ton neutral, ka bërë të mundur parandalimin e rënies së mëtejshme të pelikulit piktorik, konsolidimin e pjesës së padëmtuar dhe përforcimin e lidhjes së afreskut me suportin e tij. Siç e përmenda pak më lart, në vitet 1978-1981, me qëllim për të evidentuar vlerat historike të Katedrales së Shën Nikollit, është realizuar një ndërtim krejtësisht i ri, i trajtuar me një kolonadë rreth e rrotull, brenda të cilit ruhen pjesët origjinale të katedrales së shek. XIV-XV (37). Numri i kolonave është 28, një numër simbolik, dhe gjerësia e tyre është 0.50 x 0.50 m. Ndërtimi i ri, i cili mban sipër kolonadës një kornizë të dalur, në pamjen kryesore të volumit dhe në qendër të kornizës ka të vendosur përkrenaren e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Platforma e Memorialit, e cila ka një lartësi prej 11 m dhe që deri në vitin 2018 ka qenë e mbuluar me kapriatë ondoluksi, ka këto përmasa: 35 m gjatësi dhe 20.40 m gjerësi, duke mbuluar një sipërfaqe të përgjithshme prej 714 m. Brendësia e kishës, me një dysheme të shtruar me pllaka të daltuara, është e pajisur me bustin ikonë të Kryeheroit, vepër e Odhise Paskalit, që është vendosur në qendër të absidës mbi një piedestal të ndërtuar me dy blloqe të mëdhenj gëlqerorë me lartësi 1.05 m, të realizuar sipas modelit të mureve antikë ilirë. Dyshemeja e absidës qëndron 55 cm më lart se sa ajo e navatës së kishës. Në pjesën lindore të navatës, mbi një bazament të ulët graniti me ngjyrë të gjelbër në të errët dhe të mbuluar me një pllakë të madhe mermer karare, janë vendosur Përkrenarja dhe Shpata e betejës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por që në projektin fillestar ka qenë planifikuar të vendoset edhe Mburoja e tij (38). Të dy fasadat e kishës (veriore dhe jugore) janë hijeshuar me mburoja bronzi, ku paraqiten në reliev 25 betejat kryesore që populli jonë me në krye Gjergj Kastriotin-Skënderbeun ka zhvilluar kundër pushtuesve osmanë, por edhe atyre venecianë dhe anzhuinëve gjatë ekspeditës në Italinë e Jugut (1461-1462) në ndihmë të mbretit Ferdinandi i Aragonës.

Hyrja është e pajisur me një portë masive të stilizuar prej bronzi, e cila përbëhet nga dy kanate me peshë 550 kg x 2 = 1.1 ton. Ndërtimi i ri në kompleks është i veshur dhe i shtruar me pllaka mermeri me ngjyrë gri të çelur dhe hyrja kryesore është realizuar me një ngritje prej 6 shkallësh të ndara në dy pjesë të barabarta (3 & 3), që të çojnë gradualisht në platformën e ndërtimit të ri, në qendër të të cilit ndodhet monumenti. Në fund të kësaj platforme është vendosur një panel mozaiku me Flamurin tonë Kombëtar me “Shqiponjën dykrenare” brenda saj në të dyja anët, e cila është realizuar me derdhje në bronz dhe ky panel mbyll perspektivën e hapësirës së ndërtimit të ri nga hyrja kryesore (39). Vlerësimi i rrugës antike, që kalon përmes Lisit të Poshtëm është bërë edhe gjatë shtrirjes së saj në pjesën e platformës, ndërsa i gjithë ambienti përqark është lënë si rezervat arkeologjik, në mënyrë që në të ardhmen të zhvillohen gërmime arkeologjike për zbulimin e monumenteve dhe të shtresave kulturore të periudhave të ndryshme të ekzistences dhe zhvillimit të qytetit të Lisit, nga Antikiteti e deri në kohët tona (40). Për herë të fundit, Katedralja mesjetare e Shën Nikollit dhe Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut së bashku me Muret antike ilire të Lisit të Poshtëm, janë restauruar dhe rehabilituar plotësisht në vitin 2018, nëpërmjet një projekti të financuar nga Qeveria Shqiptare në kuadrin e “Vitit Mbarëkombëtar të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.” Kapriata e re është realizuar me profile hekuri, që mban të fiksuar panelet me xham struktural me ngjyrë të kaltër të çelur. Katedralja mesjetare e Shën Nikollit është shpallur Monument Kulture i kateg. I, nga Ministria e Arsimit dhe Kulturës me vendim Nr.1886, më dt.10.06.1973. Ky monument, i cili mund të quhet pa mëdyshje si “Pasaporta Kulturore e Bashkisë Lezhë”, është një ndër objektet më të vizituara nga turistët e huaj në Republikën e Shqipërisë dhe shërben si një pikë shumë e rëndësishme e “Peligrinazhit Patriotik🇦🇱”, duke tërhequr çdo vit më mijëra vizitorë.

BIBLIOGRAFIA:

1) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

2) L.Tacchella, Giorgio Castriota Skanderbeg e i romani pontefici nel secolo XV, f. 24-25; A.Castriota Scanderbeg, I Castriota Scanderbeg d’Albania, f. 35.

3) A.Serra, Shqipëria dhe Selia e Shenjtë në kohën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, f. 37.

4) M.Shuflaj, Situata të Kishës në Shqipërinë paraturke: Zona e depërtimit ortodoks në “digën” katolike, Botimi II, f. 99.

5) S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 174.

6) D.Franco, Historia e gloriosi gesti e Et vittoriose imprese fatte contra Turchi dal signor D. Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d’Epirro, f. 221-222.

7) A.Pertusi, Martinon Segono di Novo Brdo Vescovo di Dulcino: un umanista serbo-dalmata del tardo Quattrocento: vita e opere, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Roma, 1981, f. 145.

8)Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 494.

9) J.G.Hahn, Studime Shqiptare, f. 135.

10) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.

11) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

12) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

13) K.Frashëri, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Jeta dhe vepra (1405-1468), f. 475.

14) M.Sirdani, Kërkime mbi vorrin e Skanderbegut, në: Hylli i Dritës, Nr. 4, Shkodër: 1932, f. 181-194.

15) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

16) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 37.

17) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

18) A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, f. 116.

19) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

21) A.M.H. Lezhë: L.Gjeçi, Raport gërmimi 1978, f. 9.

22) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 38.

23) Ibidem, f. 38-39.

24) L.Gjeçi-N.Përleka, Përpjekje për të rënë në gjurmët e varrit fizik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, “Dorëshkrim”, Lezhë: Shkurt 1988, f. 7-8.

25) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8.

26) L.Gjeçi-N.Përleka, Përpjekje për të rënë në gjurmët e varrit fizik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, “Dorëshkrim”, Lezhë: Shkurt 1988, f. 8, shënimi nr. 32.

27) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8.

28) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 38-39.

29) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8-10.

30) A.M.H. Lezhë: L.Gjeçi-N.Përleka, Raport gërmimi 1979, f. 4.

31) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

32) L.Lazimi, Përkujtimorja e Skënderbeut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1984.

33) A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 113.

34) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

35) A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 113.

36) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

37) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

38) Ibidem, f. 119.

39) Ibidem, f. 119.

40) Ibidem, f. 119.