Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Lufta hibride ruse dhe mësimi për shqiptarët

by

Evarist Beqiri/

Lufta në Ukrainë nuk është thjesht një konflikt lokal. Ajo është manuali më i qartë i shekullit XXI për mënyrën se si një autokraci agresive synon që të përçaj shoqërinë perëndimore dhe të minojë aleancat ndërkombëtare pa pasur nevojë që të pushtojë gjithçka ushtarakisht. Rusia e Putinit po lufton me një paradigmë të re, luftën hibride. Te “lufta pa kontakt” informacioni, sabotimi politik, presioni ekonomik dhe operacionet kibernetike veprojnë paralelisht me raketa, dronë dhe artilerinë.

Dështimet e Moskës në Ukrainë zbulojnë shumë më tepër sesa arrogancën e një regjimi autoritar. Aty po shpaloset se si një shtet i kapur nga korrupsioni, iluzionet e vetëmanipulimit dhe shërbimet e inteligjencës të politizuara, prodhon plane të dështuara, vendime të rrezikshme dhe krime mizore. Një pjesë thelbësore e ofensivës së Rusisë u mbështet te shërbimet e saj të inteligjencës. Ato supozuan se Ukraina do të thyhej brenda pak ditësh. Këto parashikime që u përgatitën në zyrat e një sistemi të mbyllur, të korruptuar e të frikësuar, rezultuan katastrofike.

Por çfarë lidhje kanë këto mësime me Shqipërinë, Kosovën dhe shqiptarët në rajon? Kanë shumë më tepër sesa mendojmë ne.

Së pari, lufta hibride është tashmë një realitet në Ballkan. Nga propaganda ruse te operacionet e ndikimit përmes partive politike, strukturave kriminale, “analistëve” të sponsorizuar, rrjeteve të financimit të errët dhe përpjekjeve për të mbjellë dyshim ndaj BE-së dhe NATO-s, mekanizmi është i njëjtë. Mino besimin, krijo ndarje dhe dobëso institucionet. Serbia është porta tradicionale e këtij ndikimi, por objektivi final janë shqiptarët dhe shtetet e tyre.

Së dyti, dobësitë që Rusia shfrytëzon në Ukrainë janë të pranishme edhe tek ne. Polarizimi ekstrem, parti të kapura, media të blera, mungesë kontrolli parlamentar dhe dobësimi i kulturës demokratike. Banjska ishte tentativa me flagrante për të përçarë Perëndimin, duke krijuar një tjetër konflikt në zemër të Europës. Ukraina u mbrojt sepse kishte një identitet politik e qytetar që reagoi si një trup i vetëm. Shqipëria dhe Kosova duhet që të luftojnë si një trup i vetëm. Nevojitet më tepër kohezion.

Së treti, dronët dhe teknologjia po ndryshojnë natyrën e luftës. Ukraina e ka shndërruar fushëbetejën në një laborator inovacioni. Ndërsa Ballkani është shumë mbrapa. Mbrojtja ajrore, kapacitetet kibernetike, inteligjenca teknologjike dhe operacionet me dronë nuk janë më luks. Janë detyrime të sigurisë kombëtare. Kosova dhe Shqipëria duhet të integrojnë urgjentisht kapacitetet e tyre ushtarake dhe të ndajnë infrastrukturën e përbashkët të mbrojtjes.

Së fundmi, mësimi më i rëndësishëm i Ukrainës është se sovraniteti nuk mbrohet me deklarata, por me kapacitete reale dhe me shoqëri të bashkuara. Rusia ka një objektiv të qartë. Ai është ndarja e Ballkanit nga Perëndimi. Shqiptarët, në Shqipëri, Kosovë, Serbi, Maqedoninë e Veriut dhe Mal të Zi, janë mbështetja më e qëndrueshme perëndimore në rajon. Pikërisht për këtë arsye jemi në shënjestër.

Europa është tashmë në një luftë. Nëse nuk ndërtojmë një arkitekturë të përbashkët sigurie, një strategji kombëtare kundër ndikimit të huaj dhe një kulturë demokratike më të fortë, atëherë historia do të na trajtojë me të njëjtin cinizëm me të cilin trajtoi ata që nuk e panë rrezikun teksa ai afrohej. Ukraina po paguan çmimin më të lartë. Detyra jonë është të nxjerrim mësime dhe të mos përsërisim të njëjtat gabime.

Paradoks gjuhësor dhe letrar

by

Behar Gjoka/

Historia e gjuhës dhe letërsisë shqipe, e vështruar në diakroni dhe sinkroni, gjithnjë e më shpesh, shpërfaqet si një paradoks ekzistencial. Në kohët moderne shndërrohet në një absurd, ku kohët dhe hapësirat përplasen dhe, vihen në një betejë të pamatshme. Nëpër rrjedhat kohore dhe hapësinore, vihet re se:

A – Etërit e gjuhës shqipe të shkruar, Buzuku, Matrënga, Budi, Bardhi, Bogdani, edhe pse në pamundësi komunikimi, megjithatë me librat e shkruar, krijuan hallkat e një zinxhiri të pakëputun, që vuri në udhën e mbrodhësisë lavrimin e gjuhës shqipe.

B – Etërit e letërsisë dhe të kombit, në periudhën e romantizmit, Jeronim De Rada, Naim Frashëri, At Gjergj Fishta, edhe pse në mes tyre, nuk patën kontakte të afërta, me kaq shumë mund dhe sakrifica, arritën që të ngrenë themelet e një letërsie të vlertë, që ka shërbyer si themel i ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, në periudhat e mëvonshme.

C – Etrit e shenjave estetike moderne, të pjesës së parë të shekullit të njëzet, Poradeci, Koliqi, Kuteli, nuk reshtën për një çast së vlerësuari të tjerët. Në atë kohë, Poradeci shpallte patriark të letërsisë shqipe At Fishtën, Koliqi udhëhiqte Migjenin, kah rrjedhat letrare, e Kuteli botonte Poradecin e Nolin…

Të treja këto periudha letrare, që limojnë gjuhën shqipe, si gjuhë e letërsisë, projektuan dhe selitën një lidhje dhe marrëdhënie organike, në mes kohës dhe hapësirave ku shkruhej gjuha shqipe, ndonëse në një pjesë të konsiderueshme, pothuajse ishte e pamundur të kishte kontakte, si dhe të komunikonin autorët dhe tekstet e shkruara.

Kur pritej zgjerimi i komunikimit, thellimi i shkëmbimit të përvojave, fill pas viteve 44 të shekullit të kaluar, për shkak të ideologjisë komuniste, e sidomos të vendosjes në jetën letrare dhe artistike të realizmit socialist, nisi paradoksi i madh, ku ca shkrimtarë dolën tepër, ca të tjerë shkëlqyen që në shfaqjen e tyre të parë. Të tjerë, atyre që nuk e deshën dhe e refuzuan realizmin socialsit dhe ideologjinë e monizmit, nuk u dihej as emri. Në skenën letrare mbeti Naimi, Mjeda, Migjeni, mirëpo iku se i përzunë Fishta, Konica, Skiroi, Koliqi, Santori. Hynë në skenë Agolli, Kadare, Arapi, Qosja, Shkreli, Podrimja, e në të njëtën kohë, megjithëse bashkëkohorë me të parët, pak arrinin të dinin për Pipën, Camajn, Trebeshinën, Pashkun, Rreshpen. Pjesa më e madhe e tyre, gdhendën tiparet e romanit, eposit modern, por sërish hartografia është e mangët, edhe në këtë tipologji që ka mbizotëruar skenën letrare, sepse përsëri na dalin shkrimtarë tepër! Kohë paradoksesh që end vonesa dhe reminishenca, ku kohët e reja, gati e kanë ndërprerë komunikimin dhe, duket sikur ia kanë mësyer betejës së fundit, për të shkatërruar, ca pak ngrehina, që ende kanë mbetur në këmbë, në lavrimin e letërsisë.

Liria e shprehjes, me ardhjen e demokracisë, së brishtë dhe të sakatuar, nuk solli lirinë e kaq pritur. Përsëri, në kohën e lirisë së shprehjes, garantuar me ligj, në kohën kur dënohet censura, në kohën kur gojëçorapet e shtuar motive të fundit, nuk lënë kusur, pa lëshuar në media, sërish na dalin shkrimtarët mangut ose tepër. Në këtë kohë të zgjerimit të komunikimit, të automatizimit të qenies dhe të jetës, në fillin përbashkues të fatit të qenies arbënore, në gjuhë dhe letërsi, si mendësi jemi më larg se atëherë kur ishim shumë larg, për shkak të rrethanave të vështirësive të komunikimit, që thurim ndërmjet vedit. Tani gjuhëtarët, jo të nivelit të Çabejt dhe Rizës, më shumë merren me shqyrtimin e letërsisë. Sa ironike, akademikë që moderojnë një mbrëmje letrare! Studiuesit e letërsisë, në bashkëkohësi, ngase i thanë të gjitha, ia kanë mësyer politikës, kush të dalë në krye. Kështu bëri Rugova, Qosja, Hamiti etj… Në këtë nahinë tonë, bjerrakohëse dhe të nginjur në llafollogjema mburrëtoresh, politikanët ligjërojnë si me qenë “akademikër”, madje pa ua kërkuar kush, e akademikët ngrefosen si kaposha, ma zi se politikanët.

Askush nuk merret me punën që ka nën përgjegjësi dhe për të cilën paguhet. Të gjithë, politikanë, oponionistër, akademikë me libra të kohës së Baba Qemos, janë vënë në garë, se kush të zërë vendin e parë në lëmë të gjuhës, letërsisë, albanologjisë. Tirana kërkon të mund me çdo kusht Prishtinën. Prishtina, me goditje nën brez, lëshohet kundër arbëreshëve, Këta të fundit, si të paskëshin shpikur mrekullinë e tetë, janë kundër të gjithëve. Piemontet e Tiranës, Prishtinës, Tetovës, të Arbëreshëve, kacavarren se kush të jetë në krye të podiumeve, të përvjetorëve, ku lëshohen flakadanët e përmallimit… Po të shohësh më me kujdes, segmente dhe persona të caktuar, të këtyre piemonteve, mblidhen në Tiranë, për ta mbajtur ndezur betejën absurde në mes këtyre piemonteve… Eh, gjuha shqipe, letërsia, ishte më pranë dikur, kur ishte e vështirë të kishte kontakte dhe mundësi për ndërlidhje.

Tani që jemi pranë, kaq pranë sa fytyrat rrudhosen nga shkëmbimi i vështrimeve të mllefosura, pushtuar nga ethet “e sundimit” sikur në politikë, se kush të krenarohet me të mbërrimet e mëhallës së vetë. Askush nuk sheh mjerimin ku zhytet secila prej këtyre mëhallave në lamin e të menduarit kritik…Megjithatë, debati për debat, po gadit situatën e mendjeve të hapura, kur shkenca dhe podium, takohen rrallë, sepse tryeza e punës nuk të lë kohë të lire, ndërsa podiumet janë shpikur për të broçkullisur…

“Dardanët”

by

Prof. Arben Hajdari/

Libri “Dardanët“ është një vepër me rëndësi të veçantë për njohjen e Historisë Antike të këtij rajoni të rëndësishëm ilir. Në këtë kontekst theksojmë se është punimi i parë i kësaj fushe ku paraqitet dinamika e zhvillimit të proceseve dhe ndryshimeve të bazuara në lënden arkeologjike. Botimi i kësaj vepre do t‘u sherbej të gjithë të studiuesve të kësaj fushe kërkimore në hapësirën Ballkanike. Po ashtu, duke qene një përmbledhje e pare e këtij lloji për këtë territor, libri do të jetë me shumë interes për studentët dhe mësimdhënësit e arkeologjisë. Libri “ Dardanët” me autor Prof. Luan Përzhitën, paraqet një punim kerkimore shkencore 20 vjecare të hulumtimeve në terren si dhe kërkime të thelluara për njohjen e burimeve historike. Kjo ka ardhur pas një pervoje të gjatë publikimesh të shkruara për dardanët, publikuar ne Shqipëri, Kosovë, Francë, Gjermani, Itali etj. Në përmbajtjen e lëndës vërehet që thelbin e zë dinamika e zhvillimit ekonomiko-kulturor dhe adminstrativo-politik i dardanëve në periudhat e ndryeshme historike.

Në shumicën e rasteve ceshtjet e trajtuara janë inkuadruar në sfondin historik të procesit transformues për periudha nga Prehistoria e deri në Mesjetë. Në këtë punim autori nënvizon gjithë procesin e zhvillimit të dardanëve duke gërshetuar të dhënat historike me ato arkeologjike që i ka shtuar vlerat kompletuese debateve shkencore për ceshtje të rëndësishme të Dardanisë. Shumë shembuj që janë reflektuar, në periudha të ndryeshme historike transformimesh, dëshmojnë për ndryshime herë herë thelbësore, që shoqërojnë shuarjen graduale të një epoke në një epokë tjetër. Përfshirja në këtë punim e kërkimeve arkeologjike pasuruan gjithnje e me tepër edhe në trajtesat për Mbretërinë Dardane, Provincën Dardane dhe Mesjeten Dardane. Kështu është arritur një ballafaqim shumë i mirë nepërmjet krahasimeve, analizave dhe sintezës të kulturës materiale apo objekte arkeologjike me burimet historike. Interpretimi i thelluar shkencor që lidhet me paraqitjen e kulturës materiale zë një vend me rëndësi në përmbajtjn e lëndës së paraqitur pasi aty pasqyrohet dukshëm jo vetëm përhapja e kësaj lendë në territorin e Dardanisë, por dhe anologjitë dhe diversitet e saj.

Në analizën shkencore dedikuar origjinës së dardanëve” Prof. Përzhita sjell të dhënat më të fundit arkeologjike që kanë pasuruar dukshëm ketë problem aq shumë të diskutuar në ambjentin shkencor ballkanike. Ky debat që është fokusuar rreth origjinës së fisit ilir dardan, i cili banonte në territorin e Ballkanit Qendror në kufijtë që mund të ndiqen në veri të Novi Pazarit, të Nishit, në të gjithë Kosovën, në pjesën veriperëndimore të Republikës së Maqedonisë së Veriut, si dhe në rrethet Kukës, Has dhe Tropojë të Shqipërisë Verilindore dhe që përbën një ndër çështjet më të rëndësishme të historisë së lashtë të popujve të Mesdheut, falë të dhënave arkeologjike në rajonin e Ballkanit, arrihet në konkulzionin që kultura ilire është formuar në këtë truall në bazë të kulturave më të vjetra të epokës së bronzit (2100-1200 para Kr.) dhe se Ilirët që jetuan në këtë territor gjatë epokës së hekurit (XII-IV para Kr.), janë pasardhës të drejtpërdrejtë të grupeve etnike që populluan këtë pjesë të Evropës që në periudhën neolitike (6000-4000 para Kr.).

Qendrat paraqytetare dardanetë cilat u ndërtuan në të gjithë territorin tashmë janë të pasqyruara edhe nga burimet e autorëve antike. Studimet kanë treguar se treva dardane në shekujt XII-VIII para Krishtit ishte një njësi etnografike e kulturore e përbashkët. Në këtë fazë kemi ndërtimin e një sërë fortifikimesh, që shpalosin një veprimtari të organizuar të dardanëve.

Themelimit të Mbretërisë Dardane (shekujt IV-I para Krishtit), autori i kushton një analizë të thellë, herë herë dhe duke debatuar për ceshtje të rëndësishme historike sic janë Dardania, territori dhe burimet e autorëve antikë; Mbretëria gjatë sundimit të mbretit Longar; Bashkëpunimi dardano-romak kundër maqedonëve (shekulli II para Kr.) ; Organizimi politik dhe zhvillimi ekonomiko-shoqëror i dardanëve (shekujt IV-II para Kr.); Gjurmë monumentesh arkeologjike të Mbretërisë Dardane.

Një vend të vecantë në ketë kapitull është analiza e ngjarjeve historike që kaloi Mbretëria Daradane që nga lindja e deri në pushtimin romak. Duke reflektuar profesionalisht mbi të dhënat e burimeve historike, autori ka sjelle jo rrallë herë një veshtrim të ri mbi historinë e shkruar të njohur deri tani për dardanët. Natyrisht kontributi kryesor është i lidhur me të dhënat arkeologjike të përfshira në ketë kapitull duke ndihmuar dhe sqaruar shumë elementë kulturore dhe etnik të munguar deri sot në këto botime. Përfshirja krahas të dhënave historike e të dhënave arkeologjike që vijnë ngë gërmimet e reja por dhe nga casjet që autori ka për territorin e Mbretërisë Dardane ku lexuesi për herë të parë do të njihet me qendrat urbane të shekujve IV-II para Kr., dhe me të dhënat e reja për kryeqendrën Damostion.

Në një ndër periudhat e lulëzuara të Dardanisë, e konceptuar me titullin “Dardanët dhe Roma”, autori analizon arkeologjikisht problematikën e proceseve të transformimit ekonomik dhe social në Dardani (shekujt I-IV), e cila po kalonte një situatë të re administrative dhe kulturore me depertimin romak në Ballkan. Kështu në sintesen mbi dardanët në Provincën e Mëzisë së Epërme, njihemi për shkallëzimin e depërtimit romak në cdo qelizë të jetës ekonomike, administrative, linguistike, ushtarake dhe urbane. Natyrisht ky proces ishte i lidhur ngushtësisht me statusin administrativ dhe ekonomik të qyteteve kryesore të Dardanisë, sic janë Naissus, Municipium DD në Socanicë, Scupi, Ulpiana etj.,si dhe me qarkullimin monetar, artin, kulturën dhe religjionin. Me interes është dhe analiza që i dedikohet Via Lissus-Naissus, arterie që lidhte Adriatikun me Ballkanin Qendrorë deri në Danub.

Transporti i ngritur në terë Dardaninë ishte ndër opsionet strategjike të Romës pasi lidhet me shfrytëzimin e minierave dhe të resorteve të tjera aq të pasura që kishte ky rajon. Një vend të vecantë në librin Dardanët autori i ka kushtuar periudhës “Nga Konstandini te Justiniani”, e cila përfshinë shekujt IV -VI, që reflekton ngjarjet historike të kohës dhe zhvillimin e qendrave urbane nga krijimi i Provincës së Dardanisë e deri në fillimin e dyndjeve barbare. Një vëmendje me rëndësi autori i kushton jetës së perandorëve të shquar me origjinë dardane Konstadinit dhe Justinianit. Ndërtimet në Dardani në periudhën e Justinianit zënë një pjesë të madhe në ketë kapitull pasi analizohen tipi, funksioni, relacionet që kanë fortesat me njëra tjetra dhe ngritja e tyre strategjike në raport me mbrojtjen e limesit Danubian. Po ashtu për herë të parë vecohet tipi qytezë si një zhvillim urban ndërmjet qyteve kryesore dhe zonave periferike të provincës. Vecojmë në këtë studim sintezën e plotë arkeologjiko-historike mbi ceshtje të diskutueshme që janë të lidhura me periudhën paleokristiane në Dardani “Dardanët në udhën e krishterimit”, në të cilin janë analizuar burimet historike me ato arkeologjike për qendra kishtare sic ishin Justiniana Prima, Justiniana Secunda, Naissus, Scupi etj. Njëkohësisht janë me shumë interes konkluzionet e nxjerra mbi monumente të periudhës paleokristiane dhe kishat e qytezave paleobizantine në provincën e Dardanisë.

Në vijim ky studim ndalet në periudhën e shekujve VI-IX, dhe sjell një vështrim rreth shekujve të errët të Mesjetës, për periudhën nga shekullin VII mbas Kr. Autori konstaton se, me rënien e botës antike ashtu si dhe viset e tjera të Perandorisë Bizantine edhe dardanët u futën në një epokë të re, në atë të mesjetës. Tashmë në provincat ilire te Praevalis, Dardani, Epirin e Ri dhe Epirin e Vjetër janë shënuar ngjarje të rëndësishme që u reflektuan në përzierjet etnike nga popullsi sllave dhe në ndryshimin e hartës etnike në Ballkan. Natyrisht për të ardhur deri në shekujt e mesjetës, shoqëria dardane ka kaluar disa momente historike mjaft të rendësishme gjatë antikitetit të vonë siç është kristianizmi.

Zhvillimi e përdorimi i Gjuhës Shqipe në diasporë

by

Dr.Davida Marku/

Mërgimi shqiptar gjatë tri dekadave të fundit ka krijuar një realitet të ri sociolinguistik, ku gjuha shqipe përballet njëkohësisht me sfida dhe me mundësi zhvillimi. Lëvizjet e mëdha demografike drejt vendeve perëndimore, kryesisht Gjermanisë, Italisë, Zvicrës dhe Shteteve të Bashkuara, e kanë shndërruar shqipen në një gjuhë diasporike me prani të fortë, por me rrezik të dukshëm të humbjes graduale të përdorimit ndër gjenerata. Ndërsa për gjeneratën e parë gjuha mbetet një mjet identifikimi, kujtese dhe lidhjeje me atdheun, për fëmijët dhe të rinjtë emigrantë shqipja shfaqet shpesh si gjuhë e dytë, e cila përdoret më pak intensivisht se gjuha e vendit pritës. Ky dualizëm gjuhësor krijon tensione zhvillimi dhe rënie, të cilat lidhen ngushtë me politikat gjuhësore familjare, shkollimin, integrimin social dhe ruajtjen e identitetit kulturor.

Në shumë raste, familjet shqiptare vazhdojnë të përdorin shqipen në shtëpi, duke e konsideruar atë si një element të rëndësishëm të trashëgimisë kulturore. Fëmijët e gjeneratës së dytë e mësojnë shqipen përmes komunikimit të përditshëm me prindërit, përmes medias shqiptare dhe përmes udhëtimeve të herëpashershme në vendlindje. Kjo krijon një hapësirë të qëndrueshme ku gjuha vazhdon të jetojë, edhe pse shpesh në një formë të përzier, ku ndikimet e gjuhës së huaj bëhen gjithnjë e më të dukshme. Megjithatë, emigracioni i gjatë dhe integrimi i thellë në shoqëritë perëndimore zbehin natyrshëm nevojën praktike për përdorimin e shqipes. Fëmijët që rriten në shkollat e huaja marrin një kompetencë të lartë në gjuhën e vendit ku jetojnë, ndërsa shqipja mbetet një gjuhë pasive, e lidhur kryesisht me mjedisin familjar. Në shumë raste përballimi i detyrimeve shkollore në gjuhën e vendit pritës e ul ndjeshëm përdorimin aktiv të shqipes, duke bërë që brezat e rinj të mos zhvillojnë aftësi të plota të shkrimit dhe leximit.

Shqipja në diasporë përballet gjithashtu me sfida strukturore që lidhen me mungesën e institucioneve të rregullta të mësimit plotësues të gjuhës amtare. Edhe pse në disa shtete ekzistojnë shkolla plotësuese të organizuara nga komunitetet shqiptare, ato shpesh funksionojnë me vështirësi si mungesa e fondeve, e hapësirave fizike dhe e stafit pedagogjik të kualifikuar. Pjesëmarrja e fëmijëve shqiptarë në këto shkolla nuk është gjithmonë e vazhdueshme, pasi prindërit e integruar në ritmin e jetës perëndimore gjejnë pak kohë për aktivitete të tilla shtesë. Për më tepër, fëmijët shpesh nuk e shohin shqipen si domosdoshmëri praktike, pasi gjithë arsimi, shoqërizimi dhe perspektiva profesionale lidhen ngushtë me gjuhën e vendit ku jetojnë. Kjo shkakton një hendek gjuhësor ku shqipja mbetet e pranueshme emocionalisht, por jo funksionale në të gjitha dimensionet e saj.

Megjithatë, duhet theksuar se procesi i rënies së përdorimit të shqipes nuk është linear. Diaspora shqiptare ka treguar një interes në rritje për ruajtjen e identitetit kombëtar, veçanërisht pas vitit 2010, kur mjetet digjitale, rrjetet sociale dhe platformat online e kanë bërë më të lehtë konsumimin e medias shqiptare. Muzika, filmat, emisionet dhe komunikimi i vazhdueshëm me familjarët në Shqipëri, Kosovë e Maqedoninë e Veriut kanë krijuar një lidhje të re gjuhësore që ndihmon ripërforcimin e identitetit shqiptar. Fëmijët e lindur jashtë shpesh e mësojnë shqipen përmes rrjeteve sociale, TikTok-ut, YouTube-it dhe komunikimeve të pandërprera digjitale, duke e mbajtur gjuhën të pranishme në forma të reja dhe jo tradicionale. Në rastin e komuniteteve të mëdha, si ai shqiptar në Zvicër, Gjermani apo SHBA, krijohen gjithnjë e më shumë organizata kulturore, qendra komunitare dhe aktivitete të cilat e përdorin shqipen si gjuhë të përditshme komunikimi, duke i dhënë asaj një funksion të ri publik.

Faktorët që ndikojnë në rënien e përdorimit të shqipes lidhen ngushtë me perceptimin e prindërve për të ardhmen e fëmijëve të tyre. Shumë prindër i kushtojnë rëndësi të madhe integrimit, duke i shtyrë fëmijët drejt përdorimit ekskluziv të gjuhës së vendit pritës për arsye praktike. Në këtë mënyrë krijohet ndërprerja e transmetimit gjuhësor, për të cilin linguistët e diasporës e konsiderojnë si faktor kyç në asimilimin kulturor. Nga ana tjetër prindër të tjerë përpiqen të ruajnë një qasje dygjuhësore, ku fëmijët mësojnë paralelisht shqipen dhe gjuhën e vendit ku jetojnë, duke përfituar nga avantazhet e dygjuhësisë. Modeli i familjeve që praktikojnë dygjuhësinë në mënyrë të qëndrueshme rezulton më efektiv në ruajtjen afatgjatë të shqipes, por kërkon përkushtim, kohë dhe mbështetje institucionale.

Në kontekstin e globalizimit, ruajtja e shqipes nuk është vetëm çështje identitare, por edhe kulturore dhe shkencore. Humbja e gjuhës nënkupton humbje të trashëgimisë, humbje të vlerave të të folmeve lokale dhe të gjithë strukturës së pasur që gjuha shqipe mbart. Për këtë arsye është e nevojshme që shtetet shqiptare dhe vetë diaspora të investojnë në krijimin e politikave të reja gjuhësore që nxisin mësimin e shqipes jashtë vendit. Mësimi online i gjuhës, krijimi i platformave ndërkombëtare për fëmijët shqiptarë të diasporës, botimi i teksteve të reja moderne dhe trajnimi i mësuesve të gjuhës shqipe janë hapa të domosdoshëm për të ruajtur përdorimin aktiv të gjuhës.

Një ndër fenomenet më të rëndësishme sociolinguistike që vërehet sot në diasporën shqiptare është zhvendosja graduale nga një dygjuhësi natyrale familjare drejt një monogjuhësie të kushtëzuar nga mjedisi shoqëror. Në moshat 6–12 vjeçare, fëmijët shqiptarë të emigrimit shfaqin aftësi të mira të komunikimit në shqip, por pas moshës së adoleshencës prirja drejt dominimit të gjuhës së vendit pritës bëhet dukshëm më e fortë. Kjo shfaqet në rënien e përdorimit të shqipes në situata formale, në zvogëlimin e fjalorit aktiv dhe në rritjen e ndikimit të huazimeve gjuhësore. Ndërkohë, prindërit shpesh e pranojnë këtë proces si të pashmangshëm për shkak të presionit të integrimit, por studiuesit e fushës së edukimit dygjuhësor theksojnë se ruajtja e gjuhës së parë ka ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin kognitiv, emocional dhe akademik të fëmijëve.

Shumë familje shqiptare deklarojnë se fëmijët e tyre e kuptojnë shqipen, por nuk arrijnë ta përdorin në mënyrë të qartë ose të strukturuar. Kjo lloj “kompetence e kufizuar” është një nga format më të zakonshme të rënies gjuhësore në diasporë dhe shpesh shoqërohet me humbje të lidhjes emocionale me kulturën e origjinës. Në këtë kontekst, shqipja nuk është vetëm mjet komunikimi, por edhe bartëse e vlerave shoqërore, të historisë dhe identitetit kolektiv. Kjo e bën edhe më të rëndësishme krijimin e modeleve të qëndrueshme të edukimit gjuhësor që mund të kombinojnë metodat tradicionale me ato bashkëkohore digjitale, duke e bërë gjuhën tërheqëse dhe të aksesueshme për brezat e rinj.

Në dekadën e fundit është vërejtur një rritje e aktiviteteve kulturore që synojnë ruajtjen e gjuhës shqipe jashtë vendit. Festivali i diasporës, aktivitetet letrare, klubet e leximit dhe mësimi online i shqipes po krijojnë një formë të re bashkësie gjuhësore që tejkalon kufijtë gjeografikë. Këto nisma tregojnë se diaspora shqiptare ka potencial të jashtëzakonshëm për të ruajtur dhe zhvilluar gjuhën, por për ta realizuar këtë potencial nevojitet koordinim i qëndrueshëm midis institucioneve shtetërore dhe komuniteteve jashtë vendit. Bashkëpunimi ndërinstitucional, sigurimi i fondeve dhe ofrimi i programeve të specializuara për edukimin gjuhësor janë hapa të detyrueshëm për të shmangur rënien e mëtejshme të përdorimit të shqipes në brezat e ardhshëm.

Në përfundim, ruajtja e gjuhës shqipe në kontekstin e emigrimit kërkon një qasje të shumëanshme, ku familja, shkolla, institucionet shtetërore dhe diaspora të veprojnë së bashku. Gjuha nuk është vetëm një sistem komunikimi, por një element i qenësishëm i identitetit personal dhe kolektiv. Vetëm me përpjekje të vazhdueshme dhe me programe të strukturuara të edukimit dygjuhësor, shqipja mund të mbetet gjuhë e gjallë dhe funksionale për brezat që lindin dhe rriten larg vendlindjes.

Diaspora, kapitali kombëtar që ende nuk dimë ta vlerësojmë

by

Ph.D. Dashnim Hebibi/

Diaspora shqiptare, prej dekadash forca më e qëndrueshme dhe më e sinqertë e kombit, vazhdon të mbetet në periferi të vëmendjes së institucioneve tona shtetërore. Në fushata zgjedhore, në podiume e debate, politika shpesh e mbush gojën me fraza patriotike, vargje të “forta” dhe premtime të larta morale. Por poezia e fjalëve nuk e zëvendëson dot domosdoshmërinë e veprimit konkret. Patriotizmi nuk matet me deklarime, por me politika, me strategji dhe me angazhim të vazhdueshëm.

Sot, ndërsa gjenerata e katërt e diasporës tashmë ka ardhur në jetë dhe po rritet duke folur shqip, duke kënduar për flamurin, gjuhën dhe dëshmorët, ne nuk kemi të drejtë t’i lëmë këto breza vetëm në përkushtimin e prindërve të tyre. Ata meritojnë mbështetje reale, institucionale, të organizuar – jo fjalë të prodhuara nga llafazanët e kohës. Nevojitet një riorganizim i thellë dhe i qëndrueshëm i diasporës shqiptare, sepse sot kemi dy shtete shqiptare, dy qendra politike, por vetëm një komb dhe një të ardhme. Këto dy shtete duhet të veprojnë me vetëdije historike e vizion strategjik, duke e parë diasporën si pjesë organike të zhvillimit kombëtar, si investim afatgjatë në identitet, kulturë, ekonomi dhe diplomaci.

E ardhmja e gjeneratave të reja në diasporë nuk mund të lihet në dorë të rastësisë. Integrimi i tyre në shoqëritë ku jetojnë nuk shihet si pengesë për lidhjen me rrënjët, por urë që i pasuron ata dhe kombin. Për këtë duhet politika të mençura, të bashkërenduara, që e kuptojnë se forca e një kombi matet edhe nga mënyra se si i ruan dhe i kultivon fëmijët e vet kudo në botë.

Mundemi, dhe do t’ia dalim. Por vetëm bashkë – sepse bashkimi nuk është slogan, por një projekt filozofik dhe një nevojë historike.

Jepni hapësirë meritokracisë! Deri kur do të shiten postet?

Pse duhet të vrapojmë pas trumbetuesve?

Le ta shohim të ardhmen e kombit tek rinia dhe ta falënderojmë, në këtë rast Zvicrën dhe popullin e saj, për mbështetjen e pastër që na kanë dhënë. Ndërkohë që ne po ndahemi e përçahemi, sikur po na hyn përçarja si kancer. Pse po e lejojmë këtë?

Diaspora është ambasadori më i ndershëm dhe më i palodhur i kombit tonë.

Zoti e bekoftë diasporën shqiptare – zemrën që rreh larg, por gjithmonë për Shqipërinë dhe tokat e saj gjithandej.

Diaspora shqiptare nuk është vetëm një aset moral, por një kapital kombëtar që meriton strategji, investim dhe respekt institucional. Nëse duam një të ardhme më të bashkuar, më të zhvilluar dhe më të drejtë për brezat që rriten në çdo cep të botës, atëherë duhet ta shohim diasporën jo si mjet elektoral, por si partner të pandashëm në projektin historik të forcimit të kombit.

Vetëm përmes meritokracisë, bashkërendimit dhe vizionit afatgjatë mund të ndërtojmë një urë të qëndrueshme mes rrënjëve dhe botës moderne ku jetojnë shqiptarët. E ardhmja është e mundshme – por vetëm nëse veprojmë së bashku.