Nga Hektor Çiftja

Universiteti “A. Xhuvani”, Elbasan/

(Mbi librin akoma jo shumë të njohur të Arshi Pipës “Autobiography” të shkruar në SH.B.A. në 1988 dhe të botuar në Tiranë në 2000.

Si një poet shqiptar i mërguar u bë i vetmi i kombit tonë që i bashkohet radhëve të autorëve më të mëdhenj botërorë që shkruan në gjuhë jo amtare – duke shkruar historinë e jetës së tij në pesë gjuhë dhe duke i dhënë Shqipërisë një zë në skenën letrare botërore.

Imagjinoni një poet shqiptar që mund ta shprehte shpirtin e vet po aq lehtësisht në italisht sa edhe në shqip; që shkruante vargje në frëngjisht e anglisht për të përshkruar trishtimet e mërgimit; dhe që madje përkthente veten – varg për varg – për t’u siguruar që mesazhi i tij të mbërrinte si tek atdheu ashtu edhe tek bota e gjerë. Kjo është trashëgimia e jashtëzakonshme e Arshi Pipës, një poet disident dhe studiues, jeta e të cilit lexohet si një odise nëpër gjuhë. Në një kohë kur shumica e shkrimtarëve i qëndrojnë besnikë gjuhës së tyre amtare, Pipa spikat si i vetmi poet shqiptar që e ka vënë kombin tonë krah për krah me shkrimtarët e shquar botërorë “exophonic” – autorë si Joseph Conrad, Samuel Beckett dhe Vladimir Nabokov, të cilët të gjithë shkëlqyen në gjuhë të huaja për ta. Historia e Pipës është një histori kuraje intelektuale dhe qëndrese krijuese: një shqiptar që i mbijetoi përndjekjes dhe mërgimit, por gjeti lirinë duke rishpikur vetveten nëpërmjet fjalëve të huaja. Ky rrugëtim, njëherazi entuziast dhe ndriçues, u ofron shqiptarëve të diasporës si një burim krenarie për identitetin tonë kulturor ashtu edhe një ftesë për të rizbuluar një zë poetik unik që kapërceu kufijtë.

Poet i shumë gjuhëve, një shqiptar në mërgim

Lindur më 1920 në Shkodër, Arshi Pipa u formua në një epokë të trazuar për Shqipërinë. Ai mori doktoraturën në Itali gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe dëshmoi vendin e vet të binte nën një regjim komunist shtypës. Në vitin 1946, për “krimin” e recitimit të një vargu subversiv, u burgos për gati një dekadë në kampet famëkeqe të punës së diktaturës së Enver Hoxhës. Ashtu si shumë intelektualë të brezit të tij, e vetmja rrugëdalje që i mbeti Pipës nga tirania ishte arratisja jashtë vendit – fillimisht në Jugosllavi në vitin 1957 dhe më pas, në vitin 1959, në Shtetet e Bashkuara. Kështu filloi jeta e tij si një i mërguar politik, një fat i njohur për shumë shqiptarë në diasporë. Por ajo që Pipa bëri me atë fat ishte krejt e jashtëzakonshme: ai e shndërroi mërgimin në art, dhe e bëri këtë në pesë gjuhë të ndryshme.

Pasi u vendos në Amerikë, Pipa u bë një profesor i nderuar i letërsisë, por kurrë nuk e harroi poetin brenda vetes. Gjatë viteve, ai shkroi poezi në shqip, italisht, frëngjisht dhe anglisht, duke pasqyruar mozaikun e kulturave që kishte përjetuar. Në shtëpinë e tij në Uashington, D.C., ai madje fliste përditë frëngjisht – partnerja e tij e kahershme ishte franceze (dhe albanologe, madje), kështu që frëngjishtja u bë gjuha e tyre familjare. Nuk është çudi, pra, që kur Pipa përgatiti kryeveprën e tij të fundit – një përmbledhje me titull domethënës Autobiography – ai e shkroi atë si një qilim gjuhësor. Ky libër, i përpiluar më 1988 dhe i botuar pas vdekjes së tij në vitin 2000, është një autoportret poetik i rrëfyer nëpërmjet një kori gjuhësh. Duke shkruar në gjuhët e së shkuarës dhe të së tashmes së tij, Pipa nuk po rrëfente thjesht historinë e jetës së vet; ai po provonte një pikë. Ai tregonte se një zë shqiptar, edhe në mërgim, mund të jehonte në skenën botërore – se historia e kombit tonë mund të rrëfehej në idiomat e Evropës dhe Amerikës, pa e humbur shpirtin e vet.

Çfarë është shkrimi “exophonic”?

Qasja shumëgjuhëshe e Pipës e vendos atë në një kategori të rrallë që studiuesit e quajnë shkrim “exophonic” – letërsi e krijuar në një gjuhë tjetër nga ajo amtare. Njihet gjithashtu si translingualizëm letrar, dhe ka një histori të pasur. Mendoni për Joseph Conrad, të lindur në Poloni, i cili shkroi “Heart of Darkness” në një anglishte të rrjedhshme, ose autorin irlandez Samuel Beckett, i cili krijoi kryevepra ekzistencialiste në frëngjisht. Këta shkrimtarë dolën jashtë kufijve të gjuhës së tyre amtare dhe gjetën zëra të rinj krijues. Sipas kritikëve letrarë, autorë të tillë translingual na detyrojnë të mrekullohemi me arritjen e tyre – është mjaft e vështirë të shkruash poezi të shkëlqyer në gjuhën tënde të parë, e jo më në një të dytë a të tretë. Më e rëndësishmja, ata shtrojnë pyetje magjepsëse mbi identitetin: a e ndryshon vallë secila gjuhë që flasim se kush jemi ne? Jetojmë vallë, në një farë kuptimi, disa jetë – një për secilën gjuhë?

Për Arshi Pipën, këto pyetje nuk ishin aspak teorike; ato ishin realiteti i të shkruarit të tij të përditshëm. Ai e përshkroi veten dikur si “një hibrid”, i formësuar nga shumë ndikime dhe kultura. Dhe me të vërtetë, jeta e Pipës ishte një studim i ndërthurjes së identiteteve: ai ishte shqiptar nga lindja, i shkolluar italisht, një akademik amerikan në karrierë, dhe adhurues i kulturës franceze në jetën personale. Në terma letrarë, ai ishte poliglot në kuptimin e plotë të fjalës. Vepra e tij përçon atë që filozofi Ludwig Wittgenstein ka thënë: “Kufijtë e gjuhës sime janë kufijtë e botës sime.” Duke përvetësuar gjuhë të reja, Pipa po thyente kufijtë e botës së tij të parë dhe po hynte në botë të reja. Natyrisht, çdo gjuhë e re vinte me kufizimet e veta – ai fitonte një audiencë më të gjerë, por gjithashtu duhej t’u përshtatej nuancave të reja. (Siç mund të thuhet: sa herë që ai ndërronte gjuhë, fitonte një zë të ri, por linte pas një zonë të vjetër rehatie.)

Megjithatë, Pipa e përqafoi këtë sfidë me zell. Të shkruarit në një gjuhë jo amtare mund të jetë një akt sfidimi dhe fuqizimi për një të mërguar. Është një mënyrë për të thënë: “Nuk do të lejoj që distanca apo barrierat gjuhësore të më heshtin – unë mund ta tregoj historinë time kudo, në cilëndo gjuhë.” Studiues të dygjuhësisë, si Aneta Pavlenko, vënë në dukje se kur shkrimtarët adoptojnë një gjuhë të dytë, ata në thelb po e bëjnë atë të tyren, duke pohuar të drejtën e tyre për t’u dëgjuar në traditën letrare të asaj gjuhe. Pipa bëri pikërisht këtë. Duke krijuar poezi drejtpërdrejt në anglisht dhe italisht, ai nuk priste përkthyes apo leje nga askush – ai vetë po afirmonte vendin e Shqipërisë në ato kultura. Sigurisht, siç na kujton edhe Pavlenko, autorë të tillë shpesh ndiejnë se duhet vazhdimisht të provojnë legjitimitetin e tyre në gjuhën e adoptuar, duke mbrojtur pa reshtur të drejtën e tyre për t’u shprehur në atë gjuhë. Pipa e njihte mirë këtë trysni; në fund të fundit, një shqiptar që shkruante anglisht në vitet 1980 mund të pritej me habi a dyshim. Por ai nuk e la që kjo ta ndalte.

Ndoshta vëzhgimi më i bukur për jetën shumëgjuhëshe të Pipës vjen nga shkrimtarja Eva Hoffman, e cila, duke reflektuar mbi udhëtimin e saj dygjuhësh, ka thënë: “Si çdo njeri, unë jam shuma e gjuhëve të mia.” Në rastin e Pipës, të qenit shuma e pesë gjuhëve e bëri atë jashtëzakonisht të pasur në shprehje. Secila gjuhë që ai përdorte prekte një aspekt të ndryshëm të përvojës së tij. Dhe larg së ndjeri “i copëtuar” nga këto gjuhë të shumta, Pipa më në fund mësoi t’i linte ato të bisedonin me njëra-tjetrën, duke thurur një autoportret të bashkuar nga fijet e tyre. Siç vërejti Hoffman, të mësosh të jetosh në më shumë se një gjuhë mund të jetë çorientues në fillim – njeriu mund të ndiejë thyerje psikologjike ose humbjen e vetvetes së dikurshme. Pipa me siguri kaloi një periudhë heshtjeje kur sapo mbërriti në Amerikë, sikur muza e tij shqipe të ishte bërë memece në një botë anglishtfolëse. Por me kohë, ai gjeti një mënyrë për t’i pajtuar ato identitete. Ai filloi të “ëndërronte anglisht”, për të përdorur metaforën e Hoffman-it, dhe më në fund mundi të shkruante poezi në të. Deri në fund të jetës së tij, Pipa mund të kalonte me lehtësi nga shqipja në italisht, frëngjisht dhe anglisht, duke lejuar secilën gjuhë që të “modifikojë dhe plehërojë tjetrën”, derisa ato të gjitha u bënë pjesë e një rrëfimi të vetëm madhështor – rrëfimit të tij.

Autobiography: një jetë në pesë gjuhë

Në vitin 1988, Arshi Pipa vendosi të përpilonte atë që do të ishte kurorëzimi i karrierës së tij poetike. Ai ishte gati 70 vjeç, një disident me përvojë dhe njeri i letrave, dhe kishte ndjenjën se kjo përmbledhje do të ishte testamenti i tij poetik. Me vend, ai e titulloi “Autobiography”. Por ndryshe nga çdo autobiografi tjetër që mund të keni lexuar, kjo nuk ishte shkruar në një gjuhë të vetme. Si mund të ishte? Jeta e Pipës ishte jetuar përgjatë kaq shumë peizazheve gjuhësore sa një gjuhë e vetme kurrsesi s’mund ta përfshinte atë. Siç shpjegoi vetë Pipa në një parathënie, poezitë në Autobiography përfshijnë të gjithë jetën e tij të rritur dhe janë renditur kronologjikisht. Dhe meqë secili kapitull i jetës së tij ishte i gërshetuar me një gjuhë ose vend të caktuar, libri natyrshëm shpaloset në disa gjuhë. Ai lexohet pothuajse si një udhëtim nëpër kohë dhe hapësirë, me gjuhën si mjet udhëtimi.

Për t’u dhënë lexuesve një ide të kësaj strukture unike, ja pjesët kryesore të Autobiography dhe gjuhët që Pipa përdor në secilën prej tyre:

Vitët e Rinisë – në italisht: Libri hapet me një pjesë të titulluar “Juvenilia”, ku përfshihen disa poezi nga rinia e Pipës në Shqipëri, të cilat më pas ai i përktheu në italisht. Italishtja ishte gjuha e formimit të hershëm akademik të Pipës (doktoraturën e mori në Firence) dhe e ngjyros kujtimet e rinisë së tij me një ngrohtësi klasike mesdhetare. Duke përkthyer vargjet e tij të para shqip (të botuara fillimisht më 1944) në italisht, Pipa në mënyrë simbolike vendos rrënjët e tij shqiptare në një kontekst më të gjerë evropian – sikur të thoshte se rinia e tij shqiptare tashmë mund të flasë në gjuhën e Dantes.

Jeta Studentore dhe Intelektuale – në italisht: Seksioni tjetër përmban poezi origjinale që Pipa shkroi në italisht gjatë viteve të tij universitare në Firence. Këto krijime, të shkruara në vitet 1940, pasqyrojnë mendjen e një intelektuali të ri, të zhytur në filozofi dhe art. Italishtja, me trashëgiminë e vet të pasur poetike, ishte një mjet krejt i natyrshëm për temat erudite dhe stilin e rafinuar të këtyre vargjeve.

Vitët e Burgut – nga shqipja në anglisht/italisht: Një nga pjesët më prekëse të librit përfshin poezitë e Pipës të shkruara në burg. Gjatë burgosjes së tij brutale (1946–1956 në Shqipërinë komuniste), Pipa kishte krijuar fshehurazi poezi në gjuhën shqipe, të cilat u botuan më vonë si “Libri i burgut” në vitin 1959. Në Autobiography, Pipa përfshin një përzgjedhje të këtyre poezive të burgut, por në përkthim – disa të përkthyera në italisht, disa në anglisht. Kjo zgjedhje është e fuqishme: duke përkthyer dëshminë e tij personale të vuajtjes në gjuhët e Evropës Perëndimore, Pipa siguroi që historia e gulagëve të Shqipërisë të mos mbetej e fshehur pas Perdes së Hekurt. Një shembull i spikatur është poema “Neli”. E shkruar fillimisht në shqip për të nderuar një shok burgu, Pipa e paraqiti atë në anglisht për Autobiography. Poema përshkruan një të burgosur fshatar, Neli, i cili duroi sëmundjen dhe vuajtjet në kampin e punës pa e humbur kurrë njerëzinë apo dinjitetin e tij. Pipa shkruan në disa vargje prekëse:

“In prison much I learned not found in books.

Humanity plucked bare of feathers I saw, and was disgusted.

Yet something else I saw, the like of Neli, no scores,

the good seeds of perhaps a better future.

So I accepted life, and could live out my fate.”

Duke zgjedhur anglishten për këto vargje, Pipa metaforikisht hap portat e burgut, duke i lejuar botës anglishtfolëse të dëshmojë atë që pa ai vetë. Është letërsi e kthyer në dëshmi. Imagjinoni një lexues shqiptar në vitin 2000 teksa kupton se një audiencë amerikane mund të lexonte për “Nelin” pa përkthim – duhet të ketë qenë një çast krenarie dhe katarsisi. Autobiography në këtë mënyrë lidh kapitullin më të errët të Shqipërisë me ndërgjegjen globale.

Mërgimi i Hershëm – frëngjisht (dhe anglisht): Pjesa e titulluar “Exile” përmban poezi nga fundi i viteve 1950 dhe fillimi i viteve 1960, menjëherë pasi Pipa u arratis nga Shqipëria. Është interesante që shumë prej këtyre krijimeve u shkruan në frëngjisht, të hartuara gjatë qëndrimit të Pipës në Sarajevë (atëherë Jugosllavi) ku ai jetoi shkurtimisht përpara se të shkonte në SHBA. Pse frëngjisht? Pjesërisht arsye personale – siç u përmend, Pipa jetonte mes një komuniteti frankofon dhe madje ndante jetën me një partnere franceze, kështu që frëngjishtja ishte bërë gjuhë familjare për të. Por gjithashtu, frëngjishtja i dha atij një zë të ri për të artikuluar zhvendosjen e thellë që ndiente si refugjat. Të shkruante në gjuhën e vet amtare për humbjen e Shqipërisë mund të ishte tepër e drejtpërdrejtë, tepër e dhimbshme në atë çast; frëngjishtja i ofroi një distancë të lehtë emocionale dhe një shije kozmopolite, sikur të mund ta kanalizonte mërgimin e tij në traditën më të gjerë intelektuale evropiane. Disa poezi në këtë pjesë janë gjithashtu në anglisht, duke pasqyruar përshtatjen graduale të Pipës me gjuhën e vendit të tij të ri, Amerikës.

Heshtja dhe Rilindja – nga shqipja në anglisht: Pipa pranoi në shënimet e tij se kur u vendos në Shtetet e Bashkuara më 1959, kaloi një “periudhë boshe” në poezinë e vet. Për disa vite ai shkroi fare pak ose aspak poezi – një heshtje që flet shumë për trazirën psikologjike të fillimit nga e para në një gjuhë e kulturë të re. Vetëm gjatë një viti akademik në Romë (1970–71) iu rikthye muza. I rrethuar nga gjuha italiane dhe kujtimet e Evropës, Pipa u ndje i rifrymëzuar në krijimtari. Shumë poezi në Autobiography u shkruan ose u konceptuan pikërisht gjatë asaj periudhe romake. I përtërirë, ai u kthye në SHBA dhe nga mesi i viteve 1970 filloi të shkruante përsëri poezi – tani gjithnjë e më shumë në anglisht. Duke zotëruar gjuhën me kalimin e kohës, më në fund ai mund ta bënte anglishten të vetën. Nga vitet 1980, si një intelektual shqiptaro-amerikan i afirmuar, Pipa natyrshëm përdorte anglishten për t’iu drejtuar botës. Pjesët e vona të Autobiography përmbajnë këto poezi në anglisht, duke shfaqur një zë reflektues, i sigurt dhe të hapur ndaj botës.

Finalja – Dy gjuhë njëherazi: Përmbledhja mbyllet me një tour de force: një poemë të quajtur “Venerianda.” Kjo pjesë paraqitet në dy versione, krah për krah – një në anglisht dhe një në shqip. Është një satirë therëse e drejtuar kundër diktatorëve (titulli, me një tingëllim latin dinak, i bie të kujtojë emrin “Enver” – diktatori shumëvjeçar i Shqipërisë – i kombinuar me një prapashtesë klasike). Ajo që habit është se si Pipa përdor këtë format dygjuhësh. Ai nuk u kënaq duke ia lënë një përkthyesi; përkundrazi, ai vetë përpunoi dy versione të ndryshme – një të përshtatur për lexuesit perëndimorë dhe një për shqiptarët. Si rezultat, “Venerianda” komunikon në dy gjatësi vale. Vetë Pipa vuri në dukje se secili version është i veçantë, pothuaj sikur të kishte shkruar dy poema të ndara mbi të njëjtën temë, sepse ai e dinte që konteksti kulturor i secilës audiencë ishte i ndryshëm.

Në versionin anglisht, ai mund ta shpjegonte ose ta krahasonte tiraninë e Shqipërisë me terma që një i huaj mund t’i kuptonte; në versionin shqip, ai mund të ishte më i drejtpërdrejtë me referenca vendëse dhe zemërim të papërmbajtur që vetëm ata që e kishin jetuar do ta vlerësonin plotësisht. Për t’u siguruar që asgjë të mos “humbiste në përkthim”, Pipa me zgjuarsi përdori referenca nga letërsia klasike latine që lexuesit e shkolluar si në Lindje ashtu edhe në Perëndim do t’i njihnin – një mënyrë e zgjuar për të krijuar terren të përbashkët. “Venerianda” është kështu kurorëzimi i përkryer i Autobiography-së: ajo mishëron ekzistencën e dyfishtë të Pipës si një i mërguar që jeton midis dy botëve dhe përmbush dëshirën e tij për të folur njëkohësisht me dy kultura. Për një lexues shqiptar, të shohë gjuhën e vet dhe anglishten krah për krah në faqe është një pohim prekës që historia jonë i përket të dyja sferave.

Leximi i Autobiography është një përvojë unike. Një çast has një poezi dashurie të ëmbël në italisht, çastin tjetër një reflektim melankolik në frëngjisht, pastaj një epigram politik therës në anglisht, dhe më pas një jehonë përmalluese në shqip. Megjithatë, me gjithë këtë “ndërrim të kodeve”, libri nuk të duket kurrë i copëzuar. Përkundrazi, krijon përshtypjen sikur po dëgjon një muzikant të shkëlqyer duke luajtur një suitë me instrumente të ndryshme – çdo pjesë në një tonalitet të ri, por të gjitha brenda së njëjtës vepër. Pipa arrin të ruajë një zë poetik të njëtrajtshëm edhe kur fjalori ndryshon. Fija lidhëse është historia e jetës së tij: mërgimi dhe malli, kujtesa dhe sfida, humori filozofik dhe urtësia humaniste. Në fund, kupton se të gjitha ato gjuhë të shumta të Arshi Pipës janë thjesht faqe të një zëri të vetëm, të një identiteti të vetëm – një shpirt shqiptar që hyn në dialog me botën.

Urë midis Shqipërisë dhe botës: pse ka rëndësi trashëgimia e Pipës

Arritja e Arshi Pipës me Autobiography është më shumë se një gur kilometrik personal – është një gur kilometrik për letërsinë shqiptare në skenën botërore. Duke guxuar të shkruajë poezi shumëgjuhëshe, Pipa e vendosi traditën tonë letrare kombëtare krah për krah me një traditë më të gjerë evropiane e globale të shkrimtarëve ekzofonikë. Ai tregoi se një poet shqiptar mund të qëndrojë krenarisht në shoqërinë e legjendave si Conrad dhe Beckett, duke kapërcyer kufizimet e gjeografisë dhe gjuhës. Në fakt, Pipa është i vetmi poet shqiptar deri më tani që i është bashkuar këtij “klubi” ekskluziv të autorëve transgjuhësorë, duke zotëruar gjuhë të huaja për të krijuar letërsi të qëndrueshme. Kjo është diçka me të cilën çdo shqiptar – sidomos ne në diasporë – mund të krenohet. Vepra e tij shërben si një urë kulturore, duke pohuar se tregimet dhe vlerat shqiptare mund të përcillen në çdo gjuhë pa e humbur fuqinë e tyre.

Është e rëndësishme që Pipa e përdori këtë urë për të çuar të vërtetën tonë përtej kufijve. Kujtojmë se gjatë dekadave kur Pipa shkruante, Shqipëria ishte e izoluar pas Perdes së Hekurt. Ishte pak gjasë që zërat e shkrimtarëve tanë të arrinin në Perëndim, sidomos nëse ata ishin kritikë ndaj regjimit. Duke kaluar në anglisht, Pipa e kapërceu atë pengesë. Ai nuk priti për përkthyes, as nuk priti që Shqipëria të hapej; ai i shkroi drejtpërdrejt botës. Në këtë mënyrë, ai u bë njëfarë ambasadori i përvojës shqiptare, megjithëse jozyrtar. Për shembull, kur lexuesit perëndimorë në vitet 1980 lexonin poezinë e tij “Neli” në anglisht, ata, në heshtje, ishin të ftuar të ndienin empati me të burgosurit politikë të Shqipërisë – një realitet që përndryshe do të kishte mbetur një zë i largët. Përmes poezisë ekzofonike, Pipa krijoi empati dhe ndërgjegjësim përtej kufijve gjuhësorë.

Një shembull tjetër mbresëlënës i mënyrës se si Pipa lidhte Shqipërinë me rrymat botërore është fakti se ai ndërthurte referenca kulturore evropiane në veprën e tij. Ai e quajti një cikël poezish “Ça Ira” (frëngjisht, që do të thotë “Do të shkojë mirë”), duke evokuar himnin e famshëm të Revolucionit Francez. Atij cikli i vuri si epigraf disa vargje nga Giosuè Carducci (një poet italian i njohur). Duke bërë kështu, Pipa e vendosi luftën shqiptare për liri në vijimësi të drejtpërdrejtë me luftërat e mëdha evropiane kundër shtypjes – nga barrikadat e Parisit të shekullit XVIII te rrëzimi i diktaturave në shekullin XX. Ishte mënyra e tij për të thënë: lufta jonë është po ajo luftë. Për një shkrimtar shqiptar të mërguar të bënte të vetat simbole si “Ça Ira” ishte një pohim i guximshëm i përkatësisë. Pipa i thoshte botës se kultura shqiptare është pjesë e mozaikut evropian, dhe anasjelltas u thoshte shqiptarëve se ata kanë vendin e vet të ligjshëm në rrëfimin madhor të lirisë dhe dinjitetit njerëzor që përshkon kombet dhe shekujt.

Vlen gjithashtu të përmendet roli i Pipës si intelektual disident përmes këtyre veprave shumëgjuhëshe. Në mërgim, ai shkroi jo vetëm poezi, por edhe studime akademike e politike (shpesh në anglisht) që nxirrnin në shesh të vërtetat e komunizmit shqiptar. Harold B. Segel, një historian letrar, madje e krahasoi Pipën me figura si Paul Goma i Rumanisë – shkrimtarë disidentë që hodhën dritë mbi tiranitë në atdheun e tyre që t’i shihte bota. Shkrimet e Pipës në anglisht, si Albanian Stalinism dhe Studies on Kosovo, si dhe kritikat kulturore që ai botoi, të gjitha kontribuan në futjen e historisë së Shqipërisë në diskursin global. Në këtë kuptim, Autobiography-ja e tij shumëgjuhëshe është pjesë e një angazhimi më të gjerë për t’u siguruar që Shqipëria të mos mbetej një cep i izoluar dhe pa zë i Evropës. Ai e kishte parë nga afër se si gjuha mund të bëhej burg (kujtoni që u burgos pjesërisht sepse recitoi një përkthim të Goethe-s, gjë që regjimi e pa si akt subversiv!). Kështu ai e ktheu gjuhën në një armë çlirimtare. Çdo poemë që ai shkroi në anglisht ose frëngjisht ishte një akt i vogël në thyerjen e izolimit të imponuar mbi kulturën shqiptare.

Për diasporën shqiptare sot, trashëgimia e Pipës ka një jehonë të veçantë. Edhe ne jetojmë mes gjuhëve dhe botëve. Shumë prej nesh kanë ndërtuar jetë në vende të reja – duke mësuar anglisht, italisht, gjermanisht apo greqisht – ndërkohë që mbajnë shqipen në zemër. Pipa na tregon se ky përjetim i të jetuarit “në përkthim” mund të jetë një burim krijimtarie dhe force. Ai refuzoi të zgjidhte një identitet në vend të një tjetri apo të kufizohej në një gjuhë. Përkundrazi, ai përqafoi identitetin hibrid – ashtu siç bëjnë shumë shqiptarë të diasporës. Duke lexuar veprat e tij, ne mund të shohim pasqyrimin e udhëtimeve tona: nostalgjinë për gjuhën amtare, entuziazmin dhe sfidën e përvetësimit të një gjuhe të re, dhimbjen e ndarjes nga atdheu, dhe dëshirën e fortë për ta bërë trashëgiminë tonë të njohur e të respektuar në mërgim.

Një ftesë për të rizbuluar poezinë e Arshi Pipës

Entuziaste dhe njëkohësisht e thellë, Autobiography shumëgjuhëshe e Arshi Pipës qëndron si një fanar në letrat shqipe. Ajo na kujton se kultura jonë është e gjallë dhe e aftë të përshtatet, e aftë t’i flasë botës në shumë idioma. Ka ardhur koha t’i rikthehemi poezisë së tij. Për ata në diasporë, sidomos brezat më të rinj që mund të mos kenë dëgjuar për Pipën, është një thesar që pret të zbulohet. Vargjet e tij mbartin ADN-në lirike të Shqipërisë – ritmet e tregimeve popullore që i rrëfente gjyshja e tij në Shkodër, thellësinë filozofike të një mendjeje që dialogoi me Danten dhe Bergsonin, dhe shpirtin e pamposhtur të një njeriu që i mbijetoi padrejtësisë e prapë këndoi për shpresën.

Leximi i Pipës nuk është një ushtrim akademik; është një përvojë emocionale dhe frymëzuese. Mund ta hapni Autobiography dhe të gjeni një poezi për çdo gjendje shpirtërore dhe për çdo pjesë të shpirtit shqiptar. Një faqe mund t’ju çojë në brigjet e Liqenit të Shkodrës me “kështjellën veneciane që hedh një hije ilire” (siç përshkruan Pipa në një poezi), ndërsa faqja tjetër mund t’ju bëjë të buzëqeshni me një satirë therëse ndaj diktatorëve. Dhe gjithnjë do ta ndjeni praninë e një njeriu që e deshi Shqipërinë pa masë – aq shumë sa ai e mori zërin e saj në botë të tjera dhe bëri që të dëgjohej.

Arshi Pipa u nda nga jeta në vitin 1997, pikërisht teksa Shqipëria dilte nga izolimi dhe diaspora po rilidhej me atdheun e lirë. Në një farë mënyre, domethënia e plotë e veprës së tij po lulëzon vetëm tani. Ne jetojmë në një epokë ku identitetet dygjuhëshe dhe transnacionale janë të zakonshme, ku letërsia e përkthyer festohet. Pipa ishte para kohe në këtë drejtim. Ai i dha Shqipërisë një vend në tryezën e letërsisë botërore duke shkruar në gjuhë të shumta – dhe e bëri këtë pa zbehur aspak këndvështrimin e tij thellësisht shqiptar. Kjo është një trashëgimi që ne të gjithë mund ta çmojmë.

Prandaj, për shqiptarët anembanë globit, ja një ftesë: rikthehuni te poezia e Arshi Pipës. Nëse e zotëroni anglishten, kërkoni vargjet e tij në anglisht dhe mahnituni se si një shqiptar mund të shkruante me aq elegancë në “gjuhën e Shekspirit”. Nëse dini italisht ose frëngjisht, shihni si i derdhi ai përjetimet e veta në ato tinguj. Dhe sigurisht, lexoni edhe vargjet e tij shqip, për të ndier pulsin e gjallë në palcë të gjithçkaje. Do ta mbyllni librin jo vetëm me admirim për artin e Pipës, por edhe me një krenari të përtërirë për qëndrueshmërinë dhe larminë e kulturës sonë. Fundja, përmes Arshi Pipës mësojmë se një rrëfim shqiptar mund të thuhet në çdo gjuhë – dhe prapëseprapë ta trazojë shpirtin. Ky poet i madh i tregoi botës çfarë mund të arrinte Shqipëria në mërgim. Tani na takon neve ta çojmë përpara atë rrëfim, duke festuar identitetin tonë me të njëjtin entuziazëm dhe shpirt të hapur që pati ai.