Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

STILI GJUHËSOR I MUSINE KOKALARIT

by

Kosta Nake/

Prej më shumë se një shekulli elita e studentëve të mëkuar në vendlindje dhe të formuar në universitetet evropiane, së bashku me relievin karakteristik të Gjirokastrës përbënin një dyshe unikale me vlerën e një thesari të çmuar të kombit. Pjesë e asaj elite ishte Musine Kokalari. Duke lexuar dialogjet e kësaj përmbledhjeje me tregime të shkruar 90 vite më parë, nuk mund të mos ndiesh një ngecje në fyt nga mendimi që autorja e tyre jo vetëm u burgos, por edhe iu hoq mundësia për të vazhduar komunikimin me lexuesit, për të shpalosur talentin e vet, pse jo, të kishte dhe majën e vet në letërsinë shqiptare dhe jo vetëm. Edhe pse në moshë fare të re, ajo arriti të krijojë një profil letrar të vetin që me botimin e parë.

Karakteristika e parë: Vështrimi i shkrimtares së re 22-vjeçare fokusohet te femra shqiptare dhe problematikat që lidhen me familjen dhe raportet e saj me kohët që po ndryshonin; krijon një galeri karakteresh femërore që portretizohen bukur me ca penelata të shpejta.

Portretizimi i karaktereve u besohet personazheve të tregimit. (Duhet mbajtur parasysh gjatë leximit shqiptimi i fjalëve me “i” në vend të “y” veçanërisht te fjalët shumë të përdorura si – sy dhe di – dy si dhe përdorimi i “l” në vend të “j” si te fëmila – fëmija, golë – gojë, malë – majë, mile – mijë.) “E ke parë, Firuze të keqen, ndonjë herë këtë vajzë? E ç’i pëlqeu, të keqen, se mos ka dhe bukurinë? Xhuxhmaxhuxhe, di grushte një mbi një; pastaj një e tharë, e vdekur e pakallur… Lere, të parit, më keq akoma, e shëmtuar. Me si të kërcyerë, që kur të vështron, sikur do të të hajë, hundën sa një xhore, golën sa një kamare, pa le kur qesh, i dalin ata dhëmbët si të kaut.” (f.33)

“Lere mos e nga moj nënë, nuk i hidhnja dot sitë, si qe bërë e si qe plakur. I qenë thelluar sitë, buzët pisë të zeza. E shqierë e e ndukur, se jeleku i rinte di pëllëmbë i gjërë…” (f.50) Vendin kryesor në jetën familjare e zë marrëdhënia e nderë vjehrrë – nuse që ishte vazhdim i një raporti të vështirë të mëparshëm dhe mbeti aktual edhe pas një shekulli. Në Gjirokastrën e viteve ’30 kishte filluar të frynte era e re e modernizmit që vinte për shkak të kontakteve me botën perëndimore. Kjo shpaloset që te tregimi i parë, ku martesa tradicionale me shkuesi po kërcënohej nga martesa me dashuri: “Femrat në ditën e sotme duallnë malë çardhakut… nuk mblidhen në shtëpi, mbetën udhëve… me kërcinj hapur, me llërë zbuluar… (f.3-4), ç’janë ato roba që më mbajnë pas trupit, sikur do t’u çahen veshur… (f.6), me t’u martuar, nuk zënë punë me dorë…mbarsen, s’tunden nga vëndi se mos e shtien…” (f.7)

Njohja e thellë e jetës prej autores, pa të cilën askush nuk mund të bëhet shkrimtar, e shohim te tregimi “Ulurima e qenit” ku, përveç interpretimit të bestytnisë që lidhet me kuisjen e qenit, tregohet mali i punëve të shtëpisë që duhet ngjitur përditë prej grave: “Ja, vate në qilar, kish enët për të larë. Vuri tenxherenë mbi zjar… Pastaj bukën për të mbrujtur, pulat për të lëshuar… Pastaj agai do të ngrihesh, kafeja për të bërë, shtresat për të ngritur, filxhanët për të larë… Pastaj kallamboqi do celfisur, gruri do rrahur, petërat për të bërë…” (f.73-75)

Vështrimi i shkrimtares kthehet nga djemtë dhe burrat kur trajtohet tema e kurbetit si te tregimi “Udhën e mbarë pastë” ku përcjellja festive shoqërohet me këngë popullore që zbulojnë një njohëse të mirë të foklorit. Vajtimi me ligje te tregimi “Kulloi odaja” ka jo vetëm panoramën e një fatkeqësie familjare, por edhe madhështinë e shpirtit të popullit që dhimbjen e zbraz përmes fjalës. Te tregimi “Burri shoku i qenit” goditja është e fortë sepse Beqiri u martua pa mbushur të dyzetat gruaja e vdekur, “sa mbilli sitë, e harroi.” (f.22) Kurse te tregimi “Ulurima e qenit” kemi një model tjetër patriarkal: “Burrë-ziu nat’ e ditë në kumar e raki; kurrë nuk vuri mënt si në djalëri ashtu dhe në pleqëri. Të tëra i bëri rrush e kumbulla.” (f.75)

Karakteristika e dytë: Ngaqë mjedisi gjirokastrit konsiderohet i njohur, gjithë pesha e mesazheve dhe zbulimi i karaktereve shkarkohet mbi replikat që shkëmbehen midis gjitoneve ose femrave që kanë një lidhje farefisnore. Nganjëherë dialogu ashpërsohet deri në kufijtë e konfliktit, siç ndodh me nënën dhe bijën te tregimi që i ka dhënë emrin gjithë vëllimit; siç ndodh me Merushen dhe Havanë te tregimi “Për mustaqet e Çelos”, ose depërton në shqetësimet familjare si dialogu i Feridesë me Nexhmijenë te tregimi “Burri shoku i qenit”, dialogu Xhevro – Razo te tregimi “Një qen që hamulit nuk ha.” Fati i kunatave fatpadala vjen nëpërmjet dialogut Aishe – Bedo te tregimi “Është e thellë”. Nganjëherë dialogu ia lë vendin rrëfimit si te Firuzja me Behijen te “Paç fatin e të ligave”, te tregimi “Udhën e mbarë pastë” me darkën e organizuar për përcjelljen e një djali në kurbet, te tregimi “Kulloi odaja” për një rast morti. Një hapësirë më e madhe për monolog ka te tregimi “Mos qofshin vjehrat e zeza” dhe një tërheqje për të rrëfyer autori është krijuar te tregimi “Ulurima e qenit.”

Karakteristika e tretë: Dialogu ndërtohet sipas karakteristikave të ligjërimit bisedor dhe Kokalari zgjidhte zakonisht vetëm dy bashkëbiseduese, si një mundësi për të theksuar kontrastin dhe për t’u përqëndruar te problemi për të cilin debatohet. Ligjërimi bisedor karakterizohet nga hyrja e drejtpërdrejtë në temë që i jep dinamizëm veprimit, pa treguar mjedisin, pa paraqitur personazhet; ai dallohet nga përdorimi i shpeshtë i shprehjeve frazeologjike që janë jo vetëm sintezë e mençurisë popullore, por kanë edhe ngarkesë të figurshme: u bëmë si këmbët e dhisë (f.3), s’e nxjerr qimen nga qulli (f.7), nuk ia var njeri torbën (f.10), është mësallë me dy faqe (f.26), e mori derrin në thes (f.33), s’kishe ku të hidhje gjilpërën (f.50), etj., etj.

Ashpërsimi i dialogut sjell në fushën e betejës mallkimet, çastet e gëzimit pasohen me urime, të dyja së bashku tregojnë një përjetim nga afër të autores të asaj që ndodh në qytet. Forma më e butë e kundërshtimit realizohet me pjesëzën “mos”: “mos më mer mënden, mos më rokanis, mos më shkul zorët,” (f.3) “mos më mbush barkun me vrer” (f.4), etj. Po kjo trajtë mund të shprehë edhe mallkim: “mos pastë hair nga fëmila” (f.31), “mos e trettë balta” (f.36)

Forma më e egër është përdorimi i foljeve në mënyrën dëshirore: “U thafçin e mos u bëfçin më mirë…” (f.3), “ju daltë zverku, ju plastë dell’ i ballit” (f.😎, “dhëntë Zoti e zëntë qoshenë, i martë dorën dhe golën…” (f.72); ose përdorimi i shprehjeve me ngarkesë të lartë emocionale: “U! Pika në kokë.” (f.4)

Shumë i natyrshëm dhe plot humor për lexuesin është dialogu i gjitoneve Merushe e Hava që hidhen degë më degë, nga goditja e një djali, te pula e humbur, te ndarja me nusen, te martesa e motrës me vëllanë e burrit të vdekur dhe përfundojnë me kërcënime e zënie për flokësh.

Merushja: Do të ta bëj kocen copë e çikë…

Havaja: Oh, t’u thafçin ato duar gjer në rëzë. (f.16)

Sa të ashpra dhe pa kompromis janë mallkimet, po aq të bukura e dashamirëse janë urimet, madje thirret në ndihmë edhe dhanorja epentetike: “Më paç udhën e mbarë, vafç e arthç shëndoshë, të dëgjofça mirë, qofsh sa malet dhe i dërgofç shtëpisë një milë të mira” (f.43), “pastë këmbën e mbarë.” (f.59)

Në ligjërimin bisedor mjedis emocional krijon përdorimi i fjalëve tingullimituese, një pasuri e jashtëzakonshme e sjellë brenda 80 faqeve të librit: “Ç’janë ato të hira e të dala, fërc tek njëra, fërc tek tjetra” (f.6), “Njeri s’pjetën si është ki djalë, se ç’punë bën, po vu… vu… se ka para…” (f.25) “Kjo frësht një t’ja bërë dhe tatëpjetë shkallëve…” (f.28), “E di ç’të bëj, të këput kokën, trak, si të pulës…” (f.29) “Me të ardhur në funt të shkallës, bram i ra ibrikut.” (f.45) “Ajo sa e fillonte, grap nga gola kjo.” (f.51) “Shtëpinë e mban pastër, po ja bën vjehrëzeza, pllëc atje e pllëc këtu me ato këmbë.” (f.62) “Cëngër cëngër cfakat-o/ U asdisnë plakat-o.” (f.72) etj., etj.

*

Pjesën e dytë të këtij vëllimi e përbëjnë shkrimet e botuara në gazetën “Tomorri” në verën e vitit 1940, ato janë konceptuar si një rubrikë e përjavshme që sjell përshtypjet e një nëne shqiptare të moshuar për 20 ditët e qëndrimit në Itali. Është po ai stil i përmbledhjes paraprijëse, me një rend kronologjik të ndodhive, veçse numri i grave kufizohet në dy: nënua dhe gjitonia Haso që është në rolin e kureshtares naive, të tjerët janë kalimtarë e figurantë si teto Shanua apo nuset e shtëpisë.

Rrëfenjat fillojnë me kthimin e nënosë nga Italia dhe, si ndodh në këto raste, interesimi kokë për kokë për çdo pjesëtar të familjes së madhe. Një grua e mbyllur brenda mureve të shtëpisë bën një dalje të beftë para botës së madhe, një mjedis patriarkal gjunjëzohet para shteti kapitalist të zhvilluar, duke filluar që nga lundrimi me vapor.

Gjithçka i ngjan një ballafaqimi mes dy botëve me kontraste të thella mes tyre. Dita e parë, lartësitë e ndërtesave që i bëjnë njerëzit të duken si miza, nuk janë asgjë para raportit të ndryshëm të marrëdhënieve në çift: “Gratë ngriheshin në këmbë, burrat u mbanin palltot, pa u jepnin çantën, u linin radhën përpara, pastaj i merrnin nga krahu e dilnin jashtë… Atje, moj të keqen, se mos janë vetëm të ratë që nisen. Gratë në shkallën time më kishin buzët katër okë. Me çantë në dorë, hedhur dhelpra tej e më tej, me thonj të kuq, ruaza në qafë, me këpucë me thundra të larta.” (f.92)

Kokalari luan me detajet kur bisedat e grave i zbret te këpucët italiane që “një herë t’i vishni këtu në gurët e Gjirokastrës, u dolli tabani” (f.94), përshkruan mahnitjen e nënosë nga parqet e bukura, nuk ua di emrat eskalatorit e shatërvanit, por këto s’janë gjë para burrave e grave që rrinë afër afër, para atij djalit që “ia kish hedhur dorën pas krahëve asaj vajzës, (pa qenë vëlla e motër) dhe pësh pësh i flitte dhe gë gë qeshin të di bashkë.” (f.96)

Vajtja në teatër është dramë e vërtetë për nënonë që nuk arrin të dallojë kufirin midis skenës dhe realitetit: “jemi të papara dhe të paditura, po të them të drejtën, atje është maskarallëku sheshit.” (f.98)

Shqipëria analfabete duke filluar nga fëmijët dhe Italia ku njerëzit vazhdojnë të mësojnë nëpër institucionet e dijes pa dallim moshe, është e pakonceptueshme për një grua shtëpiake, edhe pasi e mbesa po bën shkollë mbi shkollë. Por gjuha vete ku dhemb dhëmbi: “Vajzë, mësimin e bëre si e deshe vetë, po burrën ta gjej unë… po e more vetë, më dodhe nga zemra.” (f.101) Shkëmbimi i librave mes mbesës dhe një djali në sytë e nënosë kthehet në tërmet, se hapen fjalë, se qimen e bëjnë tra dhe “vajzës më mirë t’i dalë siri se nami.” (f.104)

Dy shkrimet e fundit përqëndrohen te realiteti shqiptar, te burrat si Hasani që i mbytin hallet me raki duke ua lënë grave gjithë barrën e shtëpisë. “A thua se u mblodh në shtëpi si gjithë burrat, a thua se pieti një herë, moj, se ç’duan kjo fëmila?” (f.106)

Shkrimi i fundit dallohet nga gjithë të tjerët nga hapësira që i është lënë mjedisit familjar e natyror. “Të di plakat shoqe u ngrenë dhe pëshër-pëshër vanë te porta. Hasua u ul mbi sufa, nënua friu prakun dhe zuri vend atje. Portën e la gjismë të hapur… Dielli qe futur prapa maleve sa s’dukesh fare, shtëpitë nxinin dhe pemët bënin fësh-fësh nganjëherë, po ka një çikë erë në darkë. Këmbë dëgjoheshin në sokak, ishin burrat që ktheheshin nga pazari. Kush kishte nga një çirek ndënë sqetull, kush nganjë karpuz në dorë, ati-këtu ndonjë djalë me gjiveç që avullonte, se posa kishte dalë nga fura… Të dija ndënjën një copë herë pa folur, kur ja nënua duke i treguar me gisht Hasos, i thotë: I sheh se ç’verdhojnë kumbullat e Shuqos? Kulupinë u ka bërë sivjet, me një thien degët.” (f.108)

PO TAVERNA E KATËRT? VETË ROMANI, DO DESHA TË THEM…

by

…kafen e mengjesit e lamë ta merrnim bashkë diku, atje ku i ngjante dhe një taverne, nën pemë, sepse dhe romani i tij i fundit titullohet “Tri tavernat”.

Si bisedë e parë m’u duk se po preknim çêshtje të ndryshme, pa qendruar gjatë te asnjëra, kêshtu ndodh, po flisnim në përgjithësi për libra dhe shkrimtarë, të vdekur dhe të gjallë, miqtë tanë, shikoja sinqeritetin dhe një buzagaz të përzemërt, shkëmbyem dhe nga botimet tona me autografe.

Dhe që atë pasdite nisa të lexoj romanin e tij… si vazhdim i bisedës tonë, po i dëgjoja dhe zërin, ndërkaq po më shtohej ëndja e leximit…

Teksa vazhdoja me romanin “Tri tavernat” të shkrimtarit Ervin Nezha, një pyetje më erdhi vetvetiu: cila do të ishte metaforikisht Taverna e Katërt? E kisha fjalën për atë të përtej hapësirës tredimensionale, të drejtimit shtesë, pra, të dimensionit të katërt, siç quhet Koha. Të jetë vetë romani? Bujtine e Katërt… Po, po, brenda tij ngërthehet kohë…

Dhe ai buzagazi i sinqertë i autorit kaloi tek unë që po lexoja… lexohej shpejt, vlerë dhe kjo dhe pata dëshirë të them diçka, miqësisht si me filxhanin e kafesë përpara. Duhet bërë për librat e njëri tjetrit, sidomos kur janë më të rinj… Dhe shkruaja copa frazash, me ndërpreje…

TRI TAVERNAT

– udhëtim në kohë realitetesh

absurde dhe të ashpra –

E megjithatë me një lloj humori që shkon deri në grotesk… por me mirësi e dhimbshuri..

Romani “Tri tavernat” i Ervin Nezhës është një nga veprat më të veçanta bashkëkohore nga ç’kam mundur të lexoj. Ai ndërthur historinë, të kaluarën e afërt si një e tashme e pambaruar dhe absurditetin me një lloj utopie arrogante dhe baltën e kuqe të vendlindjes.

Duke rrëfyer nga fati i një shoqërie në fshatin me emrin “Tri tavernat”, ku s’ka më asnjë tavernë, ka një dergjje aktive mes një ëndrre syhapur, të kotë dhe zhgënjimit symbyllur, pranë rrugës së lashtë “Egnatia”, që s’të çon asgjëkundi tani…

Fshatarët përballen me një zbulim të çuditshëm, me skeletet… e një beteje të vjetër dhe një “thesar” të lidhur me emrin e Gjorgj Golemit dhe turqit dhe një tradhti…

Ky zbulim bëhet nxitja që i shtyn kuadrot e lartë të fshatit, arrivistë si në Tiranë, që të ëndërrojnë shpëtimin e kooperativës dhe të socializmit nga rënia drastike, por në fakt zbërthen të gjitha dobësitë, mashtrimet dhe iluzionet e tyre. Aftësia për të dashuruar ka humbur…

Nëpërmjet këtij rrëfimi alegorik, Nezha ndërton një tablo të gjerë për shoqërinë shqiptare të diktaturës dhe për njeriun që përpiqet të jetojë në mes të absurdit e ligësisë, pa i kuptuar si të tilla. Ka një lehtësi rrefimi, ku e keqja nuk duket e rëndë, por e rëndomtë…

Në thelb, “Tri tavernat” është një roman për zhgënjimin kolektiv, ku secili është vetëm, edhe pa veten. Banorët e fshatit e shohin thesarin si mundësi për një jetë më të mirë, por shpejt shohin se ajo që i mban gjallë nuk është asnjë lloj thesari, por ideja e tij, pra, iluzioni, njeriu i ri shpesh mbështetet te gënjeshtra për të përballuar boshllëkun e ekzistencës. Në fund, ai mbetet pa thesar ndër duar, por me pranga, të padukshme dhe të dukshme. Ka arrestime në fshat… si në të gjithë Shqipërinë baltëkuqe.

Pse “Tri taverna”?

Titulli i romanit a është çelësi për të kuptuar thelbin filozofik të veprës?

Tavernat nuk janë vetëm hapësira fizike ku njerëzit pijnë, flasin dhe harrojnë, por dhe simbol i tri stacioneve të ekzistencës, do të thosha dhe unë:

1. Taverna e së kaluarës, e kujtesës historike dhe e mitit. Aty ruhet vetëm bëma legjendare e Gjorg Golemit dhe heroizmi, por kjo e kaluar është harruar dhe në roman ndjehet si rudiment, vagulli…

2. Taverna e së tashmes – është vendi i absurdit socialist dhe i përditshmërisë së mërzitëshme. Njerëzit flasin për ndryshim, por mbeten të ngujuar në rutinën e tyre. Kjo taverna është pasqyra e sistemit totalitar, ku gjithçka duket e kontrolluar, por brenda është bosh.

3. Taverna e së ardhmes – përfaqëson shpresën dhe utopinë. Është vendi ku njerëzit, ëndrrat e tyre për një botë të re, por që mbetet gjithmonë e paarritshme, që ndërtohet mbi gënjeshtra. Edhe ky dimension është mëse vagulli në roman…

…tri tavernat janë metafora e ciklit njerëzor të vetë-mashtrimit: njeriu jeton mes kujtesës së idealizuar, të copërluar e varfëruar e realitetit të zbrazët dhe më të varfër, ëndrrës së rreme për të nesërmen. Ato janë tre ndalesa të një udhëtimi që nuk të çon askund, rruga (Egnatia) është e mbyllur brenda vetes.

Rruga “Egnatia”, që kalon pranë fshatit nuk i lidh dot më kohët: mesjetën dhe shekullin XX, historia është një qerthull…

Personazhet e romanit përpiqen të përfitojnë nga “thesari”, janë figura që përfaqësojnë shtresa të ndryshme të shoqërisë: servilët, mashtruesit, frikacakët dhe idealistët e humbur, që nga fshati në humbëtirë deri në kryeqytetin e humbur ndryshe, ku bëhen veç mbledhje “akademike”…

Gjithsesi gjatë leximit m’u përhitën gërmimet e varreve në romanin e njohur “Gjenerali i Ushtrise së vdekur” i Kadaresë, si një parodi e tij. Se atje është një gjeneral i huaj që mbledh skeletet e ushtarëve të vrarë si pushtues në Shqipërinë fitimtare, krenare dhe të pamëshirshme, kurse te “Tri tavernat” janë vetë shqiptarët që rrëmijnë varret mesjetare të të huajve pushtues, tashmë të humbur edhe vetë, por me shpresën sarkastike se do të gjejnë “thesarin” e mbijetesës së tyre, por dhe të sistemit, të socializmit.

Buzëqeshja është tejet e hidhur.

Ervin Nezha më duket se i ndjek disi gjurmët e Kadaresë si shkrimtar, sidomos “Gjeneralin” e tij këtu. Ndërkaq janë përdorur dhe kapitujt e mungesës, nënkuptimet e tyre, që sipas meje, i japin lexuesit mundêsi imagjinative të vyera dhe veprës më mister…

Epilogu im

(se edhe romani ka një epilog)

“Tri tavernat” është një endje e shpejtë nëpër iluzione që dëmtuan nga e dikurshmja dhe realiteteve egërshane që vazhdojnë. Përmes një strukture të dyfishtë kohore dhe një simbolike të natyrshme, Ervin Nezha flet për absurditetin e shpresës kur ajo humbet lidhjen me të vërtetën. Tavernat që s’janë, rruga e mbuluar dhe thesari i vdekjes bashkohen në një metaforë të jetës që endet midis kujtesës, mashtrimit dhe dëshirës për shpëtim.

Kur njeriu humbet aftësinë për të parë realitetin dhe kërkon strehë në iluzione, nga që s’e ndryshon dot, atëherë çdo “tavernë”, sado mikpritëse të duket, bëhet burg i shpirtit të tij. Shpëtimtar është romani, si Taverna e Katërt e kohës…

Visar Zhiti

Një zë përtej kufijve: Odiseja shumëgjuhëshe e Arshi Pipës

by

Nga Hektor Çiftja

Universiteti “A. Xhuvani”, Elbasan/

(Mbi librin akoma jo shumë të njohur të Arshi Pipës “Autobiography” të shkruar në SH.B.A. në 1988 dhe të botuar në Tiranë në 2000.

Si një poet shqiptar i mërguar u bë i vetmi i kombit tonë që i bashkohet radhëve të autorëve më të mëdhenj botërorë që shkruan në gjuhë jo amtare – duke shkruar historinë e jetës së tij në pesë gjuhë dhe duke i dhënë Shqipërisë një zë në skenën letrare botërore.

Imagjinoni një poet shqiptar që mund ta shprehte shpirtin e vet po aq lehtësisht në italisht sa edhe në shqip; që shkruante vargje në frëngjisht e anglisht për të përshkruar trishtimet e mërgimit; dhe që madje përkthente veten – varg për varg – për t’u siguruar që mesazhi i tij të mbërrinte si tek atdheu ashtu edhe tek bota e gjerë. Kjo është trashëgimia e jashtëzakonshme e Arshi Pipës, një poet disident dhe studiues, jeta e të cilit lexohet si një odise nëpër gjuhë. Në një kohë kur shumica e shkrimtarëve i qëndrojnë besnikë gjuhës së tyre amtare, Pipa spikat si i vetmi poet shqiptar që e ka vënë kombin tonë krah për krah me shkrimtarët e shquar botërorë “exophonic” – autorë si Joseph Conrad, Samuel Beckett dhe Vladimir Nabokov, të cilët të gjithë shkëlqyen në gjuhë të huaja për ta. Historia e Pipës është një histori kuraje intelektuale dhe qëndrese krijuese: një shqiptar që i mbijetoi përndjekjes dhe mërgimit, por gjeti lirinë duke rishpikur vetveten nëpërmjet fjalëve të huaja. Ky rrugëtim, njëherazi entuziast dhe ndriçues, u ofron shqiptarëve të diasporës si një burim krenarie për identitetin tonë kulturor ashtu edhe një ftesë për të rizbuluar një zë poetik unik që kapërceu kufijtë.

Poet i shumë gjuhëve, një shqiptar në mërgim

Lindur më 1920 në Shkodër, Arshi Pipa u formua në një epokë të trazuar për Shqipërinë. Ai mori doktoraturën në Itali gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe dëshmoi vendin e vet të binte nën një regjim komunist shtypës. Në vitin 1946, për “krimin” e recitimit të një vargu subversiv, u burgos për gati një dekadë në kampet famëkeqe të punës së diktaturës së Enver Hoxhës. Ashtu si shumë intelektualë të brezit të tij, e vetmja rrugëdalje që i mbeti Pipës nga tirania ishte arratisja jashtë vendit – fillimisht në Jugosllavi në vitin 1957 dhe më pas, në vitin 1959, në Shtetet e Bashkuara. Kështu filloi jeta e tij si një i mërguar politik, një fat i njohur për shumë shqiptarë në diasporë. Por ajo që Pipa bëri me atë fat ishte krejt e jashtëzakonshme: ai e shndërroi mërgimin në art, dhe e bëri këtë në pesë gjuhë të ndryshme.

Pasi u vendos në Amerikë, Pipa u bë një profesor i nderuar i letërsisë, por kurrë nuk e harroi poetin brenda vetes. Gjatë viteve, ai shkroi poezi në shqip, italisht, frëngjisht dhe anglisht, duke pasqyruar mozaikun e kulturave që kishte përjetuar. Në shtëpinë e tij në Uashington, D.C., ai madje fliste përditë frëngjisht – partnerja e tij e kahershme ishte franceze (dhe albanologe, madje), kështu që frëngjishtja u bë gjuha e tyre familjare. Nuk është çudi, pra, që kur Pipa përgatiti kryeveprën e tij të fundit – një përmbledhje me titull domethënës Autobiography – ai e shkroi atë si një qilim gjuhësor. Ky libër, i përpiluar më 1988 dhe i botuar pas vdekjes së tij në vitin 2000, është një autoportret poetik i rrëfyer nëpërmjet një kori gjuhësh. Duke shkruar në gjuhët e së shkuarës dhe të së tashmes së tij, Pipa nuk po rrëfente thjesht historinë e jetës së vet; ai po provonte një pikë. Ai tregonte se një zë shqiptar, edhe në mërgim, mund të jehonte në skenën botërore – se historia e kombit tonë mund të rrëfehej në idiomat e Evropës dhe Amerikës, pa e humbur shpirtin e vet.

Çfarë është shkrimi “exophonic”?

Qasja shumëgjuhëshe e Pipës e vendos atë në një kategori të rrallë që studiuesit e quajnë shkrim “exophonic” – letërsi e krijuar në një gjuhë tjetër nga ajo amtare. Njihet gjithashtu si translingualizëm letrar, dhe ka një histori të pasur. Mendoni për Joseph Conrad, të lindur në Poloni, i cili shkroi “Heart of Darkness” në një anglishte të rrjedhshme, ose autorin irlandez Samuel Beckett, i cili krijoi kryevepra ekzistencialiste në frëngjisht. Këta shkrimtarë dolën jashtë kufijve të gjuhës së tyre amtare dhe gjetën zëra të rinj krijues. Sipas kritikëve letrarë, autorë të tillë translingual na detyrojnë të mrekullohemi me arritjen e tyre – është mjaft e vështirë të shkruash poezi të shkëlqyer në gjuhën tënde të parë, e jo më në një të dytë a të tretë. Më e rëndësishmja, ata shtrojnë pyetje magjepsëse mbi identitetin: a e ndryshon vallë secila gjuhë që flasim se kush jemi ne? Jetojmë vallë, në një farë kuptimi, disa jetë – një për secilën gjuhë?

Për Arshi Pipën, këto pyetje nuk ishin aspak teorike; ato ishin realiteti i të shkruarit të tij të përditshëm. Ai e përshkroi veten dikur si “një hibrid”, i formësuar nga shumë ndikime dhe kultura. Dhe me të vërtetë, jeta e Pipës ishte një studim i ndërthurjes së identiteteve: ai ishte shqiptar nga lindja, i shkolluar italisht, një akademik amerikan në karrierë, dhe adhurues i kulturës franceze në jetën personale. Në terma letrarë, ai ishte poliglot në kuptimin e plotë të fjalës. Vepra e tij përçon atë që filozofi Ludwig Wittgenstein ka thënë: “Kufijtë e gjuhës sime janë kufijtë e botës sime.” Duke përvetësuar gjuhë të reja, Pipa po thyente kufijtë e botës së tij të parë dhe po hynte në botë të reja. Natyrisht, çdo gjuhë e re vinte me kufizimet e veta – ai fitonte një audiencë më të gjerë, por gjithashtu duhej t’u përshtatej nuancave të reja. (Siç mund të thuhet: sa herë që ai ndërronte gjuhë, fitonte një zë të ri, por linte pas një zonë të vjetër rehatie.)

Megjithatë, Pipa e përqafoi këtë sfidë me zell. Të shkruarit në një gjuhë jo amtare mund të jetë një akt sfidimi dhe fuqizimi për një të mërguar. Është një mënyrë për të thënë: “Nuk do të lejoj që distanca apo barrierat gjuhësore të më heshtin – unë mund ta tregoj historinë time kudo, në cilëndo gjuhë.” Studiues të dygjuhësisë, si Aneta Pavlenko, vënë në dukje se kur shkrimtarët adoptojnë një gjuhë të dytë, ata në thelb po e bëjnë atë të tyren, duke pohuar të drejtën e tyre për t’u dëgjuar në traditën letrare të asaj gjuhe. Pipa bëri pikërisht këtë. Duke krijuar poezi drejtpërdrejt në anglisht dhe italisht, ai nuk priste përkthyes apo leje nga askush – ai vetë po afirmonte vendin e Shqipërisë në ato kultura. Sigurisht, siç na kujton edhe Pavlenko, autorë të tillë shpesh ndiejnë se duhet vazhdimisht të provojnë legjitimitetin e tyre në gjuhën e adoptuar, duke mbrojtur pa reshtur të drejtën e tyre për t’u shprehur në atë gjuhë. Pipa e njihte mirë këtë trysni; në fund të fundit, një shqiptar që shkruante anglisht në vitet 1980 mund të pritej me habi a dyshim. Por ai nuk e la që kjo ta ndalte.

Ndoshta vëzhgimi më i bukur për jetën shumëgjuhëshe të Pipës vjen nga shkrimtarja Eva Hoffman, e cila, duke reflektuar mbi udhëtimin e saj dygjuhësh, ka thënë: “Si çdo njeri, unë jam shuma e gjuhëve të mia.” Në rastin e Pipës, të qenit shuma e pesë gjuhëve e bëri atë jashtëzakonisht të pasur në shprehje. Secila gjuhë që ai përdorte prekte një aspekt të ndryshëm të përvojës së tij. Dhe larg së ndjeri “i copëtuar” nga këto gjuhë të shumta, Pipa më në fund mësoi t’i linte ato të bisedonin me njëra-tjetrën, duke thurur një autoportret të bashkuar nga fijet e tyre. Siç vërejti Hoffman, të mësosh të jetosh në më shumë se një gjuhë mund të jetë çorientues në fillim – njeriu mund të ndiejë thyerje psikologjike ose humbjen e vetvetes së dikurshme. Pipa me siguri kaloi një periudhë heshtjeje kur sapo mbërriti në Amerikë, sikur muza e tij shqipe të ishte bërë memece në një botë anglishtfolëse. Por me kohë, ai gjeti një mënyrë për t’i pajtuar ato identitete. Ai filloi të “ëndërronte anglisht”, për të përdorur metaforën e Hoffman-it, dhe më në fund mundi të shkruante poezi në të. Deri në fund të jetës së tij, Pipa mund të kalonte me lehtësi nga shqipja në italisht, frëngjisht dhe anglisht, duke lejuar secilën gjuhë që të “modifikojë dhe plehërojë tjetrën”, derisa ato të gjitha u bënë pjesë e një rrëfimi të vetëm madhështor – rrëfimit të tij.

Autobiography: një jetë në pesë gjuhë

Në vitin 1988, Arshi Pipa vendosi të përpilonte atë që do të ishte kurorëzimi i karrierës së tij poetike. Ai ishte gati 70 vjeç, një disident me përvojë dhe njeri i letrave, dhe kishte ndjenjën se kjo përmbledhje do të ishte testamenti i tij poetik. Me vend, ai e titulloi “Autobiography”. Por ndryshe nga çdo autobiografi tjetër që mund të keni lexuar, kjo nuk ishte shkruar në një gjuhë të vetme. Si mund të ishte? Jeta e Pipës ishte jetuar përgjatë kaq shumë peizazheve gjuhësore sa një gjuhë e vetme kurrsesi s’mund ta përfshinte atë. Siç shpjegoi vetë Pipa në një parathënie, poezitë në Autobiography përfshijnë të gjithë jetën e tij të rritur dhe janë renditur kronologjikisht. Dhe meqë secili kapitull i jetës së tij ishte i gërshetuar me një gjuhë ose vend të caktuar, libri natyrshëm shpaloset në disa gjuhë. Ai lexohet pothuajse si një udhëtim nëpër kohë dhe hapësirë, me gjuhën si mjet udhëtimi.

Për t’u dhënë lexuesve një ide të kësaj strukture unike, ja pjesët kryesore të Autobiography dhe gjuhët që Pipa përdor në secilën prej tyre:

Vitët e Rinisë – në italisht: Libri hapet me një pjesë të titulluar “Juvenilia”, ku përfshihen disa poezi nga rinia e Pipës në Shqipëri, të cilat më pas ai i përktheu në italisht. Italishtja ishte gjuha e formimit të hershëm akademik të Pipës (doktoraturën e mori në Firence) dhe e ngjyros kujtimet e rinisë së tij me një ngrohtësi klasike mesdhetare. Duke përkthyer vargjet e tij të para shqip (të botuara fillimisht më 1944) në italisht, Pipa në mënyrë simbolike vendos rrënjët e tij shqiptare në një kontekst më të gjerë evropian – sikur të thoshte se rinia e tij shqiptare tashmë mund të flasë në gjuhën e Dantes.

Jeta Studentore dhe Intelektuale – në italisht: Seksioni tjetër përmban poezi origjinale që Pipa shkroi në italisht gjatë viteve të tij universitare në Firence. Këto krijime, të shkruara në vitet 1940, pasqyrojnë mendjen e një intelektuali të ri, të zhytur në filozofi dhe art. Italishtja, me trashëgiminë e vet të pasur poetike, ishte një mjet krejt i natyrshëm për temat erudite dhe stilin e rafinuar të këtyre vargjeve.

Vitët e Burgut – nga shqipja në anglisht/italisht: Një nga pjesët më prekëse të librit përfshin poezitë e Pipës të shkruara në burg. Gjatë burgosjes së tij brutale (1946–1956 në Shqipërinë komuniste), Pipa kishte krijuar fshehurazi poezi në gjuhën shqipe, të cilat u botuan më vonë si “Libri i burgut” në vitin 1959. Në Autobiography, Pipa përfshin një përzgjedhje të këtyre poezive të burgut, por në përkthim – disa të përkthyera në italisht, disa në anglisht. Kjo zgjedhje është e fuqishme: duke përkthyer dëshminë e tij personale të vuajtjes në gjuhët e Evropës Perëndimore, Pipa siguroi që historia e gulagëve të Shqipërisë të mos mbetej e fshehur pas Perdes së Hekurt. Një shembull i spikatur është poema “Neli”. E shkruar fillimisht në shqip për të nderuar një shok burgu, Pipa e paraqiti atë në anglisht për Autobiography. Poema përshkruan një të burgosur fshatar, Neli, i cili duroi sëmundjen dhe vuajtjet në kampin e punës pa e humbur kurrë njerëzinë apo dinjitetin e tij. Pipa shkruan në disa vargje prekëse:

“In prison much I learned not found in books.

Humanity plucked bare of feathers I saw, and was disgusted.

Yet something else I saw, the like of Neli, no scores,

the good seeds of perhaps a better future.

So I accepted life, and could live out my fate.”

Duke zgjedhur anglishten për këto vargje, Pipa metaforikisht hap portat e burgut, duke i lejuar botës anglishtfolëse të dëshmojë atë që pa ai vetë. Është letërsi e kthyer në dëshmi. Imagjinoni një lexues shqiptar në vitin 2000 teksa kupton se një audiencë amerikane mund të lexonte për “Nelin” pa përkthim – duhet të ketë qenë një çast krenarie dhe katarsisi. Autobiography në këtë mënyrë lidh kapitullin më të errët të Shqipërisë me ndërgjegjen globale.

Mërgimi i Hershëm – frëngjisht (dhe anglisht): Pjesa e titulluar “Exile” përmban poezi nga fundi i viteve 1950 dhe fillimi i viteve 1960, menjëherë pasi Pipa u arratis nga Shqipëria. Është interesante që shumë prej këtyre krijimeve u shkruan në frëngjisht, të hartuara gjatë qëndrimit të Pipës në Sarajevë (atëherë Jugosllavi) ku ai jetoi shkurtimisht përpara se të shkonte në SHBA. Pse frëngjisht? Pjesërisht arsye personale – siç u përmend, Pipa jetonte mes një komuniteti frankofon dhe madje ndante jetën me një partnere franceze, kështu që frëngjishtja ishte bërë gjuhë familjare për të. Por gjithashtu, frëngjishtja i dha atij një zë të ri për të artikuluar zhvendosjen e thellë që ndiente si refugjat. Të shkruante në gjuhën e vet amtare për humbjen e Shqipërisë mund të ishte tepër e drejtpërdrejtë, tepër e dhimbshme në atë çast; frëngjishtja i ofroi një distancë të lehtë emocionale dhe një shije kozmopolite, sikur të mund ta kanalizonte mërgimin e tij në traditën më të gjerë intelektuale evropiane. Disa poezi në këtë pjesë janë gjithashtu në anglisht, duke pasqyruar përshtatjen graduale të Pipës me gjuhën e vendit të tij të ri, Amerikës.

Heshtja dhe Rilindja – nga shqipja në anglisht: Pipa pranoi në shënimet e tij se kur u vendos në Shtetet e Bashkuara më 1959, kaloi një “periudhë boshe” në poezinë e vet. Për disa vite ai shkroi fare pak ose aspak poezi – një heshtje që flet shumë për trazirën psikologjike të fillimit nga e para në një gjuhë e kulturë të re. Vetëm gjatë një viti akademik në Romë (1970–71) iu rikthye muza. I rrethuar nga gjuha italiane dhe kujtimet e Evropës, Pipa u ndje i rifrymëzuar në krijimtari. Shumë poezi në Autobiography u shkruan ose u konceptuan pikërisht gjatë asaj periudhe romake. I përtërirë, ai u kthye në SHBA dhe nga mesi i viteve 1970 filloi të shkruante përsëri poezi – tani gjithnjë e më shumë në anglisht. Duke zotëruar gjuhën me kalimin e kohës, më në fund ai mund ta bënte anglishten të vetën. Nga vitet 1980, si një intelektual shqiptaro-amerikan i afirmuar, Pipa natyrshëm përdorte anglishten për t’iu drejtuar botës. Pjesët e vona të Autobiography përmbajnë këto poezi në anglisht, duke shfaqur një zë reflektues, i sigurt dhe të hapur ndaj botës.

Finalja – Dy gjuhë njëherazi: Përmbledhja mbyllet me një tour de force: një poemë të quajtur “Venerianda.” Kjo pjesë paraqitet në dy versione, krah për krah – një në anglisht dhe një në shqip. Është një satirë therëse e drejtuar kundër diktatorëve (titulli, me një tingëllim latin dinak, i bie të kujtojë emrin “Enver” – diktatori shumëvjeçar i Shqipërisë – i kombinuar me një prapashtesë klasike). Ajo që habit është se si Pipa përdor këtë format dygjuhësh. Ai nuk u kënaq duke ia lënë një përkthyesi; përkundrazi, ai vetë përpunoi dy versione të ndryshme – një të përshtatur për lexuesit perëndimorë dhe një për shqiptarët. Si rezultat, “Venerianda” komunikon në dy gjatësi vale. Vetë Pipa vuri në dukje se secili version është i veçantë, pothuaj sikur të kishte shkruar dy poema të ndara mbi të njëjtën temë, sepse ai e dinte që konteksti kulturor i secilës audiencë ishte i ndryshëm.

Në versionin anglisht, ai mund ta shpjegonte ose ta krahasonte tiraninë e Shqipërisë me terma që një i huaj mund t’i kuptonte; në versionin shqip, ai mund të ishte më i drejtpërdrejtë me referenca vendëse dhe zemërim të papërmbajtur që vetëm ata që e kishin jetuar do ta vlerësonin plotësisht. Për t’u siguruar që asgjë të mos “humbiste në përkthim”, Pipa me zgjuarsi përdori referenca nga letërsia klasike latine që lexuesit e shkolluar si në Lindje ashtu edhe në Perëndim do t’i njihnin – një mënyrë e zgjuar për të krijuar terren të përbashkët. “Venerianda” është kështu kurorëzimi i përkryer i Autobiography-së: ajo mishëron ekzistencën e dyfishtë të Pipës si një i mërguar që jeton midis dy botëve dhe përmbush dëshirën e tij për të folur njëkohësisht me dy kultura. Për një lexues shqiptar, të shohë gjuhën e vet dhe anglishten krah për krah në faqe është një pohim prekës që historia jonë i përket të dyja sferave.

Leximi i Autobiography është një përvojë unike. Një çast has një poezi dashurie të ëmbël në italisht, çastin tjetër një reflektim melankolik në frëngjisht, pastaj një epigram politik therës në anglisht, dhe më pas një jehonë përmalluese në shqip. Megjithatë, me gjithë këtë “ndërrim të kodeve”, libri nuk të duket kurrë i copëzuar. Përkundrazi, krijon përshtypjen sikur po dëgjon një muzikant të shkëlqyer duke luajtur një suitë me instrumente të ndryshme – çdo pjesë në një tonalitet të ri, por të gjitha brenda së njëjtës vepër. Pipa arrin të ruajë një zë poetik të njëtrajtshëm edhe kur fjalori ndryshon. Fija lidhëse është historia e jetës së tij: mërgimi dhe malli, kujtesa dhe sfida, humori filozofik dhe urtësia humaniste. Në fund, kupton se të gjitha ato gjuhë të shumta të Arshi Pipës janë thjesht faqe të një zëri të vetëm, të një identiteti të vetëm – një shpirt shqiptar që hyn në dialog me botën.

Urë midis Shqipërisë dhe botës: pse ka rëndësi trashëgimia e Pipës

Arritja e Arshi Pipës me Autobiography është më shumë se një gur kilometrik personal – është një gur kilometrik për letërsinë shqiptare në skenën botërore. Duke guxuar të shkruajë poezi shumëgjuhëshe, Pipa e vendosi traditën tonë letrare kombëtare krah për krah me një traditë më të gjerë evropiane e globale të shkrimtarëve ekzofonikë. Ai tregoi se një poet shqiptar mund të qëndrojë krenarisht në shoqërinë e legjendave si Conrad dhe Beckett, duke kapërcyer kufizimet e gjeografisë dhe gjuhës. Në fakt, Pipa është i vetmi poet shqiptar deri më tani që i është bashkuar këtij “klubi” ekskluziv të autorëve transgjuhësorë, duke zotëruar gjuhë të huaja për të krijuar letërsi të qëndrueshme. Kjo është diçka me të cilën çdo shqiptar – sidomos ne në diasporë – mund të krenohet. Vepra e tij shërben si një urë kulturore, duke pohuar se tregimet dhe vlerat shqiptare mund të përcillen në çdo gjuhë pa e humbur fuqinë e tyre.

Është e rëndësishme që Pipa e përdori këtë urë për të çuar të vërtetën tonë përtej kufijve. Kujtojmë se gjatë dekadave kur Pipa shkruante, Shqipëria ishte e izoluar pas Perdes së Hekurt. Ishte pak gjasë që zërat e shkrimtarëve tanë të arrinin në Perëndim, sidomos nëse ata ishin kritikë ndaj regjimit. Duke kaluar në anglisht, Pipa e kapërceu atë pengesë. Ai nuk priti për përkthyes, as nuk priti që Shqipëria të hapej; ai i shkroi drejtpërdrejt botës. Në këtë mënyrë, ai u bë njëfarë ambasadori i përvojës shqiptare, megjithëse jozyrtar. Për shembull, kur lexuesit perëndimorë në vitet 1980 lexonin poezinë e tij “Neli” në anglisht, ata, në heshtje, ishin të ftuar të ndienin empati me të burgosurit politikë të Shqipërisë – një realitet që përndryshe do të kishte mbetur një zë i largët. Përmes poezisë ekzofonike, Pipa krijoi empati dhe ndërgjegjësim përtej kufijve gjuhësorë.

Një shembull tjetër mbresëlënës i mënyrës se si Pipa lidhte Shqipërinë me rrymat botërore është fakti se ai ndërthurte referenca kulturore evropiane në veprën e tij. Ai e quajti një cikël poezish “Ça Ira” (frëngjisht, që do të thotë “Do të shkojë mirë”), duke evokuar himnin e famshëm të Revolucionit Francez. Atij cikli i vuri si epigraf disa vargje nga Giosuè Carducci (një poet italian i njohur). Duke bërë kështu, Pipa e vendosi luftën shqiptare për liri në vijimësi të drejtpërdrejtë me luftërat e mëdha evropiane kundër shtypjes – nga barrikadat e Parisit të shekullit XVIII te rrëzimi i diktaturave në shekullin XX. Ishte mënyra e tij për të thënë: lufta jonë është po ajo luftë. Për një shkrimtar shqiptar të mërguar të bënte të vetat simbole si “Ça Ira” ishte një pohim i guximshëm i përkatësisë. Pipa i thoshte botës se kultura shqiptare është pjesë e mozaikut evropian, dhe anasjelltas u thoshte shqiptarëve se ata kanë vendin e vet të ligjshëm në rrëfimin madhor të lirisë dhe dinjitetit njerëzor që përshkon kombet dhe shekujt.

Vlen gjithashtu të përmendet roli i Pipës si intelektual disident përmes këtyre veprave shumëgjuhëshe. Në mërgim, ai shkroi jo vetëm poezi, por edhe studime akademike e politike (shpesh në anglisht) që nxirrnin në shesh të vërtetat e komunizmit shqiptar. Harold B. Segel, një historian letrar, madje e krahasoi Pipën me figura si Paul Goma i Rumanisë – shkrimtarë disidentë që hodhën dritë mbi tiranitë në atdheun e tyre që t’i shihte bota. Shkrimet e Pipës në anglisht, si Albanian Stalinism dhe Studies on Kosovo, si dhe kritikat kulturore që ai botoi, të gjitha kontribuan në futjen e historisë së Shqipërisë në diskursin global. Në këtë kuptim, Autobiography-ja e tij shumëgjuhëshe është pjesë e një angazhimi më të gjerë për t’u siguruar që Shqipëria të mos mbetej një cep i izoluar dhe pa zë i Evropës. Ai e kishte parë nga afër se si gjuha mund të bëhej burg (kujtoni që u burgos pjesërisht sepse recitoi një përkthim të Goethe-s, gjë që regjimi e pa si akt subversiv!). Kështu ai e ktheu gjuhën në një armë çlirimtare. Çdo poemë që ai shkroi në anglisht ose frëngjisht ishte një akt i vogël në thyerjen e izolimit të imponuar mbi kulturën shqiptare.

Për diasporën shqiptare sot, trashëgimia e Pipës ka një jehonë të veçantë. Edhe ne jetojmë mes gjuhëve dhe botëve. Shumë prej nesh kanë ndërtuar jetë në vende të reja – duke mësuar anglisht, italisht, gjermanisht apo greqisht – ndërkohë që mbajnë shqipen në zemër. Pipa na tregon se ky përjetim i të jetuarit “në përkthim” mund të jetë një burim krijimtarie dhe force. Ai refuzoi të zgjidhte një identitet në vend të një tjetri apo të kufizohej në një gjuhë. Përkundrazi, ai përqafoi identitetin hibrid – ashtu siç bëjnë shumë shqiptarë të diasporës. Duke lexuar veprat e tij, ne mund të shohim pasqyrimin e udhëtimeve tona: nostalgjinë për gjuhën amtare, entuziazmin dhe sfidën e përvetësimit të një gjuhe të re, dhimbjen e ndarjes nga atdheu, dhe dëshirën e fortë për ta bërë trashëgiminë tonë të njohur e të respektuar në mërgim.

Një ftesë për të rizbuluar poezinë e Arshi Pipës

Entuziaste dhe njëkohësisht e thellë, Autobiography shumëgjuhëshe e Arshi Pipës qëndron si një fanar në letrat shqipe. Ajo na kujton se kultura jonë është e gjallë dhe e aftë të përshtatet, e aftë t’i flasë botës në shumë idioma. Ka ardhur koha t’i rikthehemi poezisë së tij. Për ata në diasporë, sidomos brezat më të rinj që mund të mos kenë dëgjuar për Pipën, është një thesar që pret të zbulohet. Vargjet e tij mbartin ADN-në lirike të Shqipërisë – ritmet e tregimeve popullore që i rrëfente gjyshja e tij në Shkodër, thellësinë filozofike të një mendjeje që dialogoi me Danten dhe Bergsonin, dhe shpirtin e pamposhtur të një njeriu që i mbijetoi padrejtësisë e prapë këndoi për shpresën.

Leximi i Pipës nuk është një ushtrim akademik; është një përvojë emocionale dhe frymëzuese. Mund ta hapni Autobiography dhe të gjeni një poezi për çdo gjendje shpirtërore dhe për çdo pjesë të shpirtit shqiptar. Një faqe mund t’ju çojë në brigjet e Liqenit të Shkodrës me “kështjellën veneciane që hedh një hije ilire” (siç përshkruan Pipa në një poezi), ndërsa faqja tjetër mund t’ju bëjë të buzëqeshni me një satirë therëse ndaj diktatorëve. Dhe gjithnjë do ta ndjeni praninë e një njeriu që e deshi Shqipërinë pa masë – aq shumë sa ai e mori zërin e saj në botë të tjera dhe bëri që të dëgjohej.

Arshi Pipa u nda nga jeta në vitin 1997, pikërisht teksa Shqipëria dilte nga izolimi dhe diaspora po rilidhej me atdheun e lirë. Në një farë mënyre, domethënia e plotë e veprës së tij po lulëzon vetëm tani. Ne jetojmë në një epokë ku identitetet dygjuhëshe dhe transnacionale janë të zakonshme, ku letërsia e përkthyer festohet. Pipa ishte para kohe në këtë drejtim. Ai i dha Shqipërisë një vend në tryezën e letërsisë botërore duke shkruar në gjuhë të shumta – dhe e bëri këtë pa zbehur aspak këndvështrimin e tij thellësisht shqiptar. Kjo është një trashëgimi që ne të gjithë mund ta çmojmë.

Prandaj, për shqiptarët anembanë globit, ja një ftesë: rikthehuni te poezia e Arshi Pipës. Nëse e zotëroni anglishten, kërkoni vargjet e tij në anglisht dhe mahnituni se si një shqiptar mund të shkruante me aq elegancë në “gjuhën e Shekspirit”. Nëse dini italisht ose frëngjisht, shihni si i derdhi ai përjetimet e veta në ato tinguj. Dhe sigurisht, lexoni edhe vargjet e tij shqip, për të ndier pulsin e gjallë në palcë të gjithçkaje. Do ta mbyllni librin jo vetëm me admirim për artin e Pipës, por edhe me një krenari të përtërirë për qëndrueshmërinë dhe larminë e kulturës sonë. Fundja, përmes Arshi Pipës mësojmë se një rrëfim shqiptar mund të thuhet në çdo gjuhë – dhe prapëseprapë ta trazojë shpirtin. Ky poet i madh i tregoi botës çfarë mund të arrinte Shqipëria në mërgim. Tani na takon neve ta çojmë përpara atë rrëfim, duke festuar identitetin tonë me të njëjtin entuziazëm dhe shpirt të hapur që pati ai.

Miqësia…

by

Mimoza Dajçi/

Koha ka treguar se jeta përballet me shumë sfida, kriza, siç janë varfëria, dhuna në familje dhe abuzimet e të drejtave të njeriut, të cilat dëmtojnë sigurinë dhe harmonitë familjare, shoqërore, paqen e zhvillimin midis popujve të botës. Për t’u përballur me këto kriza dhe sfida, shkaqet e tyre duhet të adresohen duke promovuar dhe mbrojtur një frymë të përbashkët të solidaritetit njerëzor që merr shumë forma, sipas deklaratave të OKB-së, më e thjeshta është Miqësia.

Miqësia ndërmjet popujve, kulturave, rretheve të ndryshme shoqërore dhe individëve mund të frymëzojë përpjekjet për paqe dhe të ndërtojë ura mes komuniteteve. Nëpërmjet miqësisë, duke zhvilluar lidhje të forta besimi, mund të kontribuojmë në ndryshimet themelore të këtyre krizave dhe sfidave që na dalin përpara. Për miqësinë shkenca e mjekësisë thotë se: “Miqtë janë shumë të rëndësishëm për shëndetin fizik dhe mendor të njeriut në të gjitha fazat e jetës”.

Siç kemi edhe ne shqiptarët një shprehje tepër të veçantë për miqësinë, “Më mirë një mik se një çiflik, ose “E kam mik/mike për kokë”, çfarë tregon se besimi mes palëve është në një nivel të lartë, që në fakt nuk ndodh gjithmonë. Ka raste kur në rrethana të ndryshme dikush gjindet në një hall të madh, miku që mendon se e ka për kokë, shikon rehatinë e tij e nuk i përgjigjet. Ai nuk mund të quhet më mik/mike për kokë.

Nuk ka rëndësi nga vjen e ku shkon, rëndësi ka të jetë një miqësi respektivisht e besueshme dhe jetë gjatë kudo që jeton e punon. Kanë thënë se Ilaçi më i mirë i miqësisë është koha, sa më e besueshme është ajo, aq më e bukur dhe e qëndrueshme është.

Por për të arritur qëndrushmëri dhe stabilitet, “Duhet një rrjet sigurie që do të na mbrojë të gjithëve dhe të krijojë pasion për një botë më të mirë ku të gjithë janë të bashkuar për të mirën madhore të përbashkët, pasi miqtë janë aty për të na ndihmuar në momente të vështira dhe për të festuar momentet e mira sëbashku”, shkruhet në materialin zyrtar të Kombeve të Bashkuara, për Ditën Ndërkombëtare të Miqësisë,

Miqtë nuk janë të rëndësishëm vetëm në nivel individual. Miqësia mund të jetë gjithashtu e rëndësishme në një nivel global. Miqësitë që kalojnë kufijtë mund të ndihmojnë në sjelljen e paqes dhe shmangien e luftës. Duke qenë se miqësia përfaqësohet në nivel universal, OKB ka njohur Ditën Ndërkombëtare të Miqësisë, ku gjithashtu përfshihen edhe të rinjtë, si udhëheqës të ardhshëm, në aktivitetet e komunitetit që përfshijnë kultura të ndryshme duke nxitur mirëkuptimin dhe respektin ndërkombëtar për diversitetin.

Miqësitë vijnë në të gjitha format dhe madhësitë. Ata/ato mund të jenë dikush që i kemi takuar qysh fëmijë, një shok klase në shkollë, dikush që e kemi takuar në punë, etj. Ata mund të jenë miq që jetojnë në distancë në një vend tjetër ose miq virtualë që kemi njohur nëpërmjet internetit. Por kushdo qofshin, sido që i takojmë, ka një lidhje të veçantë të bazuar në një histori dhe interesa të përbashkëta, duke shijuar, duke bërë gjëra së bashku ose thjesht duke folur dhe kuptuar njëri tjetrin.

Albanian American Women’s Organization – Florida Chapter “Motrat Qiriazi” hosted the 8th Annual Breast Cancer Educational Conference

by

The meaningful event held on October 12 was dedicated to learning, supporting, sharing, and empowering members of our Albanian community whose lives have been affected by breast cancer. It was a day filled with connection, compassion, and valuable information.

An outstanding panel of experts that gave presentations covering various aspects included

Dr. Zhenisa Hysenaj, MD – Hematology/Oncology

Dr. Eriola Balliu, MD – Endocrinology

Dr. Sonila Sejdaras – Clinical Psychology

Dr. Ervis Agastra – General Surgeon, Regional Hospital of Korça, Albania.

Their insights provided invaluable knowledge and encouragement to all in attendance. The Kosloski Family Foundation Board members, the Trustee and Executive Director Fotini Allteni Kokeri were sponsors of this educational event for eight years establishing a tradition for our Tampa Bay Community.

Remarks by the President of AAWO FL Chapter, Dr. Anna Kohen

Motra të Dashura!

Welcome to our 8th Breast Cancer Educational Conference!

This is a very special day dedicated to learning, supporting, sharing, empowering, and connecting with other members of our Albanian community whose lives have been impacted by breast cancer. We hope this conference provides you with the knowledge to address this disease.

As you know, we are a grassroots organization, which means that without your help we would not exist. I would like to thank our board of directors for their hard work and dedication. I also want to acknowledge our fabulous volunteers and, last but not least, our sponsors, whose support makes our outreach and education programs possible year after year.

Breast cancer knows no boundaries, and we are passionate about helping everyone learn about detection, prevention, and treatment. With knowledge comes empowerment; with community, inspiration; with support, HOPE.

A special thanks to today’s speakers: Dr. Zhenisa Hysenaj (Radiology), Dr. Eriola Balliu (Endocrinology), Dr. Sonila Sejdaras (Clinical Psychology), and Dr. Ervis Agastra (General Surgery) from Korça, Albania, for sharing their expertise.

Today is a day of celebration—the beauty, grace, and strength of all breast cancer survivors. We hope this day fills you with knowledge and enriches your life. Most of all, we pray that you choose hope for the future. As Christopher Reeve said, “Once you choose hope, everything is possible.”

This event was made possible by the full support of the Michael Kosloski Foundation, Trustee Fotini Allteni. Thank you, Fotini. We also thank Lule and Bekim Osmani for their generous gifts to celebrate life today.

Thank you!

Organizata e Grave Shqiptaro-Amerikanе Motrat Qiriazi, Dega Florida, mban Konferencën e Tetë Edukative të Kancerit të Gjirit

Synimi i konferencës është informimi, mbështetja dhe fuqizimi i komunitetit tonë dhe grave të prekura nga kanceri i gjirit. Ishte një ditë e mbushur me ndarje eksperiencash, empati dhe informacione të vlefshme. Mjekët e panelit dhanë prezantime me vlerë për aspekte të lidhura me kancerin, si

Dr. Zhenisa Hysenaj, MD – Hematologji/Onkologji

Dr. Eriola Balliu, MD – Endokrinologji

Dr. Sonila Sejdaras – Psikologji Klinike

Dr. Ervis Agastra – Kirurg i Përgjithshëm nga Spitali Rajonal i Korçës, Shqipëri

Ata ofruan njohuri të paçmueshme dhe inkurajim për të gjithë të pranishmit. Kjo ngjarje u mundësua nga mbështetja e Fondacionit Michael Kosloski, me drejtuese të autorizuar Fotini Allteni Kokeri.